S tu d ia z N a u k S p o łecz n y ch z. 11
J ó z e f H ildebrandt
ZINSTYTUCJONALIZOWANE PRZYSPOSOBIENIE
WOJSKOWE W POLSCE W LATACH 1918-1939
WprowadzenieC zęsto sły szy się d z iś n a rz e k a n ia m ło d z ie ż y na n a d m ie rn e obciążen ie zajęciam i sz k o ln y m i. W czasie d y s k u to w a n ia na ten te m at, n ie k ie d y u sły szeć m o żn a w y p o w ie d zi, ab y z n a c z n ie o g ra n ic z y ć ilość g o d z in n au c z a n ia p rz y sp o so b ie n ia o b ro n n e g o w szk o ła ch . W arto w ięc z a p o z n a ć się z tym ja k n a u c z a n o p rzy sp o so b ien ia w o jsk o w eg o w sz k o ła c h II R zeczy p o sp o litej - tak często d z iś id ealiz o w an ej p rz e z m ło d zież. W a rty k u le tym p rz e d s ta w io n o cele, form y, m e to d y i p ro g ra m y sto so w a n e w n a u c z a n iu p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w e g o . P rzy jęto tak ą kolejność, ab y łatw iej m o ż n a było je p o ró w n a ć z o b e c n y m n a u c z a n ie m p rz y sp o so b ie n ia o b ro n n e g o w szkołach.
O k res p o n a d 100-letniej niew oli, a tak ż e I w ojna św iato w a, w p ły n ę ły na d e m o ralizację sp o łe c z e ń stw a p o lsk ieg o . P rzed o d z y sk a n ie m n iep o d leg ło ści d z ia ła n ie na n ie k o rz y ść p a ń stw a - (zaborcy) było d z ia ła n ie m p atrio ty c z n y m , a takie sa m o d z ia ła n ie w w o ln y m k raju było ju ż w y so ce n a g a n n e .
D ziałan ia w o je n n e s p o w o d o w a ły nie tylko d u ż e stra ty m a te ria ln e na ziem iach p o lsk ic h , ale w ię k sz e jeszcze s tr a ty fizyczne i m o ra ln e w śród n a ro d u p o lsk ieg o , a sz cze g ó ln ie m ło d zieży . P o z y ty w n e z m ia n y w p sychice n a ro d u n a stę p o w a ły p o w o li. P ie rw sz e lata n ie p o d le g ło ści b y ły z a ra z e m latam i zaciętej w o jn y o tę n iep o d leg ło ść. Z c h w ilą o d ro d z e n ia się p a ń s tw a p o lsk ieg o , w y c z e rp a n e fizycznie i p sy ch iczn ie s p o łe c z e ń stw o p ra g n ę ło sp o k o ju i b ez p ieczn ej p rzy szło ści. Aby to o siąg n ąć n ależało
m .in. stw o rz y ć liczną, d o b rz e w y s z k o lo n ą i u z b ro jo n ą arm ię. Było to z a d a n ie b a rd z o tr u d n e d o w y k o n a n ia z w ie lu p o w o d ó w . L u d n o ść p o lsk a w ch w ili o d z y sk a n ia n ie p o d le g ło śc i była w y c z e rp a n ia fizy czn ie (d z iałan ia w o jen n e, g łó d , choroby), a jej
•1
liczba zm n iejsz y ła się o o k o ło 7 m in . - tj. p o n a d 21 % . N ależało w ięc zad bać o p o p ra w ę z d ro w ia n a ro d u i ro zw ó j fizyczny, a b y z a p e w n ić arm ii z d ro w y c h i o d p o rn y c h na tru d y żołnierzy.
K olejnym , b a rd z o w a ż n y m z a g a d n ie n ie m było p rz y g o to w a n ie w o jsk o w e n a ro d u - ed u k ację w tej d z ie d z in ie n ależ ało z a czy n ać w za sa d z ie od p o d sta w , g d y ż było o n o n ie d o sta te c z n e (zab o rcy nie byli ty m z a in te re so w a n i - w ręcz o d w ro tn ie ).
P rz y g o to w a n ie w o jsk o w e n a ro d u z acz ęto o d w y c h o w a n ia fizy czn eg o łącząc je z p rz y sp o so b ie n ie m w o jsk o w y m .
W p rz y s p o s o b ie n iu w o jsk o w y m n a w ią z y w a n o d o tradycji Z w ią z k u S trzeleck ie go, d ru ż y n strzeleck ich , d ru ż y n B a rto szo w y ch i Sokoła. U w o jsk o w ien ie n a ro d u p ró b o w a n o rea liz o w a ć za p o m o c ą ró ż n y c h h aseł, ja k " ż o łn ie rz o b y w a te l", " n a ró d p o d b ro n ią " , " w y c h o w a n ie fizy czn e n a ro d u d o p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w e g o " itp. Z a sa d n ic z y m celem p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w e g o w sz k o łach było p rz y g o to w a n ie m ło d z ie ż y d o s łu ż b y w ojskow ej p o p rz e z w y ra b ia n ie w niej tych czy n n o śc i i cech, k tó re ro zw ijają siłę i c h a ra k te r o b y w a te la - n ie z b ę d n y c h d o w y p e łn ia n ia o b o w ią z k u s łu ż b y w o jskow ej. K sz ta łto w a n ie u m ło d z ie ż y u c z u ć p a trio ty z m u , w y raż ająceg o się m .in. w g o to w o śc i d o p o n iesie n ia w szelk ich o fiar w o b ro n ie Polski. R ozw ój sił fizy czn y ch m ło d z ie ż y s ta ra n o się o siąg n ą ć p rz e z n a u c z a n ie sp ra w n o śc i w o jsk o w y ch i o d b y w a n ie ć w icz eń p o lo w y c h . C elem p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o b y ło " b u d z e n ie z a m iło w a n ia d o s łu ż b y w o jskow ej, w y c h o w a n ie w d u c h u cz y n n e g o p a trio ty z m u i o b o w ią z k o w o śc i o b y w a telsk iej i o rg an izacy jn ej" .
