Tadeusz Oracki
Sylwetki polskich nauczycieli i
organizatorów szkolnictwa na
Warmii, Mazurach i Powiślu w latach
1920-1939
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 253-273
lera 145), to w szk o ln ictw ie w iejsk im nau czyciele stosow ali daw ne m etod y m e chanicznego nauczania. W roku 1827 szkoła w B arcianach w program ie n au cza nia p rzew id yw ała religię, rachunki, geom etrię, język n iem iecki, czytan ie, p isa nie, fizy k ę z przyrodą, łacinę, historię, n atom iast w szkołach w iejsk ich uczono tylko czytan ia, p isan ia, religii, trochę historii, przyrody i śpiew u. O ii? w szk o łach m iejsk ich operow ano dość znaczną ilością podręczników (H übnera, K iiste- ra, O ttom anna, H ofm anna, B redow a), to w szkołach w iejsk ich używ ano w ła śc i w ie ty lk o jednego podręcznika — czytan k i W ilm sena. U czn iow ie n ie p o sia dali — tak jak w roku 1808 — podręczników , a szkolne bib liotek i posiadały ich n iew y sta rcza ją cą ilość. N ie pom ogło w tej m ierze zorganizow anie bib liotek i n a u czy cielsk iej w B arcianach. W szkole barciań sk iej w m etodach nauczania stosow an o zasad y P estałozziego, sok ratesow sk ie czy lan castersk ą. M etodę sok ratesow sk ą staran o się p rzenieść rów nież do szkół w iejsk ich .
O ceniając cały ten okres od roku 1808 do 1845, stw ierd zić należy, że: a) W m etodach nauczania n ie zaszły p ow ażn iejsze zm iany. Ze w sk azów ek P estalozziego, Z ellera i D intera 146) nau czyciele w y b iera li ty lk o to, co w ygod niejsze, a n iek on ieczn ie to, co n ajlep sze.
b) P od ręczn ik ów szkolnych w szkołach w iejsk ich rów n ież nie zm ieniono. W d alszym ciągu u żyw an o przestarzałych podręczników H übnera, K üstera i Fabriego. W prow adzono d odatkow o p odręczniki D intera i O ttom anna.
c) P u n k t ciężkości w w ych ow an iu przełożono z religii, w ych ow an ia r e li gijn ego na p obudzenie honoru i uczucia dziecka. S tarano się o zlik w id o w a n ie kar cielesn y ch .
d) N a u czy ciele trochę lep iej uposażen i w y k a zy w a li w ięcej en ergii i ch ęci do nauczania.
e) Z nacznym u trudnieniem dla rozw oju szkoły b yło pogorszenie się w a ru n k ów lok alow ych , tak je śli chodzi o stan, ciasn otę i p rzep ełn ien ie k las, jak i w aru n k ów m ieszk aln ych sam ych nauczycieli.
P od jęta reform a szk oln ictw a m u siała rozw iązać te problem y. Jakie było w yk on an ie, realizacja ord yn acji szk oln ej z roku 1845, p rzed staw ię osobno.
T A D EU SZ ORACKI
SYLWETKI POLSKICH NAUCZYCIELI I ORGANIZATORÓW
SZKOLNICTWA NA WARMII, MAZURACH I POWIŚLU
W LATACH 1 9 2 0 — 1939
S zk o ln ictw o i ośw iata polska na W arm ii, P o w iślu i M azurach w okresie m ięd zyw ojen n ym n ie doczekały się dotąd gru n tow n ego opracow ania, pom im o że w w a lc e o zach ow an ie p olsk ości na tych ziem iach niezm iernie w ażn ą rolę, zw łaszcza na przełom ie w iek u X IX i X X , sp ełn iała szkoła polska. Istn iejące na ten tem at prace o charakterze przyczynkarskim zajm ują się zagadnieniam i bardzo ogóln ym i lub s z c z e g ó ło w y m i1). N ikt dotąd poza autoram i kilk u a r ty k u łów nie p okusił się o ukazanie sy lw etek n a u czy cieli polsk ich pracujących
w szk oln ictw ie na tych terenach. *
14·’) R ozw ój p ed agogik i i d yd ak tyk i w szkołach m azurskich, w arm ińskich i pom orskich w ym aga szczegółow ego opracow ania.
