Jasiński, Janusz
Poczucie regalistyczne, wyznaniowe i
językowo-etniczne Mazurów w XIX
wieku (do 1870 roku)
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 257-284
1985
Janusz Jasiński
P O C Z U C I E R E G A L I S T Y C Z N E , W Y Z N A N I O W E I J Ę Z Y K O W O - E T N I C Z N E M A Z U R Ó W W X I X W I E K U ( D O 1 8 7 0 R O K U ) i W X V I— X V I II w ie k u m ie sz k a ń c ó w P ru s K sią ż ę c y c h n a z y w a n o p o w s z e c h n ie P r u sa k a m i (pod ob n ie zresztą m ie sz k a ń c ó w P r u s K r ó le w sk ic h ). M azu rzy śp ie w a li d ru k o w a n ą w lic z n y c h w y d a n ia c h k a n c jo n a łu J e r z e g o W a sia ń sk ie g o p ie śń o sp u sto sz e n iu ic h o jc z y z n y p rzez T a ta ró w , za c z y n a ją c ą się od słów :W sp o m iy c ie P r u sa c y , co się d zia ło z w a m i 1 ---. O jczy zn o tę sk liw a , z a le w a y się łza m i
P o d o b n ie za c z y n a ła się in n a p ieśń , n a w ią z u ją c a do 'w ie lk ie j e p id e m ii d ż u m y z 1709 r.:
M iła p r u sk a ziem io , łz a m i się z a le w a y 2 — •— .
P r u sa k a m i b y li e tn ic z n i N ie m c y , e tn ic z n i L itw in i, jak i M azurzy, cz y li w s z y s c y p o d d a n i n a jp ie r w K s ię s tw a P r u sk ie g o , a n a stę p n ie K r ó le s tw a P r u s k ie g o . O gół m ie sz k a ń c ó w P r u s o k r e śla n o n ie je d n o k r o tn ie w X V III w . „n a ro d em p r u sk im ” 3. P od w z g lę d e m te r y to r ia ln y m , a n ie e tn ic z n y m rozróżniał p o d d a n y c h sw e g o p a ń stw a k ró l F r y d e r y k W ilh e lm III, g d y w sw o je j sły n n e j o d e z w ie z 1813 r., a p e lu ją c o c h w y c e n ie z a broń p r z e c iw k o N a p o le o n o w i, z w r a c a ł s ię do nich: „ B r a n d en b u rczy k i, P ru sa c y , S z lą za cy , P o m e r a ń c z y k i i L itw in i, c z y w ie c ie , coście w p rz e c ią g u sie d m iu lat u c i e r p i e l i ” 4. M azu r z y u k r y c i są tu pod im ie n ie m P ru sa k ó w .
A le już w k r ó tc e te r m in P r u sa c y r o z c ią g n ięto n a w s z y stk ic h s t a ły c h m ie s z k a ń c ó w p a ń stw a H o h e n z o lle r n ó w . G d y ś p ie w a n o p o p u lar ną, p a tr io ty czn ą p ie śń „Ich b in e in P r e u s s e ”, u to ż sa m ia n o o jc z y z n ę z c a ły m p a ń s tw e m p r u s kim , a n ie ty lk o z te r y to r iu m d a w n y c h P ru s K sią ż ę c y c h c z y K r ó le w s k ic h . W p o d o b n y m zn a c z e n iu p r o p a g o w a ła n a M azu rach p rzez ok o ło 20 lat pruską n a z w ę k raju o fic y n a w y d a w n ic z a A n to n ie g o G ą sio r o w sk ie g o z P isza, a sz c z e g ó ln ie k a le n d a r z pt. „ P r a w d z iw y P r u sa k ” 5. W ła śn ie ó w z w ią z e k p o d d a n y c h p ru sk ich z c a ły m p a ń stw e m , b ez w z g lę d u na ic h p o c h o d zen ie te r y to r ia ln e
1 N o w o w y d a n y k a n c y o n a l p r u s k i z a w i e r a j ą c y w y b ó r p i s m s t a r y c h i n o w y c h го z i e m i pr u s k i e y i b r a n d e n b u r s k i e y z w y c z a y n y c h . . . K r ó l e w i e c 1890, n r 740 (i w e w s z y s t k i c h w y d a n i a c h ) . 2 P o e z j a l u d o w a W a r m i i i M a z u r . A n t o l o g i a . W y b r a ł i o p r a c o w a ł T . O r a c k i , W a r s z a w a 1957, s. 71. 3 F . S. B o c k , V e r s u c h e i n e r w i r t s c h a f t l i c h e n N a t u r g e s c h i c h t e v o n d e m K ö n i g r e i c h O s t - u n d W e s t p r e u s s e n , B d . 1, D e s s a u 1782, s. 140; J. T a z b i r , P o l s k a ś w i a d o m o ś ć n a r o d o w a X V I— X V I I w i e k u , w : S t u d i a n a d r o z w o j e m n a r o d o w y m P o l a k ó w , C z e c h ó w i S ł o w a k ó w , re d . R . H e c k , W r o c ł a w 1976, s. 43. 4 M u z e u m W a r m i i i M a z u r , t e c z k a 14519. D w u j ę z y c z n a u l o t k a k r ó l a F r y d e r y k a W i l h e l m a I II . D o m e g o n a r o d u z 17 I I I 1813. 5 W . C h o j n a c k i , W y d a w n i c t w o i d r u k a r n i a A n t o n i e g o G ą s i o r o w s k i e g o n a M a z u r a c h , R o c z n i k O l s z t y ń s k i , 1959, t. 2, ss. 47—80. K o m u n i k a t y M a i u r s k o - W o r m i ń s k i e , 1985, n r 3-4
258 J a n u s z Jas iń sk i
i e tn ic z n e z a a k c e n to w a ł w 1840 г . , n o w y król, F r y d e r y k W ilh e lm IV:
„---O d m ien n o ść p o c h o d z e n ia i p r z e c iw ie ń s tw o o k r e śle ń P o la c y i N ie m c y z n a jd z ie p u n k t w s p ó ln y w n a z w ie je d n e j m o n a r c h ii, p a ń stw a — w n a z w i e P r u sy . K o ron a je d n o c z y lu d y , n a r o d y m ó w ią c e r ó ż n y m i ję z y k a m i” 6. (D o d a jm y tu , że u św ia d o m ie n i p od w z g lę d e m n a r o d o w y m P o la c y n ie u sta n n ie p r o te sto w a li p r z e c iw k o n a z y w a n iu ic h P r u sa k a m i. N p .- G u s ta w h ra b ia P o tw o r o w s k i w p ru sk im Z g r o m a d zen iu N a r o d o w y m w 1848 r. m ó w ił: „M y n i e j e ste śm y a n i N ie m c a m i, a n i P r u sa k a m i, m y j e ste śm y P o la k a m i p o d p a n o w a n ie m k r ó la p r u sk ie g o ” ’). A b y o d ró żn ić o d m ie n n o ść te r y to r ia ln ą d a w n y c h P r u s K sią ż ę c y c h od c a łe g o p a ń stw a p r u sk o -b r a n d e n b u r sk ie g o , za c z ę to p ie r w s z e o k reśla ć P r u sa m i S ta r y m i a lb o D a w n y m i, a s p o łe c z e ń stw o te g o obszaru n ie r z a d k o n a ro d e m sta r o - p ru sk im . W p o lsk ie j o p in ii p u b lic z n e j te r m in P r u s y D a w n e u tr w a lił w p o ło w i e X I X w . n a b lisk o 30 la t h isto r y k w a r s z a w sk i, D o m in ik S z u lc 8. J e d n a k ż e c z y ta ją c d zisia j t e k s t y z p o ło w y X I X w . n ie z a w s z e m o ż e m y o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie , k ie d y ic h a u to r z y u ż y w a j ą c te r m in u P r u sa c y m ie li n a m y ś l i m ie s z k a ń c ó w c a łe g o p a ń stw a p ru sk ieg o , a k ie d y t y lk o P r u s W sc ho d n ich , e w e n t u a l n ie ta k ż e P r u s Z achod n ich . B o jed n a k , p o m im o ro zszerza n ia się n a z w y P r u sy na c a łe p a ń stw o , w c ią ż w św ia d o m o śc i sp o łe c z n e j fu n k c jo n o w a ło jej w ę ż s z e zn a czen ie, co m o żn a w ią z a ć z is t n ie n ie m s w e g o r o d za ju p a r ty k u la r y z m u sta ro - p r u sk ie g o 9. Ó w n u rt, u to ż sa m ia ją c y P r u s y z p r o w in c ją p ru sk ą, w id z im y c h o c ia ż b y w p o d ręcz n ik a c h h isto r ii P r u s E d u a rd a H e in e la c z y w c z y ta n k a c h sz k o ln y c h , a zw ła sz c z a n ie z m ie r n ie p o p u la r n y m P r u s k i m p r z y j a c i e l u d z i e c i ,0. O sta tn im r e p r e z e n ta n te m o d ręb n o ści d a w n y c h P r u s w p r u sk o -b r a n d e n b u r sk im z w ią z k u p a ń s t w o w y m b y ł n a c z e ln y p r e z e s p r o w in c ji p ru sk ie j, T e o d o r v . S ch ö n . W P ru sa ch W sc h o d n ic h ż y ła o b o k s ie b ie lu d n o ś ć n ie m ie c k a , p o lsk a i lite w sk a . J e ś li w s z y stk ic h n a z y w a n o P r u sa k a m i, rod zi s ię p y ta n ie , w jaki sp o só b rozróżnian o ją pod w z g lę d e m etn ic z n y m ? W 1782 r. F r ie d r ic h S a m u e l B o c k stw ie r d z ił, że w P ru sa c h (W schodnich) ż y je n aró d n ie m ie c k i, n a ró d p o l sk i i n aró d lite w sk i, ch o cia ż in n y m r a zem m ó w ił o je d n y m , p ru sk im , n a r o d zie n . N a to m ia st J o h a n n F ried r ic h G o ld b eck w y lic z a ją c p o w ia ty N a ta n g ię i O berlan d o k r e ś lił je ze w z g lę d u na za m ie sz k a łą ta m lu d n o ść jako polsk ą N a ta n g ię i p o lsk i O b e r l a n d 12. P o d o b n ie u ją ł z a g a d n ie n ie g e o g r a f M. F. G. .Leonhardi. T ę część P r u s W sc ho d n ich , w k tórej m ó w iło się po p o lsk u , n a z w a ł p o l s k ą 1S. W 1817 r. m ie sz k a ń c ó w n a d g r a n ic z n e g o W ielb a rk a o k r e śla n o jako P o la k ó w , a n ie P r u sa k ó w c z y M a z u r ó w 14. A n a lo g ic z n ie s ta ty s ty k a p ruska 8 L . Ż y c h l i ń s k i , H i s t o r i a s e j m ó w W i e l k i e g o K s i ę s t i o a P o z n a ń s k i e g o , t. 2, P o z n a ń 1887, s. 104. 