Wojtkowski, Julian
Brewiarz Kromera
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 169-174
Ks. J U L I A N W O J T K O W S K I
BREWIARZ KROMERA
Od R edakcji:Późną jesien ią 194G r. w Morągu, w śród zabytków ew a k u o w an ych z K rólew ca, kierow n iczk a b. Instytutu M azurskiego, Em ilia S u k ertow a-B ied raw in a, znalazła osobliw ą, bardzo zn isz czoną tek ę w yk on an ą z pergam inu. W r. 1953 ks. dr Julian
W ojtkow ski w yd ob ył z okładki I arkusz „Brewiarza W arm iń sk iego” B iskupa M arcina K rom era, zaw ierający przedm ow ę
w y d a w cy do trzeciego w yd an ia z r. 1581.
W obec tego, że starodruk ten, będący w łasn ością k sięg o - zbiorczą Stacji N aukow ej P olsk iego T ow arzystw a H istorycznego (Instytutu M azurskiego) w O lsztynie należy do istotnych „bia łych k ru k ów ” jest b ow iem jedynym egzem plarzem w P olsce, a jednym z trzech w Europie — zam ieszczam y go w opraco w aniu ks. dr J. W ojtkow skiego.
FRAGM ENT ŚREDNIOW IECZNEGO R ĘK O PISU LITURGICZNEGO Rkp. Lac., niem .; X IV i X V I X V II w .; perg., pap.; k. 2 + 1 k. oclu., 355 X 233 m m i m niej.
Bez opray/y. — K arty p ergam inow e uszkodzone przez użycie do opraw y, zaw ilgocenie, tarcie. Karta ochronna papierow a ponaddzierana na brzegach. — Pism o w ie lu rąk. K arty pergam inow e zapisane staranną teksturą jednej ręki, atram entam i: czarnym (częściow o w yb lak łym ) oraz czerw onym , w jedną kolum nę. K arta 1 r-o zawńera krótki tekst na zew nętrznym m arginesie, podobnie pisany. — T ekst rubrow any, in icjały nieozdcbne w yk on an e też
Teka z pergam inu w ykonana z kart starego m szału w arm ińskiego. Fot. M. L o k u ciejew sk i
rubrem. K arta ochronna zaw iera n otaty w języku n iem ieck im , pochodzące od k ilk u rąk n ow ożytn ych . —■ R ękopis litu rgiczn y, z którego pochodzą karty p ergam in ow e b y ł zap ew n e na W arm ii u żyw an y. Po roku 1581 sp o rządzono najp raw d op od ob n iej rów n ież na W arm ii rodzaj tek i do akt, p o k ryw ając ją z zew n ątrz kartam i pergam in ow ym i. Jako sztyw n ik a użyto m ak u latu ry za w iera ją cej prócz kart papieru niezap isan ego rów n ież arkusz —a— i fra g m en t arkusza —aa— starodruku pt.: „B reviarium V arm iense, M agna cura ac d elig en tia castigatum . C oloniae apud M aternum Cholinum M D L X X X I” (por. opis b ib liograficzn y poniżej).
FRA G M EN T M SZA ŁU (W ARM IŃSKIEGO).
1. F ragm en t M szy w o ty w n e j o M atce B ożej, „Salve sancta parens” (k .l). R ozpoczyna się sło w a m i ew a n g e lii (Łuk. X I 2ti) ...„ille d ixit. Q uinym m o B eati qui a u d iu n t uerbum d ei”... Obok offertoriu m „F elix nam que es...”
na m argin esie d opisane drugie: „B eata es uirgo m aria, dom inum p o rta sti”... s e c r e t u m 1 „Tua dom ine p rop iciacion e”... prefacio „Et te in u en eracion e”... com m unio „B eata u iscera ”..., (com plenda) „Sum ptis dom ine sa lu tis”...
exp licit: ...„hec tue ob tu lim u s m a ie sta ti”. 2. k. 1— 1’ „M issa pro p ecca tis”.
(Introit) „Om nia q u e fe c isti nobis dom ine... Ps. B ea ti im m acu lati...”, (oratio) „E xaudi q u esu m u s dom ine su p p licu m p reces”..., secr. „H ostias tibi dom ine p la ca cio n is”..., com pl. „Presta nobis q uesum us etern e saluator...”.