ив) W A PO V/3/163 m em oriał rejen cji k w id zy ń sk iej z d. 18 II 1834 r. 4) Jan В o h u с к i, Szk o ła p o ls k a na M azurach i W arm ii, K om unikaty Inst. Maz. w O lsztynie, 1946, nr 4 — 6, s. 1 — 16; W ład ysław G ę b i k , X X lat G i m
n a z j u m w K w i d z y n i e , O lsztyn 1957; tenże, S p r a w y i lu dzie sp od z n a k u Rodła,
O lsztyn 1959; tenże, Polskie G im n a z ju m w K w i d z y n i e , K om unikaty M azursko-2 5 3
D użo się u n as p isze o braku p olsk ich kom p en d iów b iograficzn ych . K tok ol w ie k opracow uje ja k ik o lw iek tem at i p otrzeb u je dane biograficzn e w sp o m n ia n ych w pracy osób, n ie m a ich gdzie szukać. B rak tego rodzaju opracow ania d a je się szczeg ó ln ie d o tk liw ie odczuć w pracy h isto ry k ó w r e g io n a ln y c h 2). A rty k u ł n in iejszy m a za za d a n ie p rzyn ajm n iej częściowm w y p ełn ić tę lukę w zak resie zagad n ień d otyczących szk o ln ictw a w la ta c h 1920— 1939. P raca ta je s t p ierw szą próbą p rzed sta w ien ia s y lw e te k n a u czy cieli i d ziałaczy o św ia to w y ch i w y jśc ia poza za m k n ięty dotąd krąg k ilk u n a stu p ostaci często w y m ie n ian ych w różnych opracow an iach . W w y k a zie u w zględ n ion o przede w szystk im n a u czy cieli, a le n ie p o m in ięto organ izatorów i p ra co w n ik ó w szk oln ictw a. W m iarę m o żliw o ści u w aru n k ow an ych p o sia d a n y m i in form acjam i i m a teria ła m i u w zględ n ion o także tych , którzy w różny sposób w sp iera li szkołę polską. W p rzyszłym op racow an iu d ziejów o św ia ty p o lsk iej na tym teren ie trzeba od d zieln y rozd ział p o św ięcić rodzicom u czn iów szk ół polsk ich , bez których n ieu g iętej, a często n a w et b o h a tersk iej p o sta w y god n ej n a jw y ższeg o szacunku i uznania „nie m ielib y śm y szk ół p olsk ich w N iem czech i n a jlep si n au czyciele n ie m ielib y tu co rob ić” 5).
Pod w zg lęd em tery to ria ln y m w y k a z ob ejm u je te r e n W arm ii, P o w iśla i M a zu r w raz z D ziałd ow szczyzn ą, pod w zg lęd em chron ologiczn ym lata 1920 — 1939. W w y k a zie u łożon ym ze w zg lęd ó w p rak tyczn ych a lfa b ety czn ie , u w zględ n ion o w y łą c z n ie zm arłych . U n ik a n o in terp reta cji i ocen y ich d ziałaln ości, gd yż nie b yło to zadaniem artyk u łu , k tó r y g łó w n ie m a ch arak ter b io g ra ficzn o -in fo rm a - cy jn y . W ykaz n ie jest k om p letn y. L uki, braki, a n a w e t p ew n e n ieścisło ści w y n ik a ją przede w sz y stk im z b raku od p ow ied n ich m a teria łó w źródłow ych, in fo rm a cji i opracow ań. Ilo ść in form acji o p o szczególn ych postaciach zależała n ie ty lk o od w k ła d u ich pracy, ale często od jak ości p osiad an ych m a teria łó w P o n iew a ż przytoczon a w y żej literatu ra p rzedm iotu trak tu je zagad n ien ie szk ol n ictw a bardzo ogóln ik ow o i n ie za w sze zgodnie z fa k ty czn y m stanem , zaszła kon ieczn ość się g n ię c ia przede w sz y stk im do m a teria łó w a rch iw a ln y ch i w sp o m n ień oraz do in form acji osób żyjących.