7 M. L a u b e r t , D i e p r e u s s i s c h e P o l e n p o l i t i k v o n 1772— 1914, K r a k a u 1944, s. 115. 8 D . S z u l c , O z n a c z e n i u P r u s D a w n y c h , W a r s z a w a 1846; W . W r z e s iń s k i , W a r m i a ł M a z u ry w p o l s k ie j m y ś l i p o l i t y c z n e j 1864—1945, W a r s z a w a 1984, ss . 14—16. 9 R . A d a m , O s t - u n d W e s t p r e u s s e n i n d e r d e u t s c h e n G e s c h ic h te des 19. J a h r h u n d e r t s , w : D e u tsc h e S t a a t e n b i l d u n g u n d d e u ts c h e K u l t u r im P r e u s s e n la n d e , K ö n i g s b e r g 1931, ss, 449—453. 10 E . H e m e l , v e r s u c h e in e r B e a r b e itu n g d e r G e s c h ic h te P r e u s s e n s f ü r d a s V o lk u n d d ie J u g e n d , K ö n i g s b e r g 1832; A . E . P r e u s s , J . A . V e t t e r , P r e u s s t s c h e r K i n d e r fr e u n d . E in L e s e b u ch f ü r V o lk ss c h u le n , K ö n i g s b e r g 1838. 11 F . S . B o c k , o p . c it ., s s . 148, 153. 12 3 . F . G o l d b e c k , V o l l s t ä n d ig e T o p o g r a p h ie d e s K ö n ig r e ic h e s P r e u s s e n , K ö n i g s b e r g 1789, T l . 1, s . 3. 13 M . F. G . L e o n h a r d i , E r d b e s c h r e i b u n g d e r p r e u s s is c h e n M o n a rc h ie , B d . 1, H a l le 1791, s. 57. 14 H a l l e , N a c h r ic h t v o n d e m m it C o lo n ist e n b e s e tz te n L a t t a n a b r u c h im O s tp r e u s sisc h e n D o m a in e n a m te W ille n b e rg ... . B e i t r ä g e z u r K u n d e p r e u s s e n s , 1817, B d . 1, s. 103.
M a z u r z y w XIX wieku 259
z te g o ż rok u za lic z a ła lu d n o ść p o łu d n io w e j c zęści P ru s W sc h o d n ic h do P o la k ó w ls. R ó w n ie ż w in n y c h s ta ty s ty k a c h p ie r w sz e j p o ło w y X I X w . m ó w io n o 0 lu d n o śc i p o lsk ie g o ję z y k a lu b w p r o st o P o la k a c h . N ie in a czej o k r e ś la li w i zy to w a n ą lu d n o ść n ie m ie c c y d u c h o w n i n a p o czą tk u II p o ło w y X I X w . >“ W 1847 r. w M osznicy, w p o w ie c ie ostró d zk im , z a tr u d n io n y b y ł n a u c z y c ie l S e b a stia n , o k r e ś la n y p r z e z m ie js c o w e g o p astora jako S to c k p o le ” . W c e n n e j m o n o g r a fii K r ó le s tw a P r u sk ie g o z 1835 r. jej a u to r p isa ł o m ie sz k a ją c e j w p o łu d n io w e j c z ęści P ru s W sc h o d n ich lu d n o śc i jako o P o la k a ch , p o to m k a c h sta r y c h M a zo w sza n , d la te g o z w a n y c h M a z u r a m i18.
U sc h y łk u X V III i w p ie r w sz e j p o ło w ie X I X w . sto s o w a n o w o b e c M azur jeszcze in n ą n a z w ę : P r u sk a P o lsk a . W ła śn ie w i e l k i z n a w c a M azur i ic h o b r o ń ca p rzed g e r m a n iza cją , ję z y k o z n a w c a i le k sy k o g r a f, K r z y sz to f C e le s ty n M ron- g o w iu sz (1764— 1855) i d e n ty f ik o w a ł M a zu ró w z p r u sk im i P o la k a m i, m ie s z k a ją c y m i w P r u sk ie j P o ls c e 19. P o p u la r n e n a M azu rach k a len d a rze, u k a z u ją ce się w la ta c h 1767— 1818 (r e d a g o w a n e p r z e z k ilk a la t ta k ż e p rzez M ro n g o w iu sz a ), n o s iły tytu ł: „ K a len d a rz P r u sk i P o ls k i” 20. T a k ż e k a zn o d z ie ja p o lsk i z O stródy, je d e n z n a jw ię k s z y c h e n tu z ja s tó w lu d n o śc i m a zu r sk ie j, G u sta w G iz e w iu sz (1810— 1848) w śró d ró żn y c h o k r e śle ń n ie je d n o k r o tn ie n a z y w a ł ją „ lu d e m p ru s- k o -p o ls k im ”, „bracią p r u sk o -p o lsk ą ”, c z a se m „ p o lsk im i P r u s a k a m i” 21. W ielk i filo z o f E m m a n u e l K a n t, p iszą c o „ p o lsk ich P r u sa k a c h ” m ia ł n a m y śli M a zu r ó w 22. P o d o b n ie p isa ł o M azu rach rzec zn ik ich g erm a n iz a c ji, p astor F ried rich L u d w ig R ie m e r (ur. 1803) 2S.
O bok istn ie ją c y c h sta r y c h n a zw , w p ie r w s z y c h d z ie s ię c io le c ia c h X I X w . za czę to u ż y w a ć n o w y c h n a zw : M a zu ry — k ra j i M a zu rzy — lu d ność. N a z w y te w y w o d z iły się od są sie d n ie g o , p o lsk ie g o M azo w sza , sk ą d w X V — X V I w . p r z y b y li p o lsc y o s a d n i c y 2(. W o k r e sie r e fo rm a cji m u s ie li p rzy ją ć w y z n a n ie e w a n g e lic k ie . P o II i III rozb iorze P o lsk i, g d y do P r u s W sc h o d n ich p r z y łą czono te r e n y p ó łn o c n e g o M a zo w sza i c zęści B ia ło sto c c z y z n y , n a z w a n e N e u o st- p reu ssen , p r z y p u sz c z a ln ie ze w z g lę d ó w p o lity c z n y c h , a b y n ie u ż y w a ć n a z w y P o la c y , za czę to p o słu g iw a ć się n a z w ą M azu rzy, n a razie d o sy ć rzadko 25. W y
ją tk o w o sto s o w a n o ją już u s c h y łk u X V III w . 26 M im o u tr a ty w p o k o ju t y lż y c
15 J . A . D e m i a u , S t a t i s t i s c h e D a r s t e l l u n g d e r P r e u s s i s c h e n M o n a r c h i e , B e r l i n 1817, s. 100. 16 D i e e v a n g e l i s c h e n G e n e r a l - K i r c h e n - u n d S c h u l v i s i t a t i o n e n i n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n 1853 b is 1944, b e a r b . j . G u n d e r m a n n , h r s g . W . H u b a t s c h , G ö t t i n g e n 1970, ss. 20—25. 17 W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w O l s z t y n i e ( d a l e j W A P O ) , R e j e n c j a O l s z ty ń s k a , 1 2082, K s . E l g i n o w s k i z 25 I 1847. 18 A . E. P r e u s s , P r e u s s l s c h e L a n d e s - u n d V o l k s k u n d e o d e r B e s c h r e i b u n g v o n P r e u s s e n , K ö n i g s b e r g 1835, s. 232. 10 A. W o j t k o w s k i , K r z y s z t o f C e l e s t y n M r o n g o x o i u s z 1764—1855, Z a p i s k i H i s t o r y c z n e , 1955, t. 2, z. 3—4, ss. 76—77. 20 W . C h o j n a c k i , B i b l i o g r a f i a p o l s k i c h d r u k ó w e w a n g e l i c k i c h z i e m z a c h o d n i c h i p ó ł n o c n y c h 1530— 1939, W a r s z a w a 1960, ss. 227—228. 21 M a z u r y i W a r m i a 1800—1870. W y b ó r ź r ó d e ł , o p r a c o w a ł W . C h o j n a c k i , W r o c ł a w 1959, ss. 422, 427, 590; A . W y c is k , « Ś p i e w n i k s z k o l n y i d o m o w y d l a w e s o ł e j i n i e w i n n e j m ł o d z i e ż y n a s z e j » G u s t a w a G i z e w i u s z a , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e ( d a l e j K M W ), 1960, n r 2, s. 222. 22 F . F o r t s t r e u t e r , W i r k u n g e n d e s P r e u s s e n l a n d e s. V i e r z i g B e i t r ä g e , K ö l n u . B e r l i n 1981, s. 169. 23 M a z u r y i W a r m i a 1800—1870, ss. 650—651. W y p o w i e d ź F. L . R i e m e r a z 1837 r . : „ n a w e t w m i a s t a c h p r u s k o - p o l s k i c h [ p o d k r e ś l e n i e — J . J .l o k o l i c j ę z y k n i e m i e c k i n i e b y ł z u p e ł n i e z n a n y w ś r ó d n a j n i ż s z e j k l a s y m i e s z k a ń c ó w ” . 24 W . K ę t r z y ń s k i , O l u d n o ś c i p o l s k i e j го P r u s i e c h n i e g d y ś k r z y ż a c k i c h , L w ó w 1882. 25 H . G o l l u b , M a s u r e n , K ö n i g s b e r g [о к . 1935], s. 2. 26 J . B r e h m , E n t w i c k l u n g d e r e v a n g e l i s c h e n V o l k s s c h u l e i n M a s u r e n i m R a h m e n d e r G e s a m i c n n l w i c k l u n g d e r p r e u s s i s c h e n V o l k s c h u l e , B i a l l a O s t r . 1914, ss. 377—378.