Z ajęcia p ro g ra m o w e p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w e g o m iały: — p o b u d z a ć am bicję, g o d n o ść o so b istą i p a ń stw o w ą ;
— w y ra b ia ć chęć w s p ó łz a w o d n ic tw a , ro zw ijać z m y sł społeczny, w sp ó łd z ia ła n ie i p o d p o rz ą d k o w a n ie się id e o m w y ższ y m ;
— w y ra b ia ć o d w a g ę i d u c h a z a c z ep n e g o w pojęciu w o jsk o w y m ;
— b u d z ić p o s z a n o w a n ie d o p rz e ło ż o n y c h , w ładzy, p o rz ą d k u i d o b ra p u b lic z n e g o . A by p o d n ie ść z n a c z en ie p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w e g o w p ro w a d z o n o sk ła d a n ie p rz y rz e c z e n ia , jak o e le m e n tu w y c h o w a w c z e g o . A k to w i tem u n a d a n o w ie lk ą ran g ę. U ro czy sto ść ta o d b y w a ła się z u d z ia łe m w ła d z c y w iln y c h i w o jsk o w y ch . P rz y rz e c z e nie s k ła d a n o na w ie rn o ść Polsce, m a rsz a łk o w i P iłsu d sk ie m u (później R ydzow i-Ś m i- g łe m u i P re z y d e n to w i). Treścią p rz y rz e c z e n ia b y ły też d ek laracje o p rz y s p o s o b ie n iu się m o ra ln y m , fiz y c z n y m i w o jsk o w y m d o o b ro n y Polski. W p rz y rz e c z e n iu w y ra ź n ie p o d k re ś la n o k u lt w o d z a - m a rsz a łk a P iłsu d sk ie g o (do 1935 ro k u - później m a rsz a łk a R ydza-Ś m igłego), k tó re g o u w a ż a n o za g łó w n e g o id eo lo g a w y c h o w a n ia o b y w a te l
sk ieg o . P o g lą d y sw o je d o ty cz ące w y c h o w a n ia sp o łe c z e ń stw a Jó zef P iłsu d sk i tak w yjaśniał: "m a to być P o la k p rz e ję ty d o głębi m y ślą o w ielkości i m o c arstw o w o ści sw e g o p a ń stw a , sz la c h e tn ie d u m n y je d y n ie ze sw ojej ojczyzny, sa m o d z ie ln y i u n ie z a le ż n io n y d u c h o w o o d w sz y stk ie g o co c u d z e , w k u ltu rz e n a ro d o w e j i w cn o ta ch ra so w o -p o lsk ic h ro zk o ch an y , p e łen s z a c u n k u d o p rzeszło ści, w ie rn y sobie, w o ln y w d u c h u i z a m iło w a n y w s w o b o d z ie , p o tra fi być k a rn y m ja k żo łn ie rz i p o d p o rz ą d k o -w ać się z a -w sz e m o ra ln e m u a u to ry tero -w i" 3.
C h o ciaż P iłsu d sk i u w a ż a ł się za w y c h o w a w c ę , to je d n a k ża d n y c h d zieł p e d a g o g ic zn y ch nie p u b lik o w a ł. Jego p o g lą d y d o ty czące w y c h o w a n ia sp o łe c z e ń stw a p o l s k ie g o w y p o w i a d a n e w c z a s ie p r z e m ó w i e n i a c z y te ż z a w a r te w p r a c a c h h isto ry c z n y c h w y m a g a ły ro z b u d o w y i k o m en tarzy . Jed n y m z n ajw ięk szy ch k o m e n ta to ró w m yśli P iłsu d sk ie g o był A. S k w arczy ń sk i, k tó ry "...chciał z m ło d eg o p o k o len ia p o lsk ieg o tw o rz y ć z a s tę p y n o w e g o ry c erstw a, k tó reg o h asłam i są: " d ą ż y m y i p r a c u jem y", a nie " p ro te s tu je m y i ż ą d a m y " o ra z hasło słu ż b a dla n a ro d u i p a ń stw a sw e g o 4. Z m yśli w y c h o w a w c z y c h Józefa Piłs u d z k ie g o sta ra ł się tw o rz y ć teo rie p e d a g o g ic z n e ró w n ie ż m in is te r W y zn ań Religii i O św iecenia P u b liczn eg o - S ła w o m ir C zer w iń sk i. S tarał się on o k reślić id eał w y c h o w a w c z y sz k o ły polskiej. Był p ro p a g a to re m idei w y c h o w a n ia o b y w a te lsk o -p a ń stw o w e g o . D ą ż y ł d o tego, ab y idea ta d o m in o w a ła w całym p ro cesie n a u c z a n ia i w y c h o w a n ia w e w sz y stk ic h sz k o łach w Polsce. P ragną! o d ro d z ić i u m o cn ić w k a ż d y m P o lak u " in s ty n k t" p a ń s tw o w y z a tra c o n y w czasie n iew oli.
Idea w y c h o w a n ia o b y w a te lsk o -p a ń stw o w e g o p ro p o n o w a n a p rz e z C z e rw iń sk ieg o zo stała p rzy jęta p rz e z w ięk szo ść sp o łe c z e ń stw a , które a k c e p to w a ło ideologię w y c h o w a n ia p r o p o n o w a n ą p rz e z P iłsu d sk ieg o . Idea ta była ró w n ie ż p o p u la ry z o w a na p rz e z z d e c y d o w a n ą w ię k sz o ść n auczycieli. K o n ty n u a to re m jej był kolejny m in i s te r W y z n a ń Religii i O św iecenia P u b lic z n e g o - Ja n u sz Jęd rzejew icz (1931 r.). U w aża ł on, że z g o d n ie z tą id eą n a le ży w y c h o w y w a ć nie tylko m ło d z ież, ale całe sp o łe c z e ń s tw o d o ro słe.
U staw a z d n ia 11 m arca 1932 ro k u d o ty cz ąca refo rm y szkolnej określała k ie ru n e k w y c h o w a w c z y m ło d z ie ż y z g o d n ie z id e ą w y c h o w a n ia o b y w a te lsk o -p a ń stw o w e g o . C ały pro ces w y c h o w a w c z y p o d p o r z ą d k o w a n y z o sta ł id eo lo g ii sanacji. W procesie w y c h o w a n ia s ta ra n o się w p o ić sp o łe c z e ń stw u k u lt w o d z a ju ż o d n a jm ło d szy ch lat, co w y ra ż a ją m .in. sło w a m a rs z u " O rlą t" R. S zutkiew icza:
“Orlęta m y polskie i szary nasz strój N ie nosim ni srebra ni złota;
Z radością znosim y trud w szelki i znój M y karna Twa W odzu piechota5
W p ro cesie w y c h o w a n ia szcz eg ó ln ie p o p u la ry z o w a n o Józefa P iłsu d sk ie g o - jak o w z ó r Po lak a - św ia d o m e g o o b y w a te la i p a trio tę . Ideę w y c h o w a n ia o b y w a te lsk o - p a ń s tw o w e g o re a liz o w a n o p o p rz e z w y c h o w a n ie p a trio ty c z n e , a p rz e d e w szy stk im p o p rz e z n a d a n ie o d p o w ie d n ie j ran g i p rz y s p o s o b ie n iu w o jsk o w e m u .