D o k ilk u set b. n a u c z y c ie li i d ziałaczy k u ltu ra ln o -o św ia to w y ch rozesłano a n k iety za w iera ją ce szereg szczegółow ych pytań. N iestety , n ie w szy scy na n ie o d p ow ied zieli, a in n i z różnych w zg lęd ó w n ie u d zielili w y czerp u ją cy ch i p o trzebnych do a rty k u łu in form acji. D zięk i o b fitej koresp on d en cji udało się W arm ińskie 1957, nr 2, s. 82 — 89; T ad eu sz G r y g i e r, W a l k a o j ę z y k po ls k i
w sz koła ch w a r m i ń s k i c h w X I X i X X w ie k u , K on feren cja P om orska 1954,
s. 402 — 424; S te fa n K o t a r s k i , D z ie j e d w ó c h sz k ó l p o ls k ic h na W a r m ii
w ś w i e t l e ich k r o n i k z la t 1929 — 1939, K om u n ik aty M azu rsk o-W arm iń sk ie 1959,
nr 3, s. 303 — 317; H. L e w a n d o w s k i , S z k o l n i c t w o p o ls k ie w N iem cz ech
i P ru sach W s ch odn ich , T oruń 1931; Z ygm u n t L i e t z, P a m i ą t k i po ls k o ści (1919—
1939). P r z e w o d n i k po w y s t a w i e . O lsztyn 1957; A nna Ł u b i e ń s k a , M oje
w s p o m n i e n ia z p l e b i s c y t u , W arszaw a 1932; A. Ł u k a s z e w s k i , Z m a t e r i a ł ó w d o d z i e j ó w s z k o l n i c t w a na M azu rach i W a r m i i w okresie m i ę d z y w o j e n n y m ,
K om u n ik aty M azu rsk o-W arm iń sk ie 1957, nr 1, s. 38 — 44; E m ilia S u k e r - t o w a - B i e d r a w i n a , W a l k a o m o w ę pols k ą w s z k o ln ic t w ie na M azurach
w X I X i na ppcz. X X w., K o n feren cja P om orska 1.954 (druk. 1956), s. 379 — 401;
A. W y s o c k i , D z ie j e p o m n i k a po ls k o ści na W a r m ii , 20-lecie G i m n a z j u m P o l
skiego w K w i d z y n i e , K w id zy n 1957; E. Z d r o j e w s k i , S z k o l n i c t w o p o ls k ie w N iem czech W -w a 1934. W ykaz p o w y ższy nie sta n o w i b ib lio g ra fii do dziejów
szk oln ictw a w latach 1920 — 1939, le c z zaw iera n a jw a żn iejsze na ten tem at prace, w k tó ry ch znaleźć m ożna b ib liografię.
*) Z a in icjo w a n y przez E m ilię S u k e r t o w ą - B i e d r a w i n ę słow n ik
b iograficzn y W arm ii i M azur (B o j o w n i c y o w o ln o ś ć i p o ls k o ść M a z u r i W a r m ii
na p r z e s tr z e n i s i e d m i u w i e k ó w ) za słu g u je z w ie lu w zg lęd ó w na k on tyn u ację.
uzyskać inform acje o osobach zm arłych lub zam ordow anych w czasie osta tn iej w ojny. Z nacznie p ow ażn iejsze tru d n ości b yły jednak z n aw iązan iem k on tak tów z em igracją polską. W ysłana w tej spraw ie dość obszerna korespondencja nie p rzyn iosła pożądanych rezu ltatów . W celu uzupełnienia i spraw dzenia w ie lu fak tów trzeba było przeprow adzić osobiście szereg rozm ów z b. n au czycielam i i d ziałaczam i ośw iatow ym i, których' nazw iska przytoczono na końcu w stęp u . Sporo m a teria łu in form acyjn ego o charakterze ogólnym zaw ierają także p a m iętn ik i działaczy polsk ich (K. J a r o s z y k a , F. M. L e y k a , J. B a c z ę w s к i e g o — rękopisy w S ta cji N aukow ej PT H w O lsztynie) i nauczycieli (J. В o e n i g к a, M in ę ły w ie k i, a m y ś m y ostali, W -w a 1957 i M. Z i e n t a r a - M alew sk iej, O W a r m io m o j a miła, W arszaw a 1960), z których jednak korzystać trzeba z p ew n ą dozą krytycyzm u.