260 J a n u s z Jasiń ski
k im (1807) z ie m II i III rozbioru, n a z w a M a zu rzy n ie z a n ik ła , a w 1811 r. z a m ierza n o n a w e t p o w o ła ć oso b n ą je d n o s tk ę a d m in is tr a c y jn ą w P r u sa c h W sc ho d n ich , m ia n o w ic ie p r e z y d e n tu r ę m azu rsk ą , w sk ła d k tó r e j m ia ła w e jś ć ta k ż e część d e p a r ta m e n tu lite w s k ie g o ” . N a z w a M azury, jako p o ję c ie g e o g r a - f ic z n o -e tn ic z n e (a n ie a d m in istr a c y jn e ), zaczę ła się u p o w sz e c h n ia ć po n o w y m p o d z ia le na p o w ia ty w 1818 r. D o jej sp o p u la r y z o w a n ia p r z y c z y n ia li się a b so l w e n c i U n iw e r s y te t u K r ó le w ie c k ie g o , k tó r zy p och o d zą c z o k o lic m a zu rsk ich , n a le ż e li n a A lb e r t y n ie do k orp o ra cji stu d e n c k ie j M a s o v ia , w z w ią z k u z cz y m po p o w r o c ie w ro d zin n e s tr o n y n a z y w a li je M a z u r a m i2^. N a z w ę „kraj m a z u r s k i” u p o w sz e c h n ia li r ó w n ie ż m iło ś n ic y te g o reg io n u , N ie m c y , jak F ried rich K a r l D e w is c h e it (1805— 1884), p ie w c a jeg o krajobrazu, tw ó r c a n ie z m ie r n ie p o p u la rn ej p ie śn i W ild f l u t e t d e r S e e (1857) czy jego k o n ty n u a to r , K a r l V e lth u - se n (1812— 1892), z z a w o d u sę d z ia , p u b lic y sta i poeta, r ó w n ie ż e n tu z ja sta k ra ju m a z u r sk ie g o 29. A le in te lig e n c ja n ie m ie c k a , chociaż św ia d o m a b yła, że m iesz k a w k r a ju m a zu r sk im , w ty m cza sie sa m a s ie b ie n ie za licza ła do M azu rów . P o d w z g lę d e m te r y to r ia ln y m u w a ż a ła się za W sc h o d n io p ru sa k ó w , lu b S ta r o p r u sa - k ó w . N a z w ę M a zu rzy p o z o sta w io n o lu d n o śc i p o lsk o -e w a n g e lic k ie j.
Z a r ó w n o w p u b lic y sty c e , ja k i w n a u c e p o c z ą w s z y od la t tr z y d z ie sty c h coraz c zęściej p o słu g iw a n o się te r m in a m i M a zu ry i M azu rzy. A u g u st H a x th a u se n, o p isu ją c m o n a r c h ię p ruską, w y j a ś n ia ł w 1839 r., że p o lsk ie p le m ię w P r u sa c h W sc h o d n ic h n a z y w a s ię M a z u r a m i3“. G azeta k r ó le w ie c k a „ K ö n ig sb erg er H artuingsche Z e it u n g ” m ia ła sta łą ru b ryk ę: A u s M a s u r e n . W 1847 r. zaczę ła s ię u k a z y w a ć in n a g a z e ta pt. „ Z e itu n g fü r L ith a u e n u n d M a su r e n ” sl, a w 1849 r. w S z c z y tn ie , p óźn iej p r z e n ie s io n e do P isza , w y d a w a n o p ism o „M a z u rsk i K u r e k ” (D er m a su r isc h e H a h n ) 3!. S ły n n e dzieło G u sta w a G ize w iu sz a o p r z e ś la d o w a n iu ję z y k a p o lsk ie g o w p a ń s tw ie p ru sk im z a w ie r a ło bardzo w i e l e a r ty k u łó w p o le m ic z n y c h , w k tó r y c h z r e g u ły lu d n o ść p o lsk ą m ie sz k a ją c ą w P r u sa c h W sc h o d n ich n a z y w a n o M a z u r a m i33. T y m te r m in e m p o słu g iw a ł się ta k ż e w r o z p r a w a c h n a u k o w y c h k r ó le w ie c k i m ie się c z n ik „ P r e u ssisc h e P r o v in - z ia l- B lä t te r ”. S p r a w o z d a n ie z p o d r ó ż y po M azu rach z 1865 r., sp o rządzone p rzez p astora n ie m ie c k ie g o F r ied rich a S a lo m o n a O ld en b erga, n o si t y tu ł Z u r
K u n d e M a s u r e n s 34. N a z w a M azury p rzed o sta ła się p o za g ra n ic ę P r u s W sc h o d
n ich . P o słu g iw a ła s ię n ią p rasa b e r liń sk a , a od la t c z te r d z ie sty c h ta k ż e prasa p olsk a n a P o m o rzu G d a ń sk im , w W ielk o p o lsce, w K r a k o w ie , w W a rsza w ie oraz n a e m i g r a c j i 35. W p o ło w ie X I X w . n a z w a M a zu ry w o d n ie sie n iu do k ra ju ca łk o w ic ie się u g r u n to w a ła . N a to m ia st g d y m ó w io n o o lu d n o śc i m a zu rsk iej, często w fo r m ie w y j a ś n ie n ia d o d a w a n o , że ch o d zi o lu d n o ść p o lsk ą w P ru sa ch W sc ho d n ich . O sta teczn ie o k o ło 1870 r. w k o n s e k w e n c ji p r z y ję c ia s ię n a z w y
27 M a z u r y i W a r m i a 1800—1870, ss. 8—9. 28 M . P a u l y , C h r o n i k d e r L a n d s m a n n s c h a f t L i t t u a n i a w ä h r e n d i h r e s 6 0 - j ä h r i g e n B e s t e h e n s 1829— 1889, K ö n i g s b e r g 1889, s. 54; O ś r o d e k B a d a ń N a u k o w y c h i m . W . K ę t r z y ń s k i e g o w O l s z t y n i e ( d a l e j O B N ), r k p s R-304, F . S. O l d e n b e r g , Z u r K u n d e M a s u r e n s , B e r l i n 1865, s. 8. 29 Z u m d e m M a s u r e n - L i e d e : «W i l d f l u t e t d e r See », A l t p r e u s s i s c h e M o n a t s s c h r i f t , 1882, B d . 19, ss. 679—680; M . R o m a n o w s k i , C a r l L e o n h a r d t V e t h u s e n , e i n v e r g e s s e n e r m a s u r i s c h e r P u b l i z i s t , i b i d e m , 1909, B d . 46, s s . 297—312. 30 A. H a x t h a u s e n , D i e l ä n d l i c h e V e r f a s s u n g i n d e n P r o v i n z e n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n, B d . 1, K ö n i g s b e r g 1839, s. 86. 31 K ö n i g s b e r g e r H a r t u n g s c h e Z e i t u n g , 1847, n r 20. 32 W . C h o j n a c k i , B i b l i o g r a f i a p o l s k i c h d r u k ó w e w a n g e l i c k i c h , ss. 236—237. 33 IG. G i z e w i u s z l , D i e p o l n i s c h e S p r a c h f r a g e i n P r e u s s e n , L e i p z i g 1845. 34 O B N , r k p s R-304. 35 P o r . m a s z y n o p i s p r a c y N . K a s p a r k a , P o l s k a m y ś l p o l i t y c z n a i o p i n i a p u b l i c z n a to o b e c W a r m i i i M a z u r w l a t a c h 1830—1864, L u b l i n 1985.
M a z u r z y w XIX w i e k u 261
k ra ju M azury, z w y c ię ż y ła i n a z w a ludności: M azurzy. N ie ja k o sy m b o lic z n y m u k o r o n o w a n ie m te g o p ro cesu w o p in ii p u b lic z n e j b y ła n ie d u ż a , a le bardzo w a ż n a ro zp ra w k a W o jciech a K ę tr z y ń sk ie g o O M a z u r a c h (P ozn ań 18 72) 36, oraz dzieło n ie m ie c k ie g o h isto r y k a М а х а T o e p p en a G e s c h i c h t e M a s u r e n s (D anzig 1870).