U w a ż a n o , że p rz y sp o so b ie n ie w o jsk o w e szc zeg ó ln ie sp rzy ja w y c h o w a n iu o b y w a te lsk o -p a ń stw o w e m u , na k tó re w ła d z e sz k o ln e k ła d ły szcz e g ó ln y nacisk.
W o k resie m ię d z y w o je n n y m z a re je stro w an y c h b y ło w su m ie 54 org an izacji i z rz e sz eń , k tó re - o b o k s z k ó ł - w d ra ż a ły p ro g ra m p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o , realizu jąc w y z n a c z o n e cele w y c h o w a n ia o b y w a te lsk o -p a ń stw o w e g o (co n o rm o w a ły o d p o w ie d n ie a k ty p ra w n e ).
Z a p o d n ie sie n ie m ra n g i i p o w sz e c h n o śc ią p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w e g o , po za w z g lę d a m i n a tu ry ideow ej, d e c y d o w a ły ró w n ie ż in n e w z g lę d y - takie ja k sytuacja g o sp o d a rc z a i fin a n so w a ó w czesn ej P olski. U trz y m a n ie licznej arm ii n a d m ie rn ie o b ciążało b u d ż e t p a ń s tw a , k tó reg o nie b y ło na to stać. P a ń stw o z m u s z o n e p o w y ż s z y m i w z g lę d a m i s to p n io w o z m n iejsz ało liczebność arm ii k ad ro w ej i sk ra c a ło czas trw a n ia s łu ż b y w o jsk o w ej - co w p ły w a ło b e z p o śre d n io na n iesły ch an e p o d n ie sie n ie ra n g i p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w e g o . R ząd w y d a je szereg ro z p o rz ą d z e ń w zak resie o rg an izacji p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w e g o w sz k o ła ch w sz y stk ic h typów , s to w a rz y sz e n ia c h i z w ią z k a ch . W d n iu 1.12.1922 ro k u u k a z u je się ro z p o rz ą d z e n ie rz ą d u w s p ra w ie o rg an izacji h u fc ó w sz k o ln y c h p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o . U czn io w ie u c z e stn ic z y ć m ogli w ty ch h u fc a c h na z a sa d z ie d o b ro w o ln e g o u d z ia łu - za z g o d ą rodziców . O rg a n iz a c ją h u fc ó w sz k o ln y c h za jm o w a ły się w ścisłym p o ro z u m ie n iu z M in iste rstw e m W y z n a ń R eligii i O św iecenia P u b lic z n e g o w ła d z e w o jsk o w e, k tóre by ły ró w n ie ż o d p o w ie d z ia ln e za za b e z p iec z e n ie m a te ria ln e i in stru k to rsk ie . M ini ste rstw o S p ra w W o jskow ych p o p rz e z sw o ich d e le g a tó w n a d z o ro w a ło to k w y sz k o le nia w o jsk o w eg o m ło d z ie ż y w czasie trw a n ia h u fc ó w szk o ln y ch . "K o n tro lę nad h u fc a m i s p ra w o w a ły zaś te D o w ó d z tw a O k rę g ó w K o rp u su , n a tere n ie k tó ry c h takie h u fce d ziałały. P ra w o k o n tro li w sz y stk ic h h u fc ó w sz k o ln y c h m ieli ró w n ie ż p rz e d s ta w iciele M in iste rstw a W y z n a ń Religii i O św iecenia P u b liczn eg o , n a to m ia s t p r z e d s ta w iciele k u ra to rió w sz k o ln y c h m o g li k o n tro lo w a ć tylko h u fce z p o d leg ający ch im sz k ó ł6.
P o n ie w a ż część m ło d z ie ż y n ie u czestn iczy ła w h u fcach sz k o ln y c h - rz ą d w y d aje 4.02.1931 ro k u z a rz ą d z e n ie w p ro w a d z a ją c e z m ia n y o rg an izacy jn e i p ro g ra m o w e , m .in. o b o w ią z e k u c z e stn ic z en ia n a zajęciach z p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o w h u f cach (w ty ch szk o ła ch , w k tó ry c h h u fce takie z o sta ły zo rg a n iz o w a n e).
O b o w ią z e k te n d o ty czy ł:
- w śre d n ic h sz k o ła c h z a w o d o w y c h u c z n ió w II i III ro k u - w śre d n ic h sz k o ła c h o g ó ln o k sz ta łc ą c y ch u c z n ió w klas VI i VII
- w s e m in a ria c h n a u cz y cielsk ich m ę ż c z y zn słu ch aczy k u rs u III i IV - w sz k o ła c h w y ż sz y c h - s tu d e n tó w I i II roku.
Z w o ln ie n i o d zajęć w h u fc ach sz k o ln y c h (czasow o lu b trw ale) m ogli być u c z n io w ie na p o d s ta w ie o rz e czen ia lek arza sz k o ln eg o . K ażd y hu fiec s z k o ln y sta n o w ił s a m o d z ie ln ą je d n o stk ę p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o p o d d o w ó d z tw e m k o m e n d a n ta hufca, k tó ry m z u rz ę d u b y ł oficer. H u fiec p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o o rg a n iz o w a n o o d d z ie ln ie dla m ło d z ie ż y m ęskiej i żeńskiej - z a sa d y organizacji by ły je d n a k takie sam e. D o szk o le n ia m ło d z ie ż y żeńskiej w zak resie p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o p rz y w ią z y w a n o d u ż ą w a g ę . W ty m celu w p a ź d z ie rn ik u 1922 r. p o w o ła n o K o m itet S p o łeczn y P rz y sp o so b ie n ia K obiet d o O b ro n y K raju. Z a d a n ie m jego by ło d ą ż e n ie d o p rz y g o to w a n ia jak n ajw ięk szej liczby k o b ie t d o s łu ż b y p om ocniczej w czasie wojny. O p ró cz h u fc ó w p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w e g o d ziałający ch w szk o ła ch śred n ich , o rg a n iz o w a n o je tak że dla s tu d e n tó w na u c zeln iach p o d n a z w ą "L egia A k a d e m ick a". S zkolenie z p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o w h u fcach sz k o ln y c h p ro w a d z o n e było na p o d s ta w ie o b o w ią z u ją c y ch z a rz ą d z e ń M in iste rstw a W y zn ań Religii i O św iecenia P u b lic z n e g o o ra z M in iste rstw a S p raw W ojskow ych z g o d n ie z p ro g ra m a m i szk o len ia p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w e g o w szk o łach , k tóre o b ejm ow ały:
— w y c h o w a n ie fizyczne w ścisły m z w ią z k u z lekcjam i objętym i p ro g ra m e m s z k o l nym :
— ćw iczen ia p o lo w e,
— sz k o łę Strzelca i n a u k ę o broni, — sz cze g ó ln e sp ra w n o ś c i tech n iczn e,
— w ia d o m o śc i w o jsk o w e w łą czo n e d o p ro g ra m ó w p o szcz eg ó ln y ch p rz e d m io tó w szk o ln y ch :
— d o fizyki - z a s a d y balisty k i, zn ajo m o ść m o to ró w sp a lin o w y c h , telefonów , ra d io telegrafii;
— d o chem ii - w ia d o m o śc i z p iro tech n ik i i g a z ó w bojow ych;
— d o h isto rii - w y b ra n e z a g a d n ie n ia z historii w ojskow ości i w ojen, z nacisk iem na ich stro n ę w y c h o w a w c z ą ze sz c z e g ó ln y m e k s p o n o w a n ie m p o św ięcenia i b o h a te rstw a ,
— d o g eo g rafii - w ia d o m o śc i o te re n o z n a w stw ie i k arto g rafii w ojskow ej, — d o n a u k o Polsce - w ia d o m o śc i o w ojsk o w o ści polskiej i organizacji arm ii, — d o w y c h o w a n ia fiz y czn e g o e le m e n ty ćw ic zeń z w ią z a n e z p o trz e b a m i w ojska jak:
rz u t g ra n a te m , sz e rm ie rk a , m arsze, rz u t kulą.
