Nazwy terenowe typu Pod Górą, Za lasem na Lubelszczyźnie

A C T A U N I V E R S I T A T I . S L O D Z I E N S I S _________FOLIA LINCUISTICA 12, 1966_________ ______________

C z ę ś ć II

DIALEKTOLOGIA WSPÓŁCZESNA I HISTORYCZNA

M i e c z y alau Buczyński

NAZ W Y T E R E N O W E TYPU POD GÓRĄ, U LASEM N A L U B E L S Z C Z Y Ź N I E

Wymieniony w tytule strukturalny typ nazw terenowych dostrze­

żono 1 omówiono bliżej dopiero w okresie międzywojennym

i

po-2

wojennym , kiedy to zaczęto opracowywać toponomastyczne monogra­

fie poszczególnych regionów i zbierać nazwy terenowe na terenie

całej Polski . Do dzisiaj jednak stanowiska badaczy sa

w

tym

względzie rozbieżne« Opracowanie tego tematu mogłoby

stanowić

niejedną obszerną monografię.

Swoje uwagi, podane poniżej, opie­

ram na materiale zebranym w 97 miejscowościach byłego woj. lubel­

skiego, w dawnych gminach: Bełżyce i Lubartów (obecne woj.

belskie), Siedliszcze (obecne woj. chełmskie), Huszcza i Łoma­

zy (obecne woj. bialskopodlaskie) i Krzywda (obecne woj. sie­

dleckie). Łącznie zgromadziłem 598 nazw terenowych typu

co w stosunku do całego nazewnictwa terenowego tych

obszarów etanowi ok. 20%. Między poszczególnymi gminami

wystę­

pują tu jednak duże różnice; tak wiec w gm. Łomazy

omawianych

nazw było tyiko 5%, w gm. Hrubieszów - 6%, w gm. Krzywda - 6,5%,

w gm. Huszcza - 12%, w gm. Siedliszcze - 23%, w gm. Lubartów -

24%, w gm. Bełżyce - 46,5%.

Miejscowości położone na

terenie

wyżynny» mają omawianych nazw znacznie więcej niż leżące na ni­

zinie, co wiąże się z bardziej urozmaiconym krajobrazem.

Podstawowym problemem, który się narzuoa przy analizie

zebra-' J. R u d n i c k i , :iazwq geograficzne Bojkowszczyzmi, Lwów 1939. 2

K. D e j n a, Terenowe nazwy ślęskie, "Onomaatica" II, 1956, в. 103- -126; М. К u c a ł a, Nazwy terenowe Z kilku wsi w powiecie myślenickim,

tanie, V, 1959, a. 67-100; W. L u b a i. Nazwy terenowe powiatów jasiel­

skiego 1 krośnieńskiego, tamże, VIII, ł963, s. 195-206 i IX, 1964, s. 123-163. 3 Por. eeri« wydaną przez Dread Rady Ministrów.

n e g o materiału, jest ustalenie, w jakiej p o s taci używane są na co dzień nazwy terenowe t y p u Pod Górą, Za Łaaem. Przy z a pisywaniu tych nazw nie o g r a n i c z a ł e m się d o zapytania, jak się na z y w a dany obiekt, ale s t a r a ł e m się uchwy c i ć funkcjonowanie nazwy w systemie językowym, ust a l a j ą c jego odmien n o ś ć i użycie składniowe. Z a d a ­ w a ł e m w t y m c e l u p y t a n i a związane z o d n o ś n y m obiektem: gdzie eto- iaieY, ekąd wraaaoie?, dokąd jedaieeie?, ust a l a j ą c miejscownik, d o ­ p ełniacz i b i e r n i k nazwy. S t a r a ł e m się też, w miarę możności, w y n a j d y w a ć te przypadki w n a t u r a l n y m toku n o w y m i e s z k a ń c ó w .

P r z y k ł a d o w o pod a j ę p e łne zapisy d w u n a s t u typowych nazw z gm. Bełżyce:

1) Do.Strugu a. Smuk - gdzie: Na Smugu, PSy Srmgu; skąd: "Oo Snugu, Ze Smugu; dokąd: Do Smugu, N^a Smuk, Na Smutfi;

2) Do.éikorà&ix - gdzie: Na ŚikoreliiX Polu, Коцо Śikore!iiX; skąd: 0<S éikorsicix. Zza Śikoraliix; dokąd: Na śikorakty Pole, Do Śikoraki%;

3) Коцо Śelaka - gdzie: Щ о Śelaka, Na Éÿelakovym, Pod Śelaliem, Obog Śelaka, Pèy Śelaku, Za Śelaliem; skąd: Od Śelaka i dokąd: Na Śela­ ka, Na Éelakovym, 'Do Śelaka;

4) Kouo GruSlii - gdzie: Kouo GruSlii, Kouo GruSeoići, Obog GruSeoki, PSy GruSeaae, Za GruSeoko; skąd: Od GruSlii, Od GruSealii, Spod GruSeoki, Zza GruSeoići; dokąd: Do GruSlii, Pod Grutke;