II
P o w s ta je je d n a k p y ta n ie , n a k tó r e d o ty c h c za s n ik t n ie d al o d p o w ied zi, za k o g o u w a ż a li się p rości M a zu rzy w p ie r w s z y m o k r e sie X I X w . W ie m y b o w ie m , że P r u sa k a m i, P o la k a m i, p o lsk im i P r u sa k a m i, p ru sk im i P o la k a m i, a w r e s z c ie M azu ra m i n a z y w a ły ic h w ła d z e p ru sk ie, in te lig e n c ja n ie m ie c k a i m azu rsk a , a ta k ż e P o la c y z in n y c h p r o w in c ji i zab o ró w . N ie s te ty , n ie d y s p o n u je m y ż a d n y m i w s p o m n ie n ia m i c z y k o re sp o n d e n c ją lu b in n y m i d o k u m e n ta m i, p o c h o d z ą c y m i o d sa m y c h M azu rów , k tó r e p o z w o liły b y w sposób w ia r y g o d n y u sto su n k o w a ć się do t e j sp r a w y . Z d a n i je s t e ś m y co n a jw y ż e j na r ela cje o b se r w a to r ó w z e w n ę tr z n y c h , zresztą n ie lic z n e , k tó r e c z a sem c y tu ją w y p o w i e d zi M azu rów , a c zęściej je o m a w ia ją , c z y li są to już źród ła z d r u g iej ręki.
I tak w 1843 r. m ło d y K a r o l B r z o zo w sk i, p ó ź n ie jsz y p o eta i d zia ła cz n ie p o d le g ło śc io w y , p r zejeżd ża ją c p rzez M azu ry, sp o tk a ł w ie ś n ia k a , k tó r y t łu m a c z y ł m u p o polsk u : „Ja n ie P o la k , ja k r ó le w s k i lu te r a k ”, b o P o la k w jeg o m n ie m a n iu m u s ia ł b y ć k a to lik ie m . N a to m ia s t in n y M azur, d o p iero po d łu ższej r o z m o w ie z p o d r ó żn ik iem z K r ó le s tw a P o ls k ie g o p r z y z n a ł m u rację: „ A toż i ja P o la k , ch oć lu te r a k ” ” . I n n y p o d ró żn ik z W a r s z a w y (1844), p r z y to c z y ł ro z m o w ę z e sp o tk a n y m m a zu r sk im p a storem , k tó r y n a z w a ł s ie b ie P ru sa k ie m , a n ie P o la k ie m , p o n ie w a ż b y ł e w a n g e l i k i e m ss. J a k w id a ć, ste r e o ty p u to ż sa m ia ją c y k a to lik a z P o la k ie m s t a n o w ił dla M a zu ró w p o w a ż n ą p rzeszk o d ę w ic h id e o w y m z b liż e n iu do n a ro d o w o śc i p o lsk iej. A le tr a fia ły się w y p o w ie d z i o d m ie n n e . Is to tn y d la n a sz e g o za g a d n ie n ia fa k t p o d a ł G iz e w iu sz w 1847 r. O to p e w n a M azurka, p ro te stu ją c p r z e c iw k o te m u , że jej d zieci p r z y g o to w y w a n e są do k o n fir m a c ji w ję z y k u n ie m ie c k im m ó w iła w im ie n iu w ła s n y m i in n y c h m atek: „M y m a tk i p o ls k ie ” ss. P o d o b n ie ch ło p i w e w s i W iśn iow o, w p o w ie c ie e łc k im , sk a r ż y li się w 1840 r. n a n a u c z y c ie la Cuba, g erm an izator a, zn ę c a ją c e g o się n a d ic h d ziećm i za to, że n ie c z y n iły d o b ry ch p o stę p ó w w n a u ce ję z y k a n ie m ie c k ie g o . A p rzecie ż — p isa li — b ra k p r z y s w o je n ia so b ie języ k a n ie m ie c k ie g o je st sp r a w ą n a tu ra ln ą , w s z a k ro d zice t y c h d zieci są P o la k a m i i m ó w ią po p o lsk u 40. S z e w c G a łeck i z o k o lic O stró d y w it a ł ja k o P o la k , p o d r ó żu ją ceg o ro d a k a z W a r s z a w y 41. A n o n im o w y p u b lic y sta w sc h o d n io p r u sk i, N i e m iec, n a p o czą tk u la t c z te r d z ie sty c h z a o b se r w o w a ł, że M azu rzy n a z y w a ją P o la k ó w z dru giej str o n y g r a n ic y s w y m i b raćm i, a W o jc ie c h K ę tr z y ń sk i n ie c o p ó ź n iej d ostrzeg ł, że część M a zu ró w , ch o cia ż n ie w ie lk a , u w a ż a się za P o la k ó w 42. C h e łm iń s k ie p ise m k o p isa ło w 1849 r., że M azurzy, p r z y je ż d ż a ją c y n a
36 O z n a c z e n i u t e j k s i ą ż k i z o b . J . J a s i ń s k i , W s tę p , w : W . K ę t r z y ń s k i , O M a z u r a c h , w y d . 2, O l s z t y n ( w d r u k u ) . 37 J . N o w a k o w s k i , A ś l a d p o m n i e p i e ś ń z ł o t a . . . T e o f i l L e n a r t o w i c z , W a r s z a w a 1973, ss. 51—52. 38 A . M . G r a b o w s k i , P o d r ó ż d o P r u s , P a r y ż 1859, s. 37. 39 M a z u r y i W a r m i a 1800— 1870, s. 639. 40 W A P O , R e j e n c j a O l s z t y ń s k a I, 892, S k a r g a 10 g o s p o d a r z y w e w s i W iś n i o w o z 14 1 1840. 41 A . M . G r a b o w s k i , o p . c it ., s. 28. 42 Ü b e r d i e G r e n z - V e r h ä l t n i s s e d e r ö s t l i c h e n P r o v i n z e n d e r P r e u s s i s c h e n M o n a r c h i e , H a m b u r g 1842, s. 17; W . K ę t r z y ń s k i , O M a z u r a c h , O l s z t y n 1968, s. 51. 2' — Kom unikaty
262 J a n u s z Jas iń sk i
ja rm a r k i do C h ełm n a lu b do T o r u n ia , m ó w ili o sob ie: „ m y lu te ra k i, a le P o la k i”, a w śla d za ty m pad ło u o g ó ln ie n ie , że lu d t e n „z d u m ą d otąd z o w ie się p o lsk im ” 43. D o p o d o b n y c h w n io sk ó w d o sze d ł dr K a zim ie r z S zu lc, z n a ją c y z ie m ię m azu rsk ą z d zia ła ln o śc i sp is k o w e j w la ta c h 1845— 1846 44: „Część polsk ą P r u s W sc h o d n ich n a z y w a ją z w y k le M azuram i, sa m i zaś m ie sz k a ń c y n a z y w a ją się lu te ra k a m i, albo P o la k a m i” 45. W a żn e je st tu o w e r o z ró ż n ie n ie jak M a zu r ó w n a z y w a ją in n i i za k o g o u w a ż a ją sie b ie sa m y c h . P o śr e d n ie p o tw ie r d z e n ie in fo r m a c ji S z u lc a z n a jd u je m y w p ise m k u lu d o w y m „ P r z y ja c ie l L u d u Ł ę c k i”, u k a z u ją c y m się w la ta c h 1842— 1845. C hociaż b y ło ono p rzezn a cz o n e dla lu d n o śc i m a zu r sk ie j, p r a w ie n ig d y n ie sto s o w a ło n a z w y M azurzy, p rzy p u sz c z a ln ie d la te g o , że c z y te ln ic y m a z u r sc y nie p r z y z w y c z a ili się jeszcze do te g o o k r e ś le n ia. J e d y n ie n ie m ie c k i autor, E duard H e in el, g e n e r a ln ie u o g ó ln ił, a za n im p o w tó r z y ł to b ez k o m e n ta r z a W o jciech K ę tr z y ń sk i, że p o lsc y m ie sz k a ń c y M a z u r n a z y w a ją s ie b ie M azuram i. J e d n a k ż e H e in e l n ie m ie sz k a ł w śró d M azurów , języ k a p o lsk ie g o n ie zn ał, stą d jeg o w ia d o m o ść b u d zi w ą tp liw o ś ć . O czy w iście, p e w ie n p ro cen t M azurów , a le raczej n ie w ie lk i, pod w p ł y w e m w a r s tw w y k sz ta łc o n y c h , z w ła sz c z a d u c h o w ie ń stw a , m ó g ł p r z y sw o ić so b ie n a z w ę M azurzy. W zb iorze p ie śn i lu d o w y c h O skara K o lb e r g a m a m y z a le d w ie 2 teg o p r z y k ła d y 4e. Z p ie śn i t y c h m o ż e m y w y c ią g n ą ć i in n e w n io sk i. Oto M azu rzy s to s u n k o w o rzadko u to ż sa m ia li się z P r u sa k a m i. J e d y n a p io se n k a p rop ru sk a H e j
P r u s a k j a r o d o w i t y (nr 424), zap o ży czo n a została w p r o s t ze św ie ż o w y d a n e g o
p rzez A n to n ie g o G ą sio r o w sk ie g o śp ie w n ik a Ż o ł n i e r z p r u s k i (Joh a n n isb u rg 1854). J e ś li M azu rzy w p o ło w ie X I X w . m ó w ili, że są P r u sa k a m i, co p o św ia d cza W o jciech K ętrzy ń sk i, to — jak sąd zę — w y r a ż a li w te n sp osób b ardziej sw ó j z w ią z e k z te r e n e m P r u s S ta r y c h n iż p a ń stw o w o śc ią p ru sk o -b r a n d e n b u r - ską. W ty m se n sie o k r e ślili sie b ie w r o z m o w ie z B o le s ła w e m L im a n o w sk im (1860), k tó r y zresztą n ie o m ie sz k a ł dodać, że tliła się „ w ic h u m y s ła c h ś w ia d om ość p o lsk ie g o p o c h o d z e n ia ” ".
M azu rzy w ty m o k resie n ig d y n ie u to ż sa m ia li się z N ie m c a m i. O d w r o t nie, jako P o la c y , d y sta n so w a li się od nich. W jed nej z p ie śn i lu d o w y c h d z ie w c z y n a m azu rsk a od trąca z a le c a ją c e g o się do n ie j ch łop ca, p o n ie w a ż o n a jest P o lk ą , a on N ie m c e m (O. K o lb e r g , nr 453).