C ałość o b e jm o w ała d w a k u rs y p rz y sp o so b ie n ia w o jskow ego: S to p ie ń I - o d p o w ia d a ją c y p ro g ra m o w i sz k o ły sze reg o w ca piechoty.
O b o w ią z e k b ra n ia u d z ia łu w zajęciach hufca sz k o ln e g o p rz y sp o so b ie n ia w oj s k o w e g o d o ty c zy ł:
- w sz k o łach śre d n ic h o g ó ln o k sz ta łc ą c y ch u c z n ió w VI klasy; - w se m in a ria c h n au c zy cielsk ich m ęsk ich u c z n ió w k u rsu III; - w sz k o łach z a w o d o w y c h ś re d n ic h u c z n ió w II ro k u
S to p ień II - o d p o w ia d a ją c y p ro g ra m o w i sz k o ły podoficerskiej piechoty. O b o w ią z e k b ra n ia u d z ia łu w zajęciach hufca sz k o ln e g o d otyczył: - w sz k o łach śre d n ic h o g ó ln o k sz ta łc ą c y ch - u c z n ió w VII klasy; - w se m in a ria c h n au cz y cielsk ich m ęsk ich - u c z n ió w k u rsu IV - w sz k o łach z a w o d o w y c h śre d n ic h - u c z n ió w III roku.
W sz k o łach te c h n ic z n y ch i z a w o d o w y c h , p o za k u rsa m i p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w e g o I sto p n ia , tw o rz o n e b y ły k u rsy sz k o ły szereg o w ca b ro n i specjalnej (artylerii, w ojsk te c h n ic z n y ch itp.). K u rsy te b y ły u z u p e łn io n e zajęciam i na o b o zach letn ich i k u rsach s p e c ja ln y c h 8.
Z g o d n ie z o b o w ią z u ją c y m i p ro g ra m a m i szk o len ia z p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o o ra z z a rz ą d z e n ia m i, rok sz k o ln y w h u fcach ro z p o c z y n a ł się w e w rz e śn iu i dzieli! się:
— w I sto p n iu p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o na trzy o k resy - jesienny, z im o w y i w io se n n o -le tn i - w su m ie 115 g o d z .
— w II s to p n iu p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o na cztery o k resy - jesienny, zim ow y, w io se n n o -le tn i i o b ó z letni - w su m ie 209 g o d z /.
Z g o d n ie z p ro g ra m e m realizacja I sto p n ia p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o obej m o w ała:
S z k o le n ie b o jo w e (65 g o d z )
— n a u k ę o teren ie (o rie n to w a n ie się w terenie b ez m apy, o k reślen ie m iejsca stan ia, m a rsz w e d łu g a z y m u tu i w y k o rz y sta n ie te re n u w d z ia ła n ia c h bojow ych); — m a rsz (d łu g o ść je d n e g o m a rsz u 6-12 km p o c z ą tk o w o bez. o b ciążen ia, n a stę p n ie z
o b c ią żen iem 4-8 kg i b ro n ią - su m a p rz e b y ty c h m a rsz ó w dla I sto p n ia w y n o siła 80 km.);
— m u sz trę (bez broni i z b ro n ią - zak re s w y szk o len ia p o je d y n c z e g o żo łn ierza); W y sz k o le n ie s trz e le c k ie (z n a u k ą o b r o n i -2 6 g o d z ) o b e jm o w ało : teorię s trz a łu , n a u k ę o b ro n i, s trz e la n ie z broni m ałokalibrow ej;
W alk a n a b a g n e ty (5 g o d z .) - p o sta w a szerm ie rcza i ćw iczenia z p rz e c iw n ik ie m ; W alk a g r a n a ta m i (4 g o d z .) - rz u t g ra n a te m na odległość;
N a u k a s łu ż b y (10 g o d z .) - z a p o z n a w a n o z celam i p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o , h isto rią p u łk u , p o d o p ie k ą k tó reg o hufiec się zn a jd o w a ł, o d d a w a n ie m hon o ró w , o b o w ią z k a m i żo łn ierza w o b ec ojczyzny. K ształto w a n o : karność, p o słu sz e ń stw o , ko- leżeń sk o ść i sa m o d zie ln o ść:
W y s z k o le n ie g a z o w e (5 g o d z .) - o g ó ln e w iad o m o ści o istocie, w łaściw o śc iach i z a s to s o w a n iu g a z ó w b o jow ych. W iadom ości o n a p a d z ie g a z o w y m .
Po z re a liz o w a n iu I s to p n ia p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o m o żn a było d o p ie ro ro z p o c z ą ć sz k o le n ie w ra m a c h II sto p n ia , na k tóre p rz e z n a c z o n o 116 g o d z in z ro zb iciem na:
W y sz k o le n ie b o jo w e (67 g o d z .) sk ład ające się z:
— n a u k i o teren ie (w y k o rz y sta n ie te re n u p rz y w y b o rz e s ta n o w is k o g n io w y c h , m a sk o w a n ie , p ro w a d z e n ie o g n ia w o b ro n ie i w n a ta rc iu , szk o len ie szperaczy, u trz y m a n ie łączności, szk o le n ie a la rm o w e i p o d słu c h o w e .)