3. к. 1’ „Pro p ecca tis” — fragm en t
Incipit: „Parce dom ine, parce.... (tekst bardzo zatarty, m ało czytelny). 4. к. 2—2’ (M issa pro расе) — fragm ent.
Fragm ent zaczyna się sło w a m i gradualu... „tuos pacem et adipe fru m en ti sariat te ”. (E w an gelia) „S. ioh an n em (Jan 14,26n) In illo tem pore d ixit ih esu s d iscip u lis suis P araciitu s a u tem sp iritu s sanctus...”, offertorium „S... (n ieczyteln e na sk u tek zaw ilgocenia), secretu m „D eus qui credentes in te p opulos”..., com m unio „T(u deus) scrutabis nos et cu stod ies nos a g en e- racion e hac in etern u m ”, com plenda „D eus auctor pacis... h o stilita tis arma tim eam us. P er,”. - ?
W ew nętrzna strona tek i do akt. Jako sztyw n ik a użyto m akulatury za w iera ją cej cen n y dziś starodruk.
Fot. M. Ł o k u ciejew sk i 1 7 0
5. k. 2’ „Contra superbiam et contum aciam inim icorum ”. Incipit: „ H o stiu m nostrorum quesum us dom ine elide superbiam ... m aiestatis prostern e”
6. k. 2’ „Item oracio” (fragm ent).
Incipit: „D eus qui conteris bella et im pugnatores eorum... rem issionem peccatorum percipiant et... [koniec rkp.].
O PIS B IBLIO G RA FIC ZN Y BREW IARZA W ARM IŃSKIEG O W YDANEGO PRZEZ B IS K U P A M A RCINA KROMERA W KOLONII, ROKU 1581 N a p od staw ie dzieła: B arw iń sk i E ugeniusz, L udw ik Birkenm ajer, Jan Łoś: „Spraw ozdanie z p oszukiw ań w Szw ecji, dokonanych z ram ienia A kadem ii
U m iejętn ości — K raków , 1914. S ir. 279 n. [R ozdział VI. D r u k i ]
26. [Ups. Teol. L iturgik, R ituarier L atinska].
B reviarium V arm iense //M a g n a cura ас d ii i// gentia castigatum . [D rze w oryt z herbem K rom era] C oloniae /'A pud M aternum C holinum .^ M.D. L X X X I.
k. 2: M artinus Crom erus D ei Gratia... к. 5, koniec przedm ow y: A. 1597 [O m yłka drukarska, m a b yć 1579 — x J.W.].
Część I in cip it (str. 1): R ubricae gen eralis[sic] //Breviarii/''
str. 1— 66 + 1 k. nl., na której odw rocie: Series C hartarum //B reviarii V arm ien sis/'.
Część II [str. 1— 165 + 5 k. ni., А —Ls] //in c ip it: P sa lteriv m dispositvm p e r // hebdom adam s e c u n d u m // consu etu d in em ecclesiae W arm iensis.
Karta n astęp u jąca po str. 165 (L4): Index Psalm orum + e t canticorum secv n // dum ordinem A lphabeti, k tóry kończy się na k. nl. 4.
Część III: Str. I — C CC CC LX X XI + 1 k. nl. (Aa— Ooo2) incipit: [str. 1] Proprivm / / d e te m p o r e //.
K oniec [str. C CCCCLXXXI]: Ora //tio n e . D eus qui n o b is // Finis. N astępująca po tym k.nl. vacat.
Część IV str. 1— 294 + 1 k.n. (a— ts).
Incipit: [str. 1] P roprivm //S a n c to r v m . Str. 287: Finis Proprii d e / / S a n c tis. Str. 288 vacat. Str. 289: L ectori + E tsi per quam d il i/ / genter... Str. 290: Correctura. K oniec: str. 294. N astępująca po tym k.nl.: S u bsequentia p o r r o
//m e n d a p ost e d itio n e m // deprehensa sic corrigito...; odw rót vacat. Część V: Str. I—L X X X IX [aa—ff]. Incipit: C om m une Sanctorum . E x p li c it str. L X X X IX : S oli D eo Gloria.
Estr. X III, 338 zna jed y n y d efek to w y egzem plarz.
E gzem plarz B ib liotek i U n iw ersy teck iej w U ppsala b. p ięk n ie zach o w an y, w e w sp ółczesn ej oprawoe boigato złoconej. Adin.: Coillegii B raunsber. Soc. Jesu. [E(ugeniusz) B ar(w iński)].