M azu ram i n a to m ia st zaczę ła s ie b ie n a z y w a ć w p o ło w ie la t czterd z ie sty c h ta część in te lig e n c ji p o ch o d z e n ia m a zu rsk ieg o , k tó r a n ie u le g ła a sy m ila c ji w sp o łe c z e ń s tw ie n ie m ie c k im i k tóra — jak się w y d a j e — n ie z e r w a ła k o n ta k t ó w z n iż sz y m i w a r s tw a m i sp o łe c z n o śc i m a zu r sk ie j, d o strzeg a ją c w n ich p e w n ą o d ręb n o ść ję z y k o w o -w y z n a n io w ą . Za M a z u r ó w u w a ż a li się np. ta c y d u c h o w n i e w a n g e lic c y jak G u sta w G iz e w iu sz , L e o p o ld K ra sk a czy S k u b ich , a ta k ż e n a u c z y ciele: M arcin G erss, K a ro l S e m b r z y c k i, K o z ło w sk i, któ r zy , jako lu d zie w y k sz ta łc e n i, pod w p ły w e m g a z e t i k sią ż e k p r z y s w o ili so b ie n a z w ę M azurzy, n ie sta n o w ią c ą sp rz eczn o śc i z n a z w ą P ru sa c y . A le w n io s k i z te g o fa k tu w y c ią g a n o różne. N p. G iz e w iu sz t r a k to w a ł M a zu ró w jako „ p ie ń w i e l
43 S z k o ł a N a r o d o w a , 1849, n r 23, s. 221. 44 J . J a s i ń s k i , D z i a ł a l n o ś ć k o n s p i r a c y j n a n a M a z u r a c h i W a r m i i , w : W i e k X I X . P r a c e o f i a r o w a n e S t e f a n o w i K i e n i e w i c z o w i w 60 r o c z n i c ą u r o d z i n , W a r s z a w a 1967, ss. 255—260. 45 K . S z u l c , ż y c i e G i z e w i u s z a , B i b l i o t e k a W a r s z a w s k a , 1854, z. 1, s. 566. S p o p u l a r y z o w a ł a p o w y ż s z e z d a n i e S z u l c a o M a z u r a c h E n c y k l o p e d i a p o w s z e c h n a S. O r g e l b r a n d a , t. 19, W a r s z a w a 1862, s. 944. 46 (A. H a g e n ) , E d u a r d H e i n e l , A l t p r e u s s i s c h e M o n a t s s c h r i f t , B d . 18, 1881, ss. 337—343; O . K o l b e r g , M a z u r y P r u s k i e . Z r ę k o p i s u o p r a c o w a l i W . O g r o d z i ń s k i , D. P a w l a k , W r o c ł a w , P o z n a ń 1966, ss. 432, 437. 47 B . L i m a n o w s k i , P a m i ą t n i k i (1835—1870), W a r s z a w a 1957, s. 236.
M a z u r z y w XIX w iek u 263
k ie g o n a r o d u ” p o lsk ie g o 4S, n a to m ia st G erss jako ty m c z a so w ą , e tn ic z n ie polsk ą sp o łec zn o ść, k tó r a już o b e c n ie jest z a a s y m ilo w a n a p o lity c z n ie z p a ń stw e m p ru sk im , a w p r z y sz ło śc i z a a s y m ilu je się r ó w n ie ż k u ltu r a ln ie z n a r o d e m n ie m ie c k im 49.
III
Z k o le i trzeb a z w r ó c ić u w a g ę na p ro b lem w y z n a n io w y . K o śc ió ł e w a n g e lic k i łą c z y ł M a zu ró w w je d n e j w s p ó ln o c ie z w ię k sz o śc ią N ie m c ó w w p a ń stw ie pru sk im . S te r e o ty p u to ż sa m ia ją c y k a to lik a z P o la k ie m u tr u d n ia ł M azurom , jak to w id z ie liś m y w c y t o w a n y c h p rzy k ła d a ch , d o str z e g a n ie w „ lu te r a k a c h ” P o la k ó w . N ie ozn a cza ło to jed nak , że m ó w ią c y po p o lsk u „ lu te r a k ” m u s ia ł b y ć N ie m c e m .
G u sta w G iz e w iu sz i in n i p a sto r z y w y z n a c z a li M azurom , jako p o lsk im e w a n g e lik o m , sp e c ja ln ą m isję d ziejo w ą . W e d łu g o str ó d zk ieg o k a z n o d z ie i s t a n o w ili o n i z u w a g i n a s w o je w y z n a n ie „ k w ia t lu d u p o lsk ie g o ”, a b ęd ąc je d n o c z eśn ie lo j a ln y m i p o d d a n y m i króla p ru sk ie g o p o w in n i b y li o d e g r a ć bardzo w a n ż ą ro lę h istoryczn ą: „N asz K o śc ió ł e w a n g e lic k i m a p r a w o sp o g lą d a ć na n a sze g o s z la c h e tn e g o k ró la jako n a n a d a n e g o p rzez B o g a i op iek u na . K r ó l p ru sk i [jest — J. J.] ostoją e w a n g e lic k ie g o K o śc io ła s ło w ia ń s k ie g o ” t0. In n y pastor, G o ttfie r d S ch u lz, w id z ą c , że e m ig r u ją c y do K r ó le s tw a P o ls k ie g o M a z u rzy u le g a ją k a to lic y z a c ji, a z d r u g iej str o n y d o str z e g a ją c izo la c ję M azu rów w p a ń stw ie p ru sk im , sąd ził, ż e „O patrzność p r z y d z ie liła P r u so m to sta n o w isk o i p o sła n n ic tw o , a ż e b y z a ło ż y ły o n e ta k i n a r o d o w y K o śc ió ł p o lsk o -e w a n g e lic k i, a n a sz K o śc ió ł m a zu rsk i, k tó r y z n a jd u je się w o w i e l e k o r z y s tn ie jsz y m p o ło że n iu w o b e c in n y c h g m in p o lsk o -e w a n g e lic k ic h , w in ie n sta ć się o środk iem , p n iem , n a sie n ie m p r z y sz łe g o n a r o d o w e g o K o śc io ła p o lsk o -e w a n g e lic k ie g o . N a d a je się po tem u , p o n ie w a ż z a c h o w a liś m y ję z y k p o lsk i, p r z y czy m ró ż n ic y d ia le k tu n ie n a le ż y się o b a w ia ć ”. S c h u lz o w i c h o d ziło o z je d n o c z e n ie p o lsk ich e w a n g e lik ó w w P ru sa ch , a w przy szło ści, d zię k i p o lsk ie m u j ę z y k o w i M a zu rów , u d a ło b y s ię m o ż e p r z e n ie ść w y z n a n ie e w a n g e lic k ie d a lej „ p o m ię d z y lu d y s ło w ia ń s k ie ” 51. B y ł to p ro g r a m c z ęści p a sto r ó w , p ró b u ją c y c h w te n sposób u strzec p rzed g erm a n iz a c ją o d ręb n o ść M azu rów , albo in a czej — m ó w ią c y c h po p o lsk u e w a n g e lik ó w .
O b se r w a to r z y n ie m ie c c y , z a ró w n o w s c h o d n io p r u sc y , jak i z e w n ę tr z n i p o d k r e śla li m o cn o r e lig ijn o ść M azu rów , p o łą czo n ą z u czu c io w o śc ią i z a m iło w a n ie m do śp ie w u , ic h p r z y w ią z a n ie do k o śc ie ln y c h o b rzęd ó w , do s w o ic h duszp a ster zy . M a zu rzy o d c z u w a li b o ja ź ń bożą, b y li p e łn i r e sp e k tu do k o ś c ie l n y c h in sty tu c ji, b a rd ziej n iż e w a n g e lic y n ie m ie c c y . S tw ie r d z a n o d alej, że p o b ożn ość ta b y ła tr a d y c y jn a , n ie d o jr z a ła , z e w n ę tr z n a , raczej in s t y n k to w n a niż p r z em y śla n a , b r a k o w a ło jej zro zu m ien ia , r e f le k s j i i e ty c z n e g o u k ie r u n k o w a n ia w e d łu g n a k a z ó w w ia r y , to te ż p le n iły się tu za b o b o n y , m a g ia , p ija ń s tw o , lic z n e p rze stę p stw a , brak m o r a ln o śc i w ż y c iu r o d z i n n y m H. D o d a jm y , że p od o b n e
48 M a z u r y i W a r m i a 1800—1870, s. 462. 49 I b i d e m , s . 668. 50 I b i d e m , s. 632. 51 I b i d e m , ss. 411—413. 52 E v a n g e l i s c h e s G e m e i n d e b l a t t , 1855, n r 27, ss. 117—118; n r 29, ss. 124—126; D i e e v a n g e l i s c h e n G e n e r a l - K i r c h e n - u n d S c h u l v l s i t a t i o n e n . . . , ss. 21—25; O B N , r k p s R-3Û4, F . S. O l d e n b e r g , o p . c it ., ss. 76, 109—110, 181; M . T o e p p e n , A b e r g l a u b e n a u s M a s u r e n m i t e i n e m A n h ä n g e , e n t h a l t e n d m a s u r i s c h e S a g e n u n d M ä r c h e n , D a n z i g 1867; W . K ę t r z y ń s k i , O M a z u r a c h , O l s z t y n 1968, ss. 42—48; Z w i a s t u n E w a n g e l i c z n y , 1870, n r 12, ss. 285—287; R . K a m m e i , D ie M u t t e r s p r a c h e i n d e r K i r c h l i c h e n V e r k ü n d i n g u n g , W i t t e n 1959, ss. 131—133.