— m a rsz ó w - (p ra k ty c z n e na o d leg ło ść 12 -1 6 k m z o b c ią żen iem 8 - 1 2 kg i z b ro n ią , s u m a p rz e b y ty c h k ilo m e tró w n a II s to p ie ń w y n o siła 80 km ).
— m u s z try - (c h w y ty b ro n ią, o d d a w a n ie h o n o ró w w m iejscu i w m a rsz u , m u s z tra d r u ż y n y z b ro n ią);
W y sz k o le n ie s trz e le c k ie (24 g o d z .) - d o sk o n a le n ie w ia d o m o śc i z z a k re su I sto p n ia i p ra k ty c z n e o d b y w a n ie s trz e la ń od 5 d o 8, w ty m n a u k a celo w an ia w m a sk a c h p rz e c iw g a zo w y c h ;
N a u k a s łu ż b y - (10 g o d z .) - o b e jm o w ała: słu ż b ę w a rto w n ic z ą , tj. sk ła d w a rty ; z a d a n ia , ubiór, o p o rz ą d z e n ie , u zb ro jen ie, o b o w ią z k i w a rto w n ik a , uży cie b ro n i, s łu ż bę p io n ie rsk ą i słu ż b ę łączności;
W alk a n a b a g n e ty (5 g o d z .) - k ro k i, w y p a d , ćw iczen ia z p rz e c iw n ik ie m ; W alk a g r a n a ta m i (5 g o d z .) - r z u ty g ra n a ta m i n a o d leg ło ść z trz e c h p o sta w ; S z k o le n ie z g a z o w n ic tw a (5 g o d z .) - d o sk o n a le n ie z a g a d n ie ń I sto p n ia , p o s łu g iw a n ie się s p rz ę te m d o o b ro n y p rz e c iw g a z o w e j10.
W a ru n k ie m u k o ń c z e n ia II s to p n ia p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o i u z y sk a n ia św ia d e c tw a b y ło o d b y c ie p rz e z u c z n ia 2-3 ty g o d n io w e g o k u rsu w y szk o len ia p o lo - w e g o na obozie le tn im p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o w e d łu g sp ecjaln eg o p ro g ra m u , k tó ry o b e jm o w a ł 93 g o d z in y lekcyjne. N a o b o zie ty m d o sk o n a lo n o p ra k ty c z n ie z a g a d n ie n ia z re a liz o w a n e w trak cie szk o len ia z II s to p n ia p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o .
P ro g ra m szk o len ia na o b o zie letn im p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o o b ejm o w ał: S z k o le n ie b o jo w e (33 g o d z .) - na zak o ń c z en ie p ie rw sz e g o ty g o d n ia sz k o len ia w y k o n y w a n o m a rs z na o d leg ło ść 20-25 k m z nocleg iem na b iw a k u . W d ru g im ty g o d n iu w y k o n y w a n o m a rs z d w u d n io w y na o d leg ło ść 40-50 k m z nocleg iem na b iw a k u - o d b y w a ł się o n p o d d o w ó d z tw e m oficera z je d n o c z e sn y m o rie n to w a n ie m się w teren ie p rz y p o m o c y m apy.
W czasie sz k o le n ia z p o z o sta ły c h p r z e d m io tó w d o sk o n a lo n o p ra k ty c z n ie u m ie jętn o ści n a b y te w cią g u ro k u sz k o ln e g o w n a stę p u ją c y m w y m ia rz e g o d z in :
W y s z k o le n ie s tr z e le c k ie - 15 g o d z . W y c h o w a n ie fizy c zn e - 1 0 g o d z . G ry s p o rto w e - 8 g o d z .
L e k k o atlety k a - 8 g o d z . N a u k a p ły w a n ia - 1 0 g o d z . N a u k a s łu ż b y - 1 g o d z .
N a z a k o ń c z e n ie o b o z u le tn ie g o p rz e p ro w a d z o n o e g z a m in y z całości p rz y s p o so b ien ia w o jsk o w eg o , na k tó re p rz e z n a c z o n o 8 g o d z in .
P rz y sp o so b ie n ie m w o jsk o w y m objęta też była m ło d z ie ż p o z a sz k o ln a . M ło d zie ż ta była sz k o lo n a w h u fc ach sz k o ln y c h w sz k o łach z n a jd u jący ch się na teren ie ich m iejsca z a m ie sz k a n ia. N a tere n ach , g d z ie n ie istn ia ły hufce sz k o ln e p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w e g o z m ło d z ie ż y p o z a sz k o ln e j tw o rz o n o p lu to n y i k o m p a n ie , w k tó ry ch w g o d z in a c h p o p o łu d n io w y c h p ro w a d z ili zajęcia o ficerow ie P o w iato w ej K o m e n d y U z u p e łn ie ń . Z ajęcia z m ło d z ie ż ą p o z a s z k o ln ą (w h u fcach , p lu to n a c h lu b k o m p a niach) p ro w a d z o n o w e d łu g p ro g ra m ó w sz k ó ł śre d n ic h w ciągu 3 lat. W k a ż d y m roku re a liz o w a n o 150 g o d z in lekcyjnych. W su m ie p ro g ra m ten z a w ie ra ł 450 g o d z in . Na p o szc z e g ó ln e p rz e d m io ty p rz e z n a c z a n o : — w y sz k o le n ie b o jo w e -1 2 7 g o d z . — w y sz k o le n ie strz e le c k ie -1 1 8 g o d z . — w y c h o w a n ie fizyczne -111 g o d z . — w alk a g ra n a ta m i - 26 g o d z . — w alk a na b a g n e ty -1 5 g o d z . — sz k o le n ie g a z o w e - 1 5 g o d z . — n a u k a s łu ż b y - 26 g o d z . — słu ż b a p io n ie rsk a - 1 2 g o d z .
Szkolenie m ło d z ie ż y żeńskiej o d b y w a ło się w h u fcach sz k o ln y c h żeń sk ich w e d łu g sp ec jaln eg o p ro g ra m u , k tó ry o b e jm o w a ł n a stę p u ją c e działy:
— p rz y sp o so b ie n ie o g ó ln o -w o jsk o w e, — p rz y sp o so b ie n ie fachow e,
— p rz y sp o so b ie n ie in stru k to rsk ie .