D O D A T E K : O PIS BIBLIO G R A FIC ZN Y ESTREICHERA.
B reviarium varm ien se m agna cura ac d ilig en tia castigatum . [D rzew oryt z herbem K rom era]. C oloniae, apud Math. C hoiinum . M.D. L X X X I (1581) w 8 ce.
D zieli się na p ięć części. Na k ońcu 1-ej na str. 68: S eries chartarum b reviarii v a rm ien sis quod in quinque partes hoc ordine d ivisum est. T ituli calen d arii atque rubricarum gen eraliu m seu prim ae partis a, b, c, d, e, f. P sa lterii seu 2 dae partis A,B,C,D,F,G,H,J,K,L. Proprii de tem pore seu 3. partis. Aa, Bb, Cc, Dd, Ее, Ff, Gg, Hh (tak aż do Oo). Proprii de sanctis seu quartae partis (a do t). C om m unis Sanctorum seu 5. part. aa, bb, cc, dd. ее, ff, oietemli om nes partes praeter Ooo. F et ff. quaternos. Ark. 1 i 2-gi nie liqzbow., dopiero ark. 6 karta 7 zaczęto liczbow ać aż do str. 66 każdy arkusz ma 8 k. Po ty tu le idzie odezw a K rom era do diecezjanów , in arce H eilsb er- g en si a.d. 1579 (karta 2— 5) potem B reviarii totius ratio (k. 5—6) potem C alendarium (k. 6— 14). Na karcie 15 zaczyna się paginacja od 1 z n a p i sem : R ubricae gen erales breviarii. Na ostatniej karcie n ieliczb ow . A bbre- viaturarum ex p lica tio i S eries chartarum .
Część II. sign. A—L liczbow ana 1— 165 (4 karty nieliczibowane) z n ad p i- sem : P salterium dispositum per hebdom adam secundum consuetudinem ecclesia e varm iensis.
Pars III. Proprium de T em pore ark. 37 po 8 k a r t tylko o-tatni ma kart 4. (Signat. A—Ooo) jest paginacja rzym ska I do CCCCCLXXXI.
Te trzy części d o ch ow ały się w b ib lio tece k ap itu ln ej w Frauenburgu pod N r 2445.
(Egzem plarz w y m ie n ia n y przez E streichera zaginął gdzieś na skutek działań w ojen n y ch — x. J.W.).
B ohatta: B ibliogr. der B riev iere — pos. 2845. „B reviarium varm iense, ed. M. Cromer. C oloniae, C nolinus. 8° 1581. — Paderborn; E streicher s. 73’':
PRZEDM O W A M A R C IN A KROMERA.
M A R T IN U S CROMERVS DEI G R A TIA E PISC O PU S V A R M IE N SIS VV. DD. P R A E L A T IS, C A N O N IC IS, ET V icerijs Cathedral,is & C olegiatae E cclesiarum , necn on A rch ip resb yteris et P arochis, totique clero eiusdem dioeceseos V arm ien sis fratrib u s in C hristo ch arislim is, SA LU TEM ET PACEM.
P ...1) eos libros,, quos de niitibus., siue (vt v u lg o vocantur) A gendis E ccle siasticis, S a cra m en ta lib u s iu x ta ac C aerem onialibus edidim us, m aiorem in m odum nos d electat. Verum v t v o b is p la cere n t n ecessita s fa cere potuit, nim irum q[uia] ijs p leriq u c careretis. P la cu eru n t alijs quoque R eu eren d is- sim is E piscopis atque D ioeces[ib u s] qu[i] p ecu liares suos, si non habuerunt, habere sanè potuerunt. A tq u e ita p lacu eru n t v t p ublicè à Synodio G nes-
n en sis & L eo p o lien sis P rcu in ciaru m (quam vis dissim ulato, nescim us qua de causa, nostro nom ine) in vsum com m unem accep tati sint. Igitur de su ccessu |co]'natus n ostri grat[ias] a g en tes [Deo], cu iu s hoc m unus est m aiore ala crita te in B reu iaria quoque castiganda incubuim us: Quorum etiam p en u ria laborabat haec nostra D ioecesis. Et quae autem è duabus antiquioribus ed ition ib u s ex ta b a n t reliqua, adm odum erant m endosa & m u tila. Q uibus rebus factu m est, vt in Synodo d ioecesan a ante com plures annos noua eorum ed itio fla g ita re tu r & ab Illu strissim o & R eu eren d issim o piae m em oriae, C ardinali H osio prom itteretur. Sed is a R ege Sigism undu A ugusto ad C orolum & F erdinandum C aesares allegatu s, d einde à P au lo