264 J a n u s z Jasi ńsk i
c ech y , d o d a tn ie i u je m n e m o żn a b y ło dostrzec w ty m cza sie ta k ż e u lu d u p o lsk o -k a to lie k ie g o . W su m ie M a zu rzy sw o ją relig ijn o śc ią k o r z y s tn ie o d róż n ia li się od r e lig ijn o śc i N ie m c ó w , a b y li w n ie j p o d o b n i do o g ó łu P o la k ó w . N ie m c y p rz y g lą d a ją c się M azurom stw ie r d z a li z n ie j a k im z d z iw ie n ie m b ra k u n ic h n ie c h ę c i d o k a to lic y z m u Ea, co w y r a ż a ło się u c z e s tn ic t w e m w k o ś c ie ln y c h cere m o n ia c h k a to lic k ic h , w p ie lg r z y m k a c h do Ś w ię t e j L ip k i, do G ra je w a i S u w a łk , do Ł ą k i do Z ło to w a k. L u b a w y . W o k r e sie w ie lk a n o c n y m w ię k sz o ść M azu rów z p o w ia tu o str ó d z k ie g o b r a ła u d z ia ł w n a b o ż e ń stw a c h k a to lic k ic h , p o w sz e c h n ie czczono św ię ta M a tk i B o s k i e j 54, p o p u la r n o ścią c ie sz y ła się p ie śń m a ry jn a , za ch o w a n a w k a n c jo n a le W a sia ń sk ie g o Ś p i e w a ć będą
г а o so b ie s a m a EE, a w y d a w c a z P isza , A n to n i G ą sio ro w sk i, dobrze za rab iał
rozp ro w a d za ją c w śró d M azu rów czę sto c h o w sk ą lite r a tu r ę r e lig ijn ą , m. in. W ia n e k r ó ż o w y , E c h o p i e k i e l n e i in n e EE. Od la t c z te r d z ie sty c h M a zu rzy za czę li p r z y jm o w a ć w y z n a n ie k a to lic k ie , a ć w ie r ć w ie k u p óźn iej K o śc ió ł e w a n g e lic k i p o w a ż n ie n ie p o k o ił się ek sp a n sją k a to lic y z m u n a ty m ter e n ie . D o lic z n y c h k o n w e r s ji n a k a to lic y z m p r z y c z y n ia li się z je d n e j str o n y p o lsc y u ch o d źcy z K r ó le s tw a P o lsk ie g o , a z d ru g iej str o n y W a r m ia c y o sie d la ją c y się n a jc z ę ś c iej w p o w ia ta c h o stród zk im , sz c z y c ie ń sk im i m r ą g o w sk im , p o n a d to c e lo w e m isje K o śc io ła k a to lic k ie g o 57.
W z w ią z k u z p o w y ż sz ą sy tu a c ją rodzi się p y ta n ie , c z y r z e c z y w iśc ie z p o w o d u w y z n a n ia e w a n g e lic k ie g o istn ia ła ta k w ie lk a p rzep aść p o m ię d z y M a zu r a m i a lu d n o ścią polsk ą, jak to p óźn iej, w o k r e sie ru ch u p o lsk ieg o , bardzo m o cn o a k c e n to w a ła k a to lic k a p rasa n ie m ie c k a . T a k ż e p ó ź n ie jsz y red ak tor „ G a z e ty L eckiej", M arcin G erss, u w a ż a ł, że k o n ta k ty M a zu ró w z lu d n o ścią p o lsk ą z K r ó le s tw a P o lsk ie g o i L it w y n ie ła g o d z iły a n ta g o n iz m ó w p o m ię d z y nim i, p o n ie w a ż k a to lic y w y m y ś la li M azurom od „ lu tr ó w ” i „ h y c ló w ” 5S. W b r e w tem u , g o tó w je stem sąd zić, że za ró w n o k a to lic y z M a zo w sza s to s u n k o w o ła tw o w ta p ia li się w sp o łec zn o ść m a zu rsk ą, jak r ó w n ie ż M a zu rzy b eż w ię k sz e g o tr u d u d o sto so w y w a li się do ż y cia w sp o łec zn o ści m a z o w ie c k ie j, o cz y m m . in. ś w ia d c z y sp r a w o z d a n ie w s p o m n ia n e g o już k ilk a k r o tn ie pastora O ld en b erg a . U w id o c z n ia ło się to m . in, w z a w ie r a n iu lic z n y c h m a łż e ń s t w po ob u stro n a ch g ra n icy , p o m im o ró żn ic w y z n a n io w y c h w ś r ó d w s p ó łm a łż o n k ó w . J e ś li M azur, ś w ia d o m y ster e o ty p u , sta w ia ją c e g o zn a k r ó w n a n ia p o m ię d z y k a to lik a m i a P o la k a m i, sta w a ł się p o m im o te g o cz ło n k ie m K o śc io ła k a to lic k ie g o , ozn aczało to, że ty m sa m y m u w a ż a ł się za P o la k a . A m o ż e n a le ż a ło b y sądzić, że i w c z e śn ie j n ie b y ł z b y t „ a n ty p o ls k i”. O d w r ó ć m y teraz k o le jn o ś ć ro z u m o w a n ia . G d y b y o d c z u w a ł dużą n ie c h ę ć do P o lsk i, to p o w in n a m u o n a bardzo p rzeszk ad zać w k o n w e r s ji n a k a to lic y z m . T y m c z a se m już n a p o cz ą tk u la t c z te r d z ie sty c h o b se r w o w a n o ż y c z liw y sto s u n e k M a z u r ó w do k a to lik ó w , w y r a ż a ją cy się m . in. w c h ę tn y m u d o stę p n ia n iu zb o r ó w n a n a b o ż e ń stw a k a to lic k ie 59. W k a ż d y m razie w z m a o n ia n ie k a to lic y z m u , co słu s z n ie z a u w a ż y ł pastor
53 P r e u s s i s c h e s P r o v i n z i a l - K i r c h e n b l a t t , 1841, A b t . 2, s. 68. 54 O B N , r k p s R-304, F . S. O l d e n b e r g , o p . c it ., ss. 104, 106—108; M . T o e p p e n , G e s c h i c h t e , ü. 472. 55 E v a n g e l i s c h e s G e m e i n d e b l a t t , 1855, n r 6, ss. 23—24. 56 I b i d e m , 1857, n r 20, ss. 88—89. 57 O B N , r k p s R-304, F . S. O l d e n b e r g , o p . c it ., ss. 155—156; M . T o e p p e n , G e s c h i c h t e , s. 472; Z w i a s t u n E w a n g e l i c z n y , 1870, n r 12, ss. 285—287; W . B a r c z e w s k i , N o w e k o ś c i o ł y k a t o l i c k i e n a M a z u r a c h , O l s z t y n 1926. 58 W . C h o j n a c k i , S p r a w y M a z u r i W a r m i i w k o r e s p o n d e n c j i W o j c i e c h a K ę t r z y ń s k i e g o ' , W r o c ł a w 1952, s. 163. 59 P r e u s s i s c h e s P r o v i n z i a l - K i r c h e n b l a t t , 1841, A b t . 2, s. 68. . . .
Mazurzy w XIX wieku 265
F ried rich S a lo m o n O ld en b erg , g o d ziło w in te r e s y n ie m c z y z n y na M azurach, p o n ie w a ż k a to lik m ó w ią c y po p o lsk u p r z e w a ż n ie czu ł się P o la k ie m , a p o n adto k a to lic y z m te n in te n s y fik o w a ł k o n ta k ty z p o lsk o ścią po d r u g iej stro n ie kord on u °°. T u taj je d n a k w a r to u c z y n ić u w a g ę , że w b r e w o p in io m n ie k tó r y c h d z ia ła c z y p o lsk ich , droga do r o z b u d zen ia p o lsk ie j ś w ia d o m o śc i n a r o d o w e j nie m o g ła p ro w a d z ić p rzez sz e r z e n ie m isji k a to lic k ic h . W s k a li m a so w e j program te n b y ł n ie r e a ln y , poza ty m w ó w c z a s p r z e c iw k o z a m ie r z e n io m p o lsk ic h k a to lik ó w m o g lib y w y s tę p o w a ć n a w e t M azurzy, sp r z y ja ją c y P o lsc e , le c z o rto d o k sy jn i e w a n g e lic y , n ie m ó w ią c już o w y k o r z y s ta n iu teg o p rogram u w y z n a n io w e g o p rzez N ie m c ó w jako a r g u m en tu , że P o la k o m w g ru n c ie r z e c z y b a r d ziej za le ż y n a k a to lic y z o w a n iu n iż n a u n a r a d a w ia n iu M azurów . Ze zło żo n o ści ty c h p r o b le m ó w w y z n a n io w o -n a r o d o w y c h z d a w a n o so b ie w la ta c h o sie m d z ie sią ty c h sp r a w ę dość w y r a ź n ie w ty c h śr o d o w isk a c h in te lig e n c ji p o lsk iej, k tó re in te r e s o w a ły się p r o b le m e m m a z u r s k i m 61.