O p ra c o w a n y też z o sta ł p ro g ra m sp ra w n o śc i h arcersk ich z d z ia łó w p rz y d a tn y c h w p rz y s p o s o b ie n iu w o jsk o w y m k o b iet u z g o d n io n y z p ro g ra m e m p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o kobiet, k tó ry o b ejm o w ał:
— z d z ia łu o b ro n y p rz e c iw g a zo w e j - sp ra w n o ś ć o b ro n y p rz e c iw g a zo w e j i s p r a w ność ra to w n ic z k i p rz e c iw g azo w ej;
— z d z ia łu s łu ż b y p o lo w ej - sp ra w n o ś ć łączności, s p ra w n o ś ć te re n o z n a w cz y n i, sp ra w n o ś ć o b o zo w iczk i;
— z d z ia łu n a u k i o b ro n i - s p ra w n o ś ć strzelczy n i;
— z d z ia łu s łu ż b y - s p ra w n o ś ć p rz y sp o so b ie n ia d o o b ro n y k raju i s p ra w n o ś ć ra to w n ic z k i11.
istn ia ło sz ereg in n y c h s to w a rz y s z e ń u p o w a ż n io n y c h p rz e z M in iste rstw o S p raw W ojskow ych d o p ro w a d z e n ia sz k o len ia z p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o . Były to:
- Z w ią z e k S trzelecki
- Z w ią z e k T o w a rz y stw G im n a sty c z n y c h "S okół" - Z w ią z e k P o w sta ń c ó w i W ojaków
- Z w ią z e k P o w sta ń c ó w Ś ląskich - Z w ią z e k O s a d n ik ó w W ojskow ych - Z w ią z e k O c h o tn ic z y c h S traży P o ż a rn y c h - Z jed n o c z e n ie M ło d z ie ż y Polskiej
- K o m itet S p o łeczn y P rz y sp o so b ie n ia W ojskow ego K obiet d o o b ro n y kraju. Tylko z tym i s to w a rz y s z e n ia m i m ia ły p ra w o w s p ó łp ra c o w a ć w ła d z e w ojsk o w e w z a k resie p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o .
N a u w a g ę z a słu g u je jeszcze w sp ó łp ra c a Ligi O b ro n y P o w ietrzn ej i P rz e c iw g a zow ej ze Z w ią z k ie m G łó w n y m S traży P o ż a rn y c h n ad z o rg a n iz o w a n ie m w ich sz e re g a c h o b ro n y p rz e c iw g a z o w e j12.
O g ó ln e k ie ro w n ic tw o p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o w Polsce n ależało d o M i n iste rstw a W y zn ań Religii i O św iecenia P ub liczn eg o , a o rg a n e m niejako w y k o n a w c zy m b y ło M in is te rs tw o S p ra w W ojskow ych k tóre d z ia ła ło w p o ro z u m ie n iu z M in iste rstw e m S p ra w W e w n ę trz n y c h i M in iste rstw e m W y zn ań Religi i O św iecenia P u b licz n eg o . N a m o cy R o z p o rz ą d z e n ia R ady M in istró w z d a n ia 2 6 sty c z n ia 1927 roku u tw o rz o n o P a ń s tw o w y U rz ą d W y ch o w an ia F izycznego i P rz y sp o so b ien ia W ojsko w eg o , k tó ry p rz eją ł a g e n d y w y c h o w a n ia fizy czn eg o zn ajd u jące się d o ty c h c z a s w 3 o d d z ie ln y c h M in iste rstw a c h , tj. M in iste rstw ie W y zn ań Religii i O św iecenia P u b licz nego, M in iste rstw ie S p ra w W ojskow ych i M in iste rstw ie S p raw W ew n ę trz n y ch . R ó w n o cz eśn ie p o w o ła n o R ad ę N a u k o w ą W y ch o w an ia F izy czn eg o i p o w ia to w e K o m itety
13
W y ch o w an ia F izycznego i P rz y sp o so b ie n ia W ojskow ego ‘ . K om p eten cje P a ń s tw o w e g o U rz ę d u W y c h o w a n ia F izycznego i P rzy sp o so b ie n ia W ojskow ego b y ły szero k ie m .in. k ie ro w a ł o n p ra c a m i u p o w sz e c h n ia ją cy m i W.F. i P.W., p rz e d s ta w ia ł z a in te re so w a n y m m in iste rstw o m w n io sk i i o p in ie d o ty czące w y d a w a n ia n iez b ę d n y c h z a rz ą d z e ń w zak resie W.F. i P.W, n a d z o ro w a ł in sty tu cje i o rg an izacje W.F. i P.W., u d z ie la ł w o je w ó d z k im k o m ite to m d y re k ty w i instrukcji o d n o śn ie ich p racy o ra z w y d a w a ł c z a so p ism a i w y d a w n ic tw a p o św ięco n e s p ra w o m W.F. i P.W.14.
M ło d zież, k tó ra o d b y ła szk o len ie z p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o , n a b y w ała p e w n y c h u p ra w n ie ń . Z a o siąg n ię cie I sto p n ia p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o w czasie o d b y w a n ia s łu ż b y w ojskow ej żo łn ie rz e o trz y m y w a li p rzyw ileje:
- u rlo p y o k o lic z n o śc io w e (m .in. św ięta p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o reg io n u , z k tó reg o p o ch o d zili);
— w szk o le p o d o ficersk iej (w ra z ie u z y sk iw a n ia d o b ry c h w y n ik ó w ) p rz y sp ie sz e n ie a w a n s u n a sta rsz e g o sz ereg o w ca;
— u d z ie le n ie z e z w o le ń ju ż w o k resie rek ru c k im na w y c h o d z e n ie z k o sz a r (p rz e p u stk i w n ie d z ie le i św ięta);
15
— z w o ln ie n ie z cięższy ch p ra c p o rz ą d k o w y c h .
Za o siąg n ięcie 11 s to p n ia p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o (tj. w y sz k o le n ia d r u ż y ny) p o b o ro w i o trz y m y w a li p rz y w ile je n a le ż n e za o siągnięcia I s to p n ia i d o d a tk o w e : - w k a w alerii - sk ró cen ie słu ż b y w ojskow ej o 3 m iesiące p rz e z p ó ź n ie jsz e w cielenie
(tylko w p r z y p a d k u g d y p o b o ro w y u k o ń c z y ł d o d a tk o w y k u rs ja z d y konnej); — w p iech o cie - sk ró cen ie słu ż b y o 3 m iesiące - p rz e z p ó źn iejsze w cielenie o 3
m iesiące;
— w a rty lerii - sk ró cen ie s łu ż b y o 3 m iesiące - w p o staci sta łeg o u rlo p o w a n ia o 3 m iesiące w cześniej p rz e d z w o ln ie n ie m d o rezerw y ;
— w lo tn ic tw ie - ja k w piechocie, d o d a tk o w o d la tych, k tó rz y u k o ń czy li szk o łę p ilo tó w lu b m e c h a n ik ó w sa m o lo to w y c h z n a jd u ją c ą się p o d ścisłą k o n tro lą D e p a rta m e n tu L o tn ictw a - sk ró c o n o słu ż b ę o 10 m iesięcy p rz e z p ó ź n ie jsz e w cielenie; — w łączności - p ó ź n ie jsz e w cielen ie o 3 m iesiące;
— w w o jsk ach sa p e rsk ic h - p ó źn iejsze w cielenie o 2 m iesiące;
16
— w w o jsk ach s a p e ró w k o lejo w y ch - tylko p rz y w ile je ja k za I sto p ie ń .