5) Koyo Iabuonlii - gdzie: Kouo Iabuonlii, Коцо Iabuuneelli, Pod fa- byunico, Pod Iabuuneoku, PSy Iabuunoe, PSy labuunecee ; skąd: Od fab- uuntći, Od Iabuunealii, Spod Iabuuneofo; dokąd: Do fabucnti, Do fabyune- aii, Za Iabuonke;

3

f

f

6) Kouo laroSyÿaliago - gdzie: Do IaroSyfrkego, Obok IaroSyÿekego, Kouo laroSy^akego , PSy IaroSyÿaliim, Za JaroSy^aliim; skąd: Od £aroSyÿ- aftego, Z\за IaroSy^aliego ; dokąd: Do laroSyjplUgo ;

7) Ko ą o Poatoia - gdzie: Do Poatoÿa, Коцо Ров to ja, Pot Poatoiam, PSy Poatoiu; .skąd: Ot Postoją, Zza Po в toi a; dokąd: Do Poatoia;

3) Kouo Vygunu - gdzie: Kouo Vygurtu, Na Vyguife, Na Vygun, Pod Vygun, PSy VyguHe, Za Vygun; skąd: Od Vygunu, SpSed Vygunu, Z Vygunu; dokąd: Do Vygunu, Na Vygun;

9) Na BelecUim - gdzie: Do Śeleoliego, Na Śeleoliim, Obog Śeleokego, Kouo Śeleoliego, Pod Éeleoliim, PSy Śeleakim, Za Śeleakim; skąd: Od Śe— leoliego, Z Śeleoliego; dokąd: Do Śeleoliego, Za Śeleoliego, Pod Śeleoliego;

10) Ha BrefSakovym - gdzie: Na BrefSakovym, Do Bref taka, Obog Bref- aakövego, Za BrefXak'em, PSy Brefooku; Od Brefoakovego, Z Brefaakovego; dokąd: - Na Brefoakove;

11) Na âeeyava - gdzie: Na ôeaypua, Obok Cassava, PSy öeeyave, Za âeauavem; skąd: OS Ceeyava, Ś Öeeuava; dokąd: Do Ćee%ava, Na âeeua- va;

12) Na Klonie - gdzie: Коцо Klar.a, Na Klarie, PSy Klańe, Za Kla­ nem, PSet Klanem; skąd: Ot Klcma, S Klana, Spot Klanat Zza Klana; do­ kąd: Nfa Klan, 2 i a Klan, P\ot Klan.

U d e r z a j ą c y m z j a w i s k i e m jest t u rozległa s y n o n i m i k a określeń, będą c y c h o d p o w i e d z i ą na p y t a n i a z a czynające się o d przysłówków: gdzie, skąd, dokąd. N i e m o ż n a jej wyjaśnić, jak chce W ł a d y s ł a w L u b a ś 4 , ś w i e ż o ś c i ą tych nazw, b o zjawisko to jest typowe dla w s z y s t k i c h nazw, łącznie z n a jstarszymi, zanikającymi. S y n o n i ­ m i k a ta jest p o w s z e c h n a 1 w y s t ę p u j ę 2arówno w sprowokowanych odpowiedziach, jak tei w laturalnych w y p o w iedziach, p o d s ł u c h a ­ n y c h u informatorów. Należy ją w i ę c uznać za cechę typową dla o- m a w l a n e g o typu nazw, jako s p e c y f i c z n y e l e m e n t Ich fleksji i składni. Używanych jest wiele, co najmniej k i l k a różnych o k r e ś ­ leń, s p o m i ę d z y których jedno w y s u w a się n a czoło i staje się o- k r e ś l e n i e m hasłowym.

Zebrany materiał p o z w a l a w y c i ą g n ą ć s z e r e g d o d a t k o w y c h w n i o ­ sków.

1. W ś r ó d b a d a c z y nie ma jedno l i t e g o s t a n o w i s k a co do genezy nazw terenowych Pod Córą, Za Laser.. Uwa ż a się je a l b o za u s a m o ­ d z i e l n i o n e okoliczniki m i e j s c a ( t y p orzę pod górą - Pod Córą) , al­ b o za usamodzi e l n i o n ą prz y d a w k ę o k o l i c z n i k o w ą (typ orzę na polu pod góra - Pole Pod Córą - Pod Córą ) 6 . Zebrany materiał zdaje się w s k a z y w a ć na m o ż l i w o ś ć is t n i e n i a o b y d w u warian t ó w . Nazwy typu Do éikorefax, powst a ł e z p i e r w o t n e g o Do ёгкогз&х, Pola przez e- lipsę e l e m e n t u pole, m a j ą w zasad z i e człon rzeczow n i k o w y n i e o d ­ mienny 1 byłyby u s amodzielnionymi przydawkami. N a z w y typu Коцо Vygunu m a j ą n a t o m i a s t c h a r a k t e r u s a m o d z i e l n i o n y c h w y r a ż e ń okoli- cznikowych. Z g e n e z ą o m a w i a n y c h nazw w i ą ż e się też ich toponi- mizacjaj W. Lubaś głosi pogląd, m o i m z d a niem zbyt a r b i t r a l n y i stanowczy, że tylko d r o b n a c z ęść o k r e ś l e ń p r z y i m k o w y c h stanowi