O m a w ia ją c p r o b le m w y z n a n io w y w a rto p r z y p o m n ie ć, że od p o ło w y X I X w . k sz ta łto w a ł się n a M azu rach r u c h g r o m a d k a r sk i, k u lty w u j ą c y języ k o jc z y sty na n a b o ż e ń stw a c h o r g a n iz o w a n y c h poza o fic ja ln y m i str u k tu r a m i K o śc io ła u n ijn eg o . W te n sp osób m a z u r sc y g ro m a d k a r z e o d w r a c a li się, jeśli n ie p le c a m i, to p r z y n a jm n ie j b o k ie m do n ie m ie c k ic h w s p ó łw y z n a w c ó w e w a n g e lic k ich S2. R u ch g ro m a d k a r sk i w ja k ie jś m ie r z e k o r e s p o n d o w a ł z w sp o m n ia n ą już id eą z o r g a n iz o w a n ia e w a n g e lic k ie g o K o śc io ła n a r o d o w e g o n a M azurach. W k a ż d y m razie k o n sta ta c je te g o rodzaju, iż w y z n a n ie e w a n g e lic k ie z b liża ło M a zu ró w do N ie m c ó w , a o d p y ch a ło od P o la k ó w już d zisia j n ie w y sta r c z a ją . C hociaż M a zu rzy w z d e c y d o w a n e j w ię k sz o śc i b y li n ad al p r z y w ią z a n i do K o ś cioła e w a n g e lic k ie g o , to, jak się w y d a je , n ie o zn aczało to w r o g o ś c i do k a to li c yzm u , a p rzez to i do P o la k ó w . W p io se n c e lu d o w e j z a n o to w a n e j p rzez W o j c iech a K ę tr z y ń sk ie g o M azurka n ie ch ce od d ać r ę k i N ie m c o w i m. in. z p o b u d ek w y z n a n io w y c h ! Ona jest b o w ie m „ lu te r k a ”, a o n „ k a lw in ”. W su m ie k w e s tia w y z n a n io w a M a z u r ó w w y m a g a d a lsz y c h badań. Z z a in te r e so w a n ie m o c z e k u je m y n a p u b lik a c ję d y se r ta c ji d o k to rsk iej n ie o d ż a ło w a n e j p am ię ci, ks. R y sza rd a O tello P r o b l e m y n a r o d o w o ś c i o w e w K o ś c ie le e w . a n g e lic k im n a
M a z u r a c h w la ta c h 1848— 1945 63.
IV
P o w o jn a c h n a p o le o ń sk ic h n a stą p ił o lb r z y m i ro zw ó j sz k o ln ic tw a , d zia ła ła n ie z w y k le sp r a w n ie ad m in istra c ja p a ń s tw o w a i sa m o rzą d o w a , k a ż d y m iody, z d r o w y m ę ż c z y z n a o d b y w a ł d w u le tn ią słu żb ę w o jsk o w ą , a p óźn iej b y ł w i e l o
60 O B N , r k p s R-304, F . S. O l d e n b e r g , o p . c it ., ss. 53, 181; E v a n g e l i s c h e s G e m e i n d e b l a t t , 1883, n r 36 z 8 IX . N a s k u t e k k a t o l i c y z a c j i : „ I m O s t e n , w o v o r 25—30 J a h r e n k e i n W o r t p o l n i s c h g e s p r o c h e n w u r d e , h a t d i e A g i t a t i o n d a f ü r g e s o r g t , d a s s m a n v o n d e r j ü n g e r e n G e n e r a t i o n k e i n W o r t D e u t s c h m e h r h ö r t ” . 61 W . W r z e s i ń s k i , o p . c it., ss. 37, 62; „ W l a t a c h o s i e m d z i e s i ą t y c h w p o l s k i e j l i t e r a t u r z e p o l i t y c z n e j c o r a z c z ę ś c i e j n o t o w a n o k r y t y c z n e s t a n o w i s k a w o b e c p o s t u l a t ó w , a b y p o g ł ę b i a ć p o l s k o ś ć M a z u r ó w w w y n i k u u m a c n i a n i a i c h z w i ą z k ó w z K o ś c i o ł e m k a t o l i c k i m R ó w n o c z e ś n i e p o d k r e ś l a n o t r u d n o ś c i p r z y s t a r a n i a c h o z m i a n ę w y z n a n i a M a z u r ó w , p o n i e w a ż w e d ł u g ó w c z e s n y c h o c e n , p r z y t a k i m s t a n i e r o z w o j u s t o s u n k ó w , c y w i l i z a c j i ł a t w i e j p r z y c h o d z i c z ło w i e k o w i y / y r z e c s ię n a r o d o w o ś c i n i ż w i a r y o j c ó w . O c e n a t a k a p r o w a d z i ł a d o w n i o s k u , ż e p r ó b y p o g ł ę b i a n i a p o l s k i e j d z i a ł a l n o ś c i n a r o d o w e j w i n n y b y ć p o d e j m o w a n e p r z y u s z a n o w a n i u i s t n i e j ą c y c h p o d z i a ł ó w w y z n a n i o w y c h , i c h k o n s e r w o w a n i u ” . 62 R . O t e ll o , R u c h g r o m a d k a r s k i w P r u s a c h W s c h o d n i c h w l a t a c h 1848— 1914, K M W , 1976, n r 3, s. 361. 63 W . M . L e y k , K s . d r R y s z a r d O t e l l o , K M W , 1979, n r 3, s . 361.
266 J a n u s z Jasi ńsk i
k ro tn ie p o w o ły w a n y na m a n e w r y jako r eze rw ista . S p o łe c z e ń s tw o w y c h o w y w a n e b y ło w d u ch u p a tr io ty z m u p r u sk ieg o , lo ja liz m u w o b e c w ła d z y . O fic ja l na d o k try n a u to ż sa m ia ła o jc zy zn ę z p a ń stw e m p r u sk o -b ra n d e n b u rsk im . K r z e w io n o k u lt s p r a w ie d liw e j, m ą dr ej i b o h a te r sk ie j d y n a stii H o h en z o lle r n ó w , a s p e c ja ln ie F r y d e r y k a II oraz F r y d e r y k a W ilh e lm a III, a te n w o sta te c z n y m ro zra c h u n k u w a ln ie p r z y c z y n ił się — jak a k c e n to w a n o — do p o k o n a n ia u z u r patora i ty ra n a , N a p o le o n a I. N a le k c ja c h r e lig ii w p a ja n o n ie ty lk o z n a jo m o ść P ism a św . i m iło ść do B oga, a le r ó w n ie ż do „ojca o jc z y z n y ”, tzn. p a n u jąceg o króla. K a ż d y p o d d a n y p ru sk iej m o n a r ch ii w in ie n b y ł się u w a ż a ć przede w s z y s tk im za s łu g ę k ró la , b y ć d u m n y ze s w e g o p o tę ż n e g o i sp r a w ie d liw e g o p a ń stw a , k tó r e z a b ezp iecz a ło go przed w r o g ie m z e w n ę tr z n y m i za p e w n ia ło m u ład, p orząd ek i z n o śn y k aw ałek' ch leb a w e w n ą t r z kraju.
J u ż w o j n y n a p o le o ń sk ie , a zw ła sz c z a r. 1813, w y w o ł a ł y fa le uczuć p ru sk o - -p a tr io ty c z n y c h , n ie ty lk o u N ie m c ó w w s c h o d n io p r u sk ic h , a le r ó w n ie ż u M a zu ró w °4. O w ą sk ło n n o ść sp e c ja ln ie do k ró la i w d z ię c z n o ść do n ie g o za to, że p a m ię ta o nich , ż e przyjeżd ża n a M a zu ry o d n o to w a n o w sp ra w o z d a n ia c h z w iz y ta c ji s z k o ln o -k o śc ie ln y c h z lat p ię ć d z ie s ią t y c h 5S. J a k z r esztą sp o tk a n ia z k r ó lem n ie m ia ły c zy n ić w ra ż e n ia , skoro w s z y s t k ie s z k o ły i w io s k i n a trasie jego p rzejazd u p rzez d łu g ie t y g o d n ie so lid n ie się do te g o p r z y g o to w y w a ły , a późn iej zdob ion o ch aty, sz k o ły i k o śc io ły k w ia ta m i, g irla n d a m i, w y s ta w ia n o b r a m y triu m fa ln e , d e k o r o w a n o szta n d a ra m i, w k o śc io ła c h b ito w d zw o n y , w e tera n i z w o j e n n a p o leo ń sk ich , a ta k ż e o d św ię tn ie u b r a n e dzieci ś p ie w a ły w y u c z o n e p ieśn i, zresztą p r z e w a ż n ie p o lsk ie, a k r ó le w s k a para w s z ę d z ie się z a tr z y m y w a ła , ła sk a w ie za m ie n ia ła k ilk a s łó w z p r o sty m i lu d źm i. T o r z e c z y w iś c ie p o w o d o w a ło en tu z ja z m i u n ie sie n ie d la p a n u ją ceg o ,e. O c z y w iś c ie s p o so b ó w i form k r z e w ie n ia m iło ści i w ie r n o ś c i do króla b y ło bardzo w ie le , g ł ó w n y m i ic h in sp ira to ra m i i o r g a n iza to ra m i b y ł y sz koła, w o jsk o , K o śc ió ł i stan u rzęd n iczy.