N ie ty lk o je d n a k p o w y ż sz e u p ra w n ie n ia m iały s p o p u la ry z o w a ć w śró d m ło d z ie ż y p rz y s p o s o b ie n ie w o jsk o w e . S tara n o się s tw o rz y ć o d p o w ie d n ie w a ru n k i, któ re p rz y c z y n iły b y się d o z a in te re so w a n ia m ło d z ie ż y ty m p rz e d m io te m i sk ło n ić ją d o e fe k ty w n e g o u d z ia łu w zajęciach. W aru n k i takie m o g ła sta n o w ić d o b rz e p rz y g o to w a n a b aza sz k o le n io w a , k tó ra w o k resie o rg a n iz o w a n ia h u fc ó w sz k o ln y c h p rz y s p o s o b ie n ia w o js k o w e g o , tj. p o ro k u 1922, b y ła n ie w y s ta r c z a ją c a (b r a k sal d o p ro w a d z e n ia p o d s ta w o w e g o p ro g ra m u s z k o ln e g o , nie m ó w ią c o p ra c o w n ia c h p rz e d m io tu p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w e g o ). Z ty ch w z g lę d ó w w tym okresie o rg a n i z o w a n o h u fce sz k o ln e p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o w sz k o łach śre d n ic h w sz y stk ich ty p ó w ty lk o tam , g d z ie istn iały w a ru n k i i o d p o w ie d n ia baza d o n a u c z a n ia tego p rz e d m io tu .
Baza ta dzieliła się na:
- g a b in e to w o -te re n o w ą - p rz e z n a c z o n ą d o szk o len ia w w a ru n k a c h sta c jo n a r nych;
- o b o z o w ą - s łu ż ą c ą d o realizacji p ro g ra m u z p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w e g o w o b o z a c h w o k resie letn im .
P rz y s tą p io n o je d n o c z e śn ie d o sz y b k ie g o tw o rz e n ia p o trz e b n e j b az y n iezb ęd n ej d o n a u c z a n ia p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o .
w s to s u n k u d o z a k ła d a n y c h celów w y c h o w a w c z y c h w p rz y sp o so b ie n iu w o jsk o w y m . B u d że t P a ń s tw o w e g o U rz ę d u W.F. i P.W. w y n o sił w 1927 ro k u 6 m ilio n ó w zło ty ch . W 1927 ro k u d e cy zją J. P iłsu d sk ie g o a p a r a t w o jsk o w y w Polsce p rz e z n a c z o n o w sz e rsz y m n iż d o ty c h c z a s zak re sie d o p o m o c y w n a u c z a n iu p rz y sp o so b ie n ia w o j sk o w eg o , a b u d ż e t p o d n ie sio n o d o 10 m ilio n ó w zło ty ch rocznie. W o p a rc iu o s tw o rz o n ą b azę p o ro k u 1928, d z ię k i m a teriało w e j i k a d ro w e j p o m o c y w ła d z w o jsk o w y c h re a liz o w a n o p ro g ra m p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o z d o b ry m i efek tam i s z k o le n io w y m i. S zczeg ó ln ą u w a g ę z w ra c a n o na w ła śc iw y d o b ó r k a d ry p ed ag o g iczn ej i in s tru ktorskiej. D o p ra c y w h u fc a c h sz k o ln y c h k ie ro w a n o k a d rę z a w o d o w ą z je d n o s te k w o jsk o w y ch , k tó ra p o sia d a ła w y so k i p o z io m w ie d z y teoretycznej i p rak ty czn ej o ra z le g ity m o w a ła się su k c e sa m i p e d a g o g ic z n y m i i d y d a k ty c z n y m i. Z a sa d y te o b o w ią z y w ały ró w n ie ż n au czy cieli c y w iln y c h i tzw. p ra c o w n ik ó w k o n tra k to w y c h , k tó ry m i z
17 re g u ły byli o ficero w ie lu b p o d c h o rą ż o w ie re z e rw y .
P rzed p o d jęciem p ra c y p rz e c h o d z ili oni p rz e sz k o le n ie w o jsk o w e na ró żn y ch k u rsa c h (2-3 m iesięczn y ch ). W a żn y m ele m e n te m w d o b o rz e k a d ry d y d a k ty c z n e j by ło jej z a m iło w a n ie d o p ra c y w h u fca ch sz k o ln y c h p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o , id e o w e a n g a ż o w a n ie się w p ra c y p a trio ty c z n e j i w y c h o w a w c z ej z m ło d z ie ż ą . K a d ra ta w z d e c y d o w a n e j w ięk szo ści p re z e n to w a ła p o g lą d y p ro rz ą d o w e . B ardzo d u ż ą u w a g ę z w ra c a n o n a p o sta w ę m o ra ln ą kadry. K a d rę in s tru k to rs k ą w h u fcach sz k o ln y c h p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w e g o (w sz k o łach i n a obo zach ) sta n o w ili p o d o ficero w ie s łu ż b y z a w o d o w e j i czy n n ej. P ro w a d z ili oni zajęcia p o d n a d z o re m oficera lu b k o m e n d a n ta hufca. K a d ra, k tó ra nie s p ra w d z a ła się p o d w z g lę d e m d y d a k ty c z n o -w y c h o w a w c z y m i n a ru sz a ła z a s a d y e ty czn e i m o ra ln e była z w a ln ia n a z u je m n ą n o ta tk ą
18
słu ż b o w ą .
K adra p e d a g o g ic z n a sto so w a ła ró ż n e fo rm y n a u c z a n ia p o d c z a s re a lizo w an ia p ro g ra m ó w p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o . T radycyjne lekcje z p rz y sp o so b ie n ia w o j sk o w e g o s ta ra n o się u ro z m a ic a ć, ćw iczen ia ro z p o c z y n a n o o d czy n n o ści ła tw y c h - p rz e c h o d z ą c sto p n io w o d o tru d n y c h o ra z z w ra c a n o u w a g ę n a ro zw ijan ie sa m o d z ie l ności w m y śle n iu . Ć w ic zen ia d o s to s o w y w a n o d o s to p n ia inteligencji u czniów . W sz y stk ie d z ia ły sz k o le n ia objęte p ro g ra m e m p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o p rz e ra b ia n e b y ły p ra k ty c z n ie b ez sp ecjaln e g o o b ciąże n ia p am ięci. P ro g ra m y i sp o so b y szk o len ia z p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w e g o p rz y s to s o w a n e by ły ściśle d o n a u k i w szk o łach .