4 W. L u b a i, op. cit., $. 214. 5 М. К u с a ł a, op. cit.

* J. R u d n i c * i, op.' cit., a. 178-180; М. К a r a i, Nazwу miej­ scowe ty p u Podgóta, 2alas w Języku polskim i w innych językach słowiańskich, Wrocław 1955, a< 66-70; K. D e j n a, op. cit., ». 119-120; W. L u b a ś, op. cit., s. 214.

nazwy własne, a cała ich p o d s t a w o w a masa to a p o l a t y w y 7 ; W rze­ czywistości proces toponiirizacji zaszedł do koń c a tylko w n a z ­ w a c h starych, p o d czas gdy w n o w s z y c h jest on ln e t atu nascendi - nazwy takie w y m a g a j ą już u w z g l ę d n i e n i a i o d r ó ż n i e n i a o d czystych i ni e w ą t p l i w y c h apelatywów,

2. W i d o c z n e są różn o k i e r u n k o w e p r zypadki derywacji fleksyj- nej, np.

Na Capli Polu/Va Öapli/Za Ćaplo/S Saplego, Na

Polu/Na

ĆieSkuf/S P%*<Skova.

3. C z ę s t o daje się zauważyć p l u r a l i z a c j a lub e i n g u l a r y z a c j a nazw, o d b i j a j ą c a ciągle żywy proces zmieniania się ilościowego w ł a ś c i c i e l i obiektów, np. Do Smugu/Na Smufi, Sa Doukay/Koyp Doyka, Ha ùomovyx/Z Domovego.

4. C z ł o n rzeczo w n i k o w y naz w y przy linkowej z m ienia się, w y s t ę ­ puj ą c w r ó żnego rodzaju obocznościach, np. Коцо Bref Saka/Ha Bref- äakovym, Kouo GruStZi/Kouo GruSeolći, Ra Sforakaj^/Na Cforola%.

5. Rzadsze są o b o c zności nazwy przylipkowej i p r y m a r n e j , np. Do Smuga/Snuk, lub d e r y w a t u prefi k s a l n e g o , np. Podlas a. Pod La­ sem, Podortel a. Pole Pod Ortelem,

ZaamentaS

6. W odpowiedzi na pytanie: dokqd? przy j e d n o s y l a b o w y m czło­ ni e r z e c z o w n i k o w y m ak c e n t w w y r a ż e n i u stoi zawsze n a przyireku,co może tłu m a c z y ć p o w s t a w a n i e der y w a t ó w p r e f i k s a l n y c h , np. Z\a Las, P\od Las.

7. W w y r a ż e n i u w y s t ą p i ł o 25 różnych przyim k ó w , najczęściej:

na. ва, pod, koło, od, p rzy,

z,

zza,

u, opod, przed, do;

sprzed, obok, nad, u, ku,

naproić,

znad, przez, po, naprzeoiw, między, wprost, wśród.

8. C z ł o n r z e czownikowy w y r a ż e n i a w y s t ę p u j e n a jczęściej w na- r z ę d n i k u (234 przykł a d y , 40%), rzadziej w m i e j s c o w n i k u (212 p r z y ­ kładów, 36%), d o p e ł n i a c z u (102 przykłady, 17%), b i e r n i k u (45 przykładów, 7%) i c e l o w n i k u (5 p r z ykładów, 1%).

C a ł o ś ć p r o b l ematyki w y trag a d o k ł a d n e g o p r z e b a d a n i a na tle. w s z y ­ stkich d o s t ę p n y c h mo n o g r a f i i p o l s k i c h i inn o s ł o w i a ń s k i c h oraz na tle innych nazw w ł a s n y c h o tej strukturze.

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej

Mieczysław Buczyński

LOCALITY NAMES OF THE TYPE POD CÓRĄ,

ZA LASEM

The origin and functions of the names of the type Pod c.órą, and Za La­

sem have been examined on the basis of 598 locality names collected in 97

places of the Lublin area. The author aimed at examining their syntactic uses in the colloquial speech of its inhabitants. The single catchword ent­ ries were derived from rich set* of synonyms obtained from answers to questions: Where? Where from? Where to? Genetically names of this type are regarded to be independent adverbs of place or independent adverbial attri­ butes. Of some interest are aleo cases of multidirectional inflectional deri­ vation, the pluralization and singularization of names as well as the di­ versity of the constituent prepositions.