V
Obok w p a ja n ia w ie r n o p o d d a ń c z y c h uczuć i lo ja lis ty c z n e g o sp o so b u m y ś l e nia, w ca łej m o n a r ch ii pru sk iej, w jej p r o w in c ja c h w s c h o d n ic h w p ie r w s z e j p o ło w ie X I X w . z coraz w ię k s z y m r o z m a ch em r e a liz o w a n o p o lity k ę g e r m a n i- za c y jn ą w o b e c lu d n o śc i p o lsk iej, a ta k ż e w o b e c M a zu ró w 67. W ła d z e p ru sk ie stw ie r d z a ły w p r a w d z ie , że n a u c z a n ie d z ieci i m ło d z ie ż y języ k a n ie m ie c k ie g o n ie o sła b ia zn a jo m o śc i ic h języ k a o jczy ste g o , to jed n a k f a k t y p r z e c z y ły ty m tezo m . W y n ik i p o lity k i g e r m a n iz a c y jn e j b y ł y n a jw id o c z n ie jsz e na p o gran iczu e tn ic z n y m , a w ię c w p o w ia ta c h g o łd a p sk im , d a r k ie jm s k im , k ę tr z y ń sk im , g iż y c kim , w ę g o r z e w sk im i o stród zk im , w k tó r y c h sto p n io w o z a n ik a ła lu d n o ść m ó w ią c a po p olsku; p r o c e sy t e m o cn o r y s o w a ły się ta k ż e w m ia sta c h m a z u r skich, p o n ie w a ż w sz k o ła c h m ie js k ic h n a u czan o po n ie m ie c k u już od p ie r w
64 B o l e k , B e s c h r e i b u n g d e s l a n d r ä t l i c h . N e t d e n b u r g i s c h e n K r e is e s i n p h y s i s c h - g e o g r a p h i s c h e r u n d s t a t i s t i s c h e r H i n s i c h t , B e i t r ä g e z u r K u n d e P r e u s s e n s , 1817, B d . 1, ss. 332—333. 85 D i e e v a n g e l i s c h e n G e n e r a l - K i r c h e n - u n d S c h u l v i s i t a t i o n e n , s. 26. 66 E v a n g e l i s c h e s G e m e i n d e b l a t t , 1854, n r 31, ss. 154—155. 67 [G. G i z e w iu s z ] , op. c it .; J . B r e h m , o p . c it., s. 405; E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , W a l k a o m o w ą p o l s k ą w s z k o l n i c t w i e n a M a z u r a c h w X I X i p o c z ą t k a c h X X w i e k u , w ; K o n f e r e n c j a P o m o r s k a 1954, W a r s z a w a 1956, ss. 379— 401; J . J a s i ń s k i , K w e s t i a m a z u r s k a w u j ę c i u p r o f e s o r a H u b a t s c h a , K M W , 1968, n r 2, ss. 390—395; t e n ż e , H a ń b i ą c y s y s t e m k a r za p o s ł u g i w a n i e s ię j ę z y k i e m p o l s k i m tu s z k o l n i c t w i e p r u s k i m n a W a r m i i i M a z u r a c h , R o c z n i k O l s z t y ń s k i , 1983, t. 14/ /15, ss. 223—224.
M a z u r z y w XIX w iek u 267
sz y c h lat X I X w ., a n a w e t i w c z e śn ie j. W ła śn ie o b r o ń c y ję zy k a p o lsk ieg o na c z e le z G u sta w e m G iz e w iu sz e m o d p o w ia d a li, że po d łu ż sz y m o k resie, p rzy fa w o r y z o w a n iu ję z y k a n ie m ie c k ie g o w k o n k r e tn y c h w a r u n k a c h p a ń stw a p r u s kieg o , m n ie jsz o ść m a zu rsk a, n ie p osia d a ją c w ła sn e j in te lig e n c ji i w y ż s z y c h w a r s tw sp o łe c z n y c h , sta n ie się d w u ję z y c z n a , a n a stę p n ie jed no ję z y c z n a , cz y li n ie m ie ck a . Z p u n k tu w id z e n ia za sa d y n aro d o w o śc i, k tórą te o r e ty c z n ie u znają ta k ż e N ie m c y — s tw ie r d z a li d alej rz e c z n ic y lu d n o ści m a zu r sk ie j — n a u cza n ie ob ceg o języ k a w sz k o ła c h lu d o w y c h , k o sz te m o jczy steg o , jest rzeczą n ie m o ralną, bo w y r z ą d z a się k r z y w d ę k ilk u g e n e r a c jo m sp o łe c z n o śc i m a z u r s k i e j 6S. N ie m c y r e p lik o w a li na to, ż e je śli n a w e t lu d n o ść m azu rsk ą p o z b a w i s ię z cza se m ic h m a c ie r z y ste j m o w y , to jako e k w iw a le n t o trzy m a ona, d zię k i z n a jo m o ści m o w y n ie m ie c k ie j, d ostęp do w y ż s z e j cz y li n ie m ie c k ie j k u ltu r y 6e. O czy w iśc ie n ik t w p a ń s tw ie p ru sk im n ie z a m ie r z a ł za ło ż y ć p o lsk ie g o g im n a z ju m w P ru sa c h W sc ho d n ich , m im o iż m ie sz k a ło tu ok oło 400 tys. M azu rów i p o l sk ic h W arm ia k ó w . N a u cza n o p o lsk ie g o ję z y k a je d y n ie w g im n a z ju m w R as- tem b o rk u i Ełk u , a ta k ż e p r z y sz ły c h p a sto r ó w w S e m in a r iu m P o ls k im w K r ó le w c u , k tó r z y po za k o ń c z e n iu stu d ió w t e o lo g ic z n y c h n a U n iw e r s y te c ie K r ó le w ie c k im m ie li zam iar p ra c o w a ć w śr ó d lu d n o śc i m a z u r s k i e j 70. K o n sy sto r z w K r ó le w c u sta ra ł się ta k ż e o d o sta r c z e n ie M azu rom r e lig ijn e j s tr a w y d u ch o w e j w ic h ję z y k u o jc z y sty m . P r z e w a ż n ie b y ły to p r z e k ła d y d z ie ł a u to r ó w n ie m ie c k ic h ” . N a I M a zu rsk iej K o n fe r e n c ji K a z n o d z ie jó w w p a źd ziern ik u 1852 r. p o sta n o w io n o u tw o r z y ć T o w a r z y stw o do U p o w sz e c h n ia n ia P o lsk ic h B ib lii i K a n c jo n a łó w , p o w o ła n o n a w e t k o m ite t o rg a n iz a c y jn y . W k ilk a m ie się c y p ó ź n iej o p u b lik o w a n o o d e z w ę w sp r a w ie z b ie ra n ia fu n d u sz ó w n a ten c e l 72. Z w o le n n ic y g er m a n iz a c ji po p e w n y m czasie, np. n a k o n fe r e n c ji n a u c z y c ie l sk ie j w O lsz ty n k u w 1861 r., coraz o tw a r c ie j g ło s ili tezę, że d zię k i n i e m ie c k ie m u n a u c z a n iu w sz k o ła c h n a stą p i sz y b s z e z je d n o c z e n ie M azur z c a ły m i N i e m cam i. Z a k ład ali, że in te n s y w n a e lim in a c ja ję z y k a o jc z y ste g o ze sz k ó ł już n i e b a w e m p rze k sz ta łc i M a zu ró w w N ie m c ó w . D o d a jm y , że te g o rod zaju t e n d e n cje sp o tk a ły się z oporem , p r z y n a jm n ie j b iern y m , ze str o n y w ie lu d u c h o w n y c h i n ie k tó r y c h n a u c z y c ie li, ta k ż e po śm ie r c i G iz e w iu sz a 7S.
W ła śn ie g w a łt o w n y sp osób r u g o w a n ia ję zy k a p o lsk ie g o w la ta c h tr z y d z ie sty c h i c z te r d z ie sty c h s p o w o d o w a ł w śr ó d M azu rów o lb r z y m ie p ro testy , n a stą p iło z a o g n ie n ie sto s u n k ó w n a tle n a r o d o w o śc io w y m . R od zice sk ła d a li do w ła d z o ś w ia to w y c h i k o śc ie ln y c h lic z n e sk a r g i n a to, że ic h d ziecio m zab iera się p od ręczn ik i p o lsk ie, że sz y k a n u je się je i u p ok arza za p o słu g iw a n ie się w sz k o le ję z y k ie m o jc z y sty m , że n ie p o tr z e b n ie tracą w sz k o le czas na n a u c z a n ie o b cego ję zy k a . J a k o w y r a z a k ty w n e g o p ro testu lic z n i rod zice p r z esta li
68 A . W o j t k o w s k i , G u s t a w G i z e w i u s z i j e g o l i s t y d o J ó z e f a Ł u k a s z e w i c z a , A n d r z e j a N i e g o l e w s k i e g o i E d w a r d a R a c z y ń s k i e g o , w : K r z y s z t o f C e l e s t y n M r o n g o w i u s z 1764—1855. K s i ę g a p a m i ą t k o w a r e d . W . P n i e w s k i , G d a ń s k 1933; W. C h o j n a c k i , W s t ę p , w : M a z u r y i W a r m i a 1800—1870, ss. X L —LVIX I; t e n ż e , S y l w e t k i m a z u r s k i e , w : S 2 k ic e z d z i e j ó w P o m o r z a , t. 3; P o m o r z e n a p r o g u d z i e j ó w n a j n o w s z y c h , W a r s z a w a 1961, ss. 73—83; t e n ż e , D z i a ł a l n o ś ć M a r c i n a G e r s s a w ś w i e t l e j e g o K ó r n i c k i c h T e k , P a m i ę t n i k B i b l i o t e k i K ó r n i c k i e j , 1955, z. 5, ss. 102—135; W . B i e ń k o w s k i , o p . c it ., ss. 129— 137; E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , Z z a g a d n i e ń w a l k i o s z k o l ą p o l s k ą w d i e c e z j i e ł c k i e j го p i e r w s z e j p o ł o w i e X I X w i e k u , K M W , 1958, n r 1, ss. 62—68. 69 M. T o e p p e n , G e s c h i c h t e , ss. 427—480. 70 T. G r y g i e r , S e m i n a r i u m p o l s k i e w K r ó l e w c u , K M W , 1957, n r 3, ss. 129—141. 71 S p o r o m a t e r i a ł ó w n a t e n t e m a t z a w i e r a j ą r o c z n i k i , . E v a n g e l is c h e s G e m e i n d e b l a t t " z l a t 1850—1870. 72 N e u e s E v a n g e l i s c h e s G e m e i n d e b l a t t , 1852, n r 44, s. 220; 1853, n r 19, s. 82. 73 E. M a r t u s z e w s k i , K o n f e r e n c j a n a u c z y c i e l s k a w O l s z t y n k u w 1861 r o k u , K M W , 1979, n r 3, ss. 297—321.