quarto P ont. M ax. euocatus, eiu sq u e nom ine apud eu n d em C aesarem F er dinandum longiore leg a tio n e fun ctu s, hinc C ardinalis factu s, ac T ridentm o- Concilio p refectu s, & post id absolu tu m R om ae grau issim is C hristiani orbis negociiis g eren d is [cum ] a lijs quibusdam s, api enti ssiimiis [C arjdinalibus, praepositus, & sen ili corporlis im b ecillita te praepediit,us (quibûs ct;:am nuper in D om ino im m ortu u s est) praestare prom issum n equiuit. Q uanquam autem à Pio eiu s n om in is qu in to P ont. M ax. con stitu tu m est, v t om nes D ioeceses R om ano B reuiario, ex D ecreto dudum m em orati C oncilij edito, vtantur, iam en quia ijs D iocecesib u s, quae supra ducentos annos p ecu liarib u s B reu ia- riis v sa e sunt, ea ïp sa co n stitu tio n e in d u lg etu r v t ea d ein cep s etiam reti neant, non sin e co n u en ien tib u s causis nobis cum V. C apitulo visu m est, vti frui ea in d u lg en tia , & usitata in hac nostra D io ecesi supra trecentos annos, & ex quo conidlita est B reuiaria reitineire. Et quoniam e,a pauca, & m endosa, partim etiam m u tilata (quem adm odum dudum m em orauim us) extab an t, nos rogatu eiu sd em V. C apituli & vestro, ac pro debito o fficij [no]stri. su sc e pim us curam eius castigan d i ed endique: & adhibito in societatem laboris
& iu d icii vn o atque altero de p eritiorib u s ac diligen tiorib u s (quos nostis)
sacerdotibus, ad m in icu lisq u e, & quasi M ercurialibus sta tu is v si R om ani B reuiarii non parum studiij operae, tem poris, & .im pendij in eo opere po suim us: m enda, quae non pauca, n ec parui m om enti in eo erant, su stu lim u s, au ae desid e rabantur supplebim us., R ubricas vel correxim us, v el elu ci- dauim us: D en iq u e L ectio n es n o n n u lla s m utau im u s, ita quidem , v t A pocriphis certiores H istorias de S an ctis sub ijcerem u s: è sacra vero scriptura aliquanto plura & selectiora ad p raescrip tu m E cclesiasticoru m canonum insererem us. Speram us à piis aequiis,, grauique iudlicio p raed itis hom inibus laborem hunc nostrum & opus non im p rob atu m iri: V obis vero pergratum fore, ad quorum v tilita tem secu n d em D ei Opt. M ax. gloriam , elaboratum est. C aeterum pro officio nostro hortam ur vos in D om ino, & obsecram us, v t p ostp ositis alijs quibusuis extern aru m D ioeceseon B reu iarijs con sen tien tes ex hcc p en iu m horarium persolu atis: Et quidem quotid ie, & quoad fieri potest, suis te m poribus1, nec perfu n ctorie, v e l è sola con su e'u d i ne, sed e x anim e, & ea, qua par esit, a tten tio n e atque deuotdone. M em ores, vos orantes & psallen tes, & sacras L ectio n es leg en tes, cum D eo cordium scrutatore colloqui, &
co-’) W yrw a w tekście. 172
B rew iarz W arm iński B iskupa Krom era znaleziony w M orągu 194G r. W ielkość naturalna.
nuersari, & A n gelos eiu s socios & ad stip u latores habere. D eum au tem ipsum per P rophetam malediicîàcnem com m inari ei, qui f ...2) frau d u len ter. B en... quis vestru m grati... do ex hoc libro, pro... pro laboribus h u iu s... uemtibus atque... precabitur. In... H eilsberge... Dom...