W ykaz n in iejszy posiada g łó w n ie charakter in form acyjn o-en cyk lop ed yczn y, stąd p ew n e skróty i uproszczenia oraz oszczędność sło w a w redagow aniu p oszczególnych haseł. H asło zaw iera nazw isk o i im ię, daty ram ow e życia, n astęp n ie zw ięzłą ch arak terystyk ę pracy i działalności. P rzy p ostaciach n a u czy cieli próbow ano dokładniej ok reślić m iejsca i czas trw an ia pracy zaw o- doweji. N a końcu każd ego hasła podano n ajw ażn iejszą b ib liografię. U żyw ane skróty objaśniono w e w stęp ie. P rzytoczone tu życiorysy p osłu żyć m ogą do różnorodnych opracow ań d ziejów szk oln ictw a i o św iaty p olsk iej na tym terenie w latach 1920 — 1939. P rzy opracow yw an iu n in iejszego w y k a zu oparto się na n astęp u jących m ateriałach:
1. A rch iw u m M in isterstw a S p raw Z agranicznych w W arszaw ie. B iuro Person aln e, b. D ep artam en t O sobow y. Zespół akt: N au czyciele polscy za granicą 1932 — 1939. N r 11/48, W iązka 7 do 34 (dalej jako AM SZ w.). Z najdują się tu bogate m ateriały (angaże, p rzen iesien ia i odw ołania, zw oln ien ia, aw a n se i n a grody, podania o pracę, życiorysy, w yn agrod zen ia itp.) d otyczące szk oln ictw a p olsk iego w N iem czech, F rancji, B elg ii, C zechosłow acji, R um unii, D anii, S zw a j carii, A u strii i obu A m eryk. A k ta są ułożone alfa b ety czn ie, bez rozbicia na p oszczególn e kraje.
2. W spom nienia n au czycieli. T eka różnych m ateriałów w p osiadaniu W ar m iń sk o-M azu rsk iego T ow arzystw a K u ltu raln o-S p ołeczn ego w O lsztyn ie (dalej jako W M TK S Ol.). T eka zaw iera k rótk ie w sp om n ien ia n iek tórych n au czycieli (sp isan e przez K azim ierza P а с e r a) oraz dane b iograficzne i odpisy różnych d okum entów , foto g ra fie itp!
3. M ateriały p leb iscy to w e zebrane przez O ddział T ow arzystw a R ozwoju Ziem Z achodnich w K w id zyn ie (dalej jako TRZZ Kw.) z okazji zjazdu b. dzia łaczy p leb iscy to w y ch w lipcu 1960 r. Znajdują się tu an k iety, w spom nienia, fotografie i inne d okum enty dotyczące d ziałaln ości ponad 200 działaczy p le b iscytow ych i działaczy polsk ich z okresu m ięd zyw ojen n ego (w tym także b. n a u czy cieli z okresu m ięd zyw ojen n ego). P oszczególne teczk i są num erow ane. O rientację w całości u ła tw ia opracow any indeks nazw isk.
4. L isty, w sp om n ien ia i życiorysy d ziałaczy polskich i b. n au czycieli z terenu W arm ii, M azur i P o w iśla . M ateriały rękopiśm ienne w posiadaniu autora artykułu.
5. S ło w n ik biograficzn y W arm ii, M azur i P o w iśla za okres od X V w ieku do roku 1960 w opracow aniu T ad eu sza O r a c k i e g o . R ękopis zaw iera ponad 7000 h aseł (dalej jako SBW M P).