W celu ro zw ijan ia w s p ó łz a w o d n ic tw a in d y w id u a ln e g o i ze sp o ło w e g o , o rg a n i z o w a n o im p re z y i k o n k u rs y o c h a ra k te rz e o b ro n n y m np.: św ięta W.F. i P.W. (o rg a n i z o w a n e p rz e z p a ń stw o , a w jeg o im ien iu p rz e z w o je w ó d z k ie i p o w ia to w e lu b g m in n e k o m ite ty W.F. i P.W. itp.). O rg a n iz o w a n o p o p is y s p o rto w e , z a w o d y m ię d z y sz k o ln e i p o k a z y w y sz k o le n ia z p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o . S to so w an e fo rm y i m e to d y n a u c z a n ia o k a z a ły się s k u te c z n e i w p o w a ż n y m s to p n iu p rz y c z y n iły się d o u k sz ta ł
to w a n ia tak ich o so b o w o ści, jakie b y ły p o trz e b n e dla o b ro n y ojczyzny. S p ra w d z ia n e m p ra k ty c z n y m p o s ta w o b y w a te lsk ic h i p a trio ty c z n y c h o ra z um iejętn o ści n a b y ty c h w p ro cesie sz k o le n ia z p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w eg o było z a a n g a ż o w a n ie m ło d z ie ż y w w alce w o b ro n ie o jc zy z n y w e w rz e ś n iu 1939 i o o d z y sk a n ie n ie p o d le g ło śc i w czasie II w o jn y św iato w ej na w sz y stk ic h jej fro n tach .
PR ZY PISY
1 F u larsk l: PW w Polsce. 1929 s. 101
2 W ojewódzkie A rchiw um P aństw ow e - Bydgoszcz, K u ra to riu m P om orskiego O kręgu S zk o ln e go, syg. Nr 5 0 1 52
3 D r S . Łem picki: Polskie trad y cje w ychow aw cze. W arszaw a 1936 s. 193 4 Tam że, s. 201
5 B. Ługowski: S zkolnictw o w Polsce 1 9 29-1939 w opinii publicznej. W arszaw a 1961 s. 15 6 Woj. A rch. P aństw . B ydgoszcz (Dz.U. Min. W yznań Religii i Ośw. Publ. Nr 1 (102).
7 W ojewódzkie A rchiw um Państw ow e Bydgoszcz, K u ra to riu m O kręgu Szkolnego Pom orskiego Nr syg. 47
8 W ojewódzkie A rchiw um P aństw ow e - Bydgoszcz, K u rato riu m O kręgu Szkolnego P o m o rsk ie go - syg. n r 49
9 W ojewódzkie A rchiw um P aństw ow e - Bydgoszcz, K u ra to riu m O kręgu Szkolnego P o m o rsk ie go syg. n r 59
10 Por. W ojewódzkie A rchiw um P aństw ow e Bydgoszcz, K u ra to riu m O kręgu Szkolnego P o m o r skiego syg. n r 4 7 1 53
11 Por. W ojewódzkie A rchiw um Państw ow e - Bydgoszcz, K u rato riu m O kręgu Szkolnego P o m o r skiego syg. n r 5 0 s. 10
12 Por. M. F u larsk l: P rzysposobienie W ojskowe w Polsce. 1929 r. s. 176 13 Por. M. F u la rsk i: P rzysposobienie W ojskowe w Polsce 1929 r. s. 75
1 Por. W ojewódzkie A rchiw um P aństw ow e B ydgoszcz - K u ra to riu m O kręg u Szkolnego P om or skiego n r 49
15 W ojewódzkie A rchiw um P aństw ow e - B ydgoszcz - K u ra to riu m O kręg u Szkolnego P o m o rsk ie go syg. n r 52
16 Por. M. F u larsk i: P rzysposobienie w ojskow e w Polsce. W arszaw a 1929 r. s. 241
17 Por. Z. S zy m ań cz ak : S tu d ia N au k S połecznych Z eszyt 6. Zeszyty N aukow e W SP w Bydgoszczy 1984 str. 51
18 Por. W ojewódzkie A rchiw um P aństw ow e Bydgoszcz - K u ra to riu m O kręg u Szkolnego P o m o r skiego syg. n r 49
M . F u larsk i - P rz y sp o so b ie n ie w o jsk o w e w Polsce: W arszaw a 1929 A. K n o t - D zieje S zk o ln ic tw a W ojskow ego w Polsce: L w ó w 1936
B. L u b o w sk i - S z k o ln ic tw o w P olsce 1929-1939 w o p in ii pu b liczn e j: W a rszaw a 1961 S. Ł ępicki - P o lsk ie trad y cje w y c h o w a w c z e: W arszaw a 1936
E. P iasecki - Dzieje w y c h o w a n ia fizycznego: L w ó w 1929
Z. S z y m a ń c z a k - Rys h isto ry c z n y w y c h o w a n ia o b ro n n e g o w p o lsk im sy stem ie ośw ia ty 1945-1975. W: S tu d iu m N a u k S p o łe czn y ch Z e sz y t N r 6 - Z e sz y ty N a u k o w e W SP w B y d g o szc zy 1984
W o jew ó d zk ie A rc h iw u m P a ń stw o w e B ydgoszcz, K u ra to riu m O k rę g u S zkolnego P o m o rsk ieg o , s y g n a tu ra a k t N r.N r. 47, 49, 50, 52, 53 i 59
W o jew ó d zk ie A rc h iw u m P a ń s tw o w e B y d g o szcz - D z ie n n ik U sta w M in iste rstw a W y z n a ń Religii i O św iecenia P u b lic z n e g o N r 1 (102) w sp ra w ie organizacji p rz y sp o so b ie n ia w o jsk o w e g o
Jó zef H ild e b ra n d t
INSTITUTIONALIZED MILITARY TRAINING IN POLAND IN
THE YEARS
1918-1939
SU M M A R Y
T he article in c lu d e s fo rm s a n d m e th o d s of te a c h in g m ilita ry tra in in g a tP o lis h s c h o o ls in the in te rw a r p e rio d . It States th e w a y s o f u sin g d id a c tic b a se a n d p rin c ip le s of a p p o in tin g teac h ers o f th e subject.
It a lso s h o w s the efficien ty o f te a c h in g m ilita ry tra in in g in P o lan d o f the in te rw a r p e rio d .