S t r e s z c z e n i e p r z e d m o w y
M arain Krom er, B isk u p W arm iński z radością stw ierdza, że w ydane prze zeń k się g i obrzędów k o ścieln y ch zostały p rzych yln ie przyjęte nie tylko przez d u ch ow ień stw o diecezjaln e, ale n a w et przez synod obu p row in cji ko ścieln ych polskich: G n ieźn ień sk iej i L w o w sk iej. Z tym w ięk szą gorliw ością opracow ał w esp ół z kiliku bardziej d ośw iadczonym i kapłanam i now e w y
danie B rew iarza W arm ińskiego, o ile m ożności u zupełnione i popraw ione. Potrzeba b y ła bardzo dutëa, bo z dw u poprzednich w y d a ń pozostały już n ie liczne tylko i p rzew ażn ie zniszczone egzem plarze, tak iż księża z kom ecz- ności u ży w a li k sią g pochodzących z in n ych diecezji. D rukując na now o w ła sn y b rew iarz D iecezja W arm ińska skorzystała z p rzy w ileju Papneża P iu sa V, k tó ry nak azu jąc w roku 1568 w p row ad zen ie B rew iarza R zym skiego do w szystk ich d iecezji, zrobił w y ją tek dla tych tylko, które ponad 200 lat m iały w ła sn e k sięgi liturgiczne. Odtąd całe d u ch ow ień stw o diecezji, o d ło ży w szy obce brew iarze, ma codziennie i m ożliw ie o oznaczonych godzinach m o dlić się pobożnie w e d łu g jednego wzoru. Lidzbark W. 1579.
DYSKUSJA I POLEMIKA
W O J C I E C H W R Z E S I Ń S K I
R U D O L F N E U M A N N , O S T P R E U S S E N U N T E R P O L N I S C H E R U N D S O W J E T I S C H E R V E R W A L T U N G , 1955, F r a n k fu r t a m M a in , B e r l in , 5.XI I.—112—2 m a p y .
W Niemczech Zachodnich Instytut imienia Herdera przystąpił do przygoto wania cyklu prac naukowych, zatytułowanych „Ostdeutschland unter fretmhui Verwaltung 1945-1955“. Pierwszą pracą z tego cyklu to rozprawa Neumanna, którą zamierzam omówić. Jest rzeczą powszechnie znaną, jakie motywy natury politycznej zadecydow ały o podjęciu takiego rodzaju prac i nie ma potrzeby bliżej się nad tym zatrzym ywać. Maijąc jednakże na uwadze służebną rolę tych baidań dla działalności polityków zachodnio-niemieckich w akcji rewizjonistycznej, konieczne jest podkreślenie na wstępie obowiązku zachowania jak najdalej idącego krytycyzmu wobec w yw odów Neumanna.
Praca Neumanna składa się z dwóch części. Część pierwsza (93 strony) jest poświęcona omówieniu terenów b. Prus Wschodnich, będących w granicach P ań stwa Polskiego, a druga (9 str.) omawia okręg kaliningradzki. N aw et przy naj bardziej powierzchownym porównaniu uderzają znaczne różnice obu części, a przede w szystkim różnice pod w zględem objętości. A trzeba podkreślić, że tereny b. Prus Wschodnich, które znajdują się w granicach Państw a Polskiego, wynoszą 13489,40 km2 (str. 2) wobec 13222,85 km2, (nie licząc Kłajpedy) przyłączonych do Związku R adzieckiego (s. 95). Problematyka drugiej części jest o wiele bar dziej skromna. Ogranicza się prawie zupełnie do zarejestrowania najbardziej zewnętrznych przejawów organizacji życia publicznego okręgu kaliningradzkiego. Częściowo tłumaczą autora większe trudności jakie natrafiał w swych staraniach o uzyskanie materiałów źródłowych, opierając się na w ydawnictwach centralnych, uwzględniających tylko w drobnym stopniu sprawy dotyczące życia okręgu kaii- ningradizkiego.
Nie wnikając jednak bliżej w przyczyny tego trzeba stwierdzić, że druga część jest o w iele słabsza niż pierwsza i sprawia wrażenie, jak gdyby ją tylko sztucznie doczepiono, chcąc być w zgodzie z tytułem. Sprawą niesłychanie ważną, która w znacznej mierze uzależnia wartość pracy Neumainma, jest jej podstawa źródłowa. Rzecz zrozumiała, że Neumannowii za podstawę źródłową służyły przede wszystkim: prasa, polskie publikacje drukowane, uzupełniane publikacjami zaehod- nio-niemieckimi. Przy takim założeniu Neumann wykazuje jednak pewne luki
-’) O statni oh d ziew ięć w ierszy przed m ow y zostało uszkodzonych p rzez od cięc ie p o ło w y k arfy 5-ej; w y rw a zaznaczona w p oszczególnych w ierszach w ielok rop k iem .