6. In form acje ustn e n astęp u jących osób: E m ilii S u k e r t o w e j - B i e - d r a w i n y, W ład ysław a G ę b i к a, O tylii G r o t h o w e j , W ład ysław y K n o - s a ł y, K azim ierza P а с e r a, W andy P i e n i ę ż n e j , P aw ła S o w y , M arty S e n d r o w s k i e j , W ojciecha W r z e s i ń s k i e g o i M arii Z i e n t a r a
M a l e w s k i e j . K orzystan o także z in fo rm a cji w ie lu in n ych osób, ale osoby w y m ien io n e w y ż e j u d zieliły w szech stro n n y ch i obszernych in form acji na tem at c a ło ści zagad n ien ia.
7. A rch iw u m A k t N o w y ch w W arszaw ie. Z espół akt Ś w ia to w eg o Z w iązku
P o la k ó w Z agranicą. Z w iązek P o la k ó w w N iem czech , II/77, poz. 535 — 546. Są to sp isy członków Z w iązku P o la k ó w w N iem czech — IV d zieln icy z la t 1923— 1939. W ykaz zaw iera m. in. d w ie in teresu ją ce nas rubryki: datą i m iejsce urodzenia oraz datę w stą p ie n ia do Z w ią zk u P olak ów . T ylk o w n ieliczn y ch w yp ad k ach d a n e d otyczą n au czycieli.
W szystkim in form atorom , k tórzy u d zielili w ia d o m o ści u stn ie lu b p isem n ie, sk ład am p od zięk ow an ie. Jed n ocześn ie zw racam się do w szy stk ich , którzy m ogą sprostow ać lub u zupełnić n in iejszy w ykaz, o sk o n ta k to w a n ie się ze m ną. B ęd ę zob ow iązan y za ja k iek o lw iek u zu p ełn ien ia i p opraw ki. D yrek cjom A rch i w ó w M in isterstw a S p raw Z agran iczn ych i A k t N ow ych w W arszaw ie oraz
Z arządow i G łów n em u W arm iń sk o-M azu rsk iego T o w a rzy stw a K u ltu raln o-
S p ołeczn ego w O lszty n ie i O d d ziałow i T o w a rzy stw a R ozw oju Z iem Z achodnich w K w id zyn ie za u d o stęp n ien ie n iezb ęd n y ch m a teria łó w i ży czliw e u sto su n k o w a n ie się do m ej pracy sk ład am ró w n ież tą drogą pod zięk ow an ie.
W Y K A Z N A JC ZĘ ŚC IE J U ŻY W A N Y C H SKRÓTÓW *) A A N = A rch iw u m A kt N o w y ch w W arszaw ie
A M SZ = A rch iw u m M in isterstw a S p raw Z agran iczn ych w W arszaw ie; w . =* w iązk a, t. — teczka.
Gaz. Olszt. = G azeta O lsztyń sk a Gł. N aucz. = G łos N a u czy cielsk i Gł. O lszt. = G łos O lsztyń sk i Inf. = In fo rm a cje
Kom . M az.-W arm . — K om u n ik aty M azu rsk o-W arm iń sk ie
O l s z e w i c z , Lista... = B. O l s z e w i c z , L i s t a s t r a t k u l t u r y p o ls k ie j ( 1 IX 1939 — 1 III 1946), W -w a 1947.
P o l. S łow n . B iogr. = P o lsk i S ło w n ik B io g ra ficzn y ' SBW M P = S ło w n ik b io g ra ficzn y W arm ii, M azur i P o w iśla (rkp)
SnW M — S ło w o na W arm ii i M azurach, tygodn. dodatek do „S łow a P o w szech neg o ”
TRZZ K w . = T o w a rzy stw o R ozw oju Z iem Z achodnich w K w id zyn ie W ar. i Maz. — W arm ia i M azury
W M TKS Ol. = W arm iń sk o-M azu rsk ie T ow arzystw o K u ltu ra ln o -S p o łeczn e w O l szty n ie.
W Y K A Z A L F A B E T Y C Z N Y N A U CZ Y C IELI I O R G A NIZATORÓW PO L SK IEG O SZK O LN IC TW A
B a c z e w s k i Jan, d zia ła cz p o lity czn y i o św iatow y. U r. 13 X II 1890 r. w G ryźlinach w rodzinie ch ło p sk iej. P o u k o ń czen iu szkody p o w szech n ej u częsz czał do gim n azju m w B r a n ie w ie i do szk oły roln iczej w O lsztynie. P rezes Tow. L u d ow ego w G ryźlin ach (1918), sek retarz R ady L u d ow ej w O lsztyn ie (w rzesień, 1919). W ok resie p le b isc y tu b y ł w sp ółorgan izatorem 17 p o w szech n y ch szk ół polsk ich (w 12 w p row ad zon o język polski). P o p leb iscy cie w sp ółorgan izator i sekretarz gen. Z w iązku P o la k ó w w P ru sach W schodnich (1921) i T ow arzystw a S zk oln ego w O lsztyn ie (1921). K ilk ak rotn ie w ię z io n y przez w ła d ze n iem ieck ie,
m. in. za sk ierow an ie k ilk u n astu W arm iaków do szkół w P olsce. W latach 1922 — 1930 p oseł do sejm u pruskiego, członek R ady N aczelnej Z w iązku P o la k ów w N iem czech (od 1922), organizator i prezes Z w iązku Pol. T ow arzystw S zk oln ych w N iem czech. Od r. 1924 reprezentow ał w sejm ie pruskim także ludność serbołużycką, duńską, fryzką i litew sk ą. Po sześciu latach w a lk i p a rla m en tarn ej B aczew sk iego rząd p ru sk i ogłosił 31 X II 1928 roku O rdynację Szkolną dla p o lsk iej m n iejszo ści narodow ej. D zięk i tem u zorganizow ano na terenie d zisiejszych Ziem O dzyskanych (prócz Śląska Opolskiego) w latach 1929 — 1931 63 polsk ie szkoły p ow szechne, a w 1932 p olsk ie przedszkola, szkoły d ok ształ cające, rolnicze, kursy języka p o lsk ieg o dla p o lsk iej em igracji, w y sy ła n o dzieci na k olon ie do P olski, kształcono n au czycieli, a później p o w sta ły także dwa gim nazja p olskie w B ytom iu i w K w id zyn ie. W 1934 r. J. B aczew sk i ustąpił ze w szy stk ich zajm ow an ych sta n o w isk w organizacjach polsk ich w N iem czech. B. zm arł w G dańsku 20 VI 1958 r. U roczysty pogrzeb odbył się w O lsztynie. B. n a p isa ł w sp om n ien ia pt. W a r m ia w sz ponach p r u s a c tw a (rkps w S tacji N au k ow ej PTH w O lsztynie). B i b l i o g r a f i a : N ekrolog, streszczen ie r efe ratu В -g o o sp ółd zielczości oraz biografia w K om unikatach M az.-W arm . 2 (60), 1958, s. 171 — 174; W arm ia i M azury, 1958, 3, s. 30; R ocznik L u b u sk i I 1959, s. 202 — 213.
B a r a b a s z Bernard, działacz w arm iński. Ur. 23 IV 1889 r. w R aszągu, pow . B isk u p iec R eszelsk i. R olnik, ak ty w n y działacz pleb. i czł. Zw. Pol., czł· R ady Nadz. B anku Lud. O żyw ioną d ziałalność prow adził jako działacz P ol. Kat. T -w a S zk oln ego w O lsztynie. W 1941 r. został w y w ła szczo n y z gospodarstw a i w y sied lo n y do B randenburgii, pracow ał jako robotnik leśn y. Z m arł 7 III 1961 r. w Skajbotach. B. p osiad ał nast. odznaczenia: K rzyż K a w a lersk i Ord. Odrodź. P olsk i, Srebrny i Złoty K rzyż Z asługi. B i b l i o g r a f i a : Inf. W. K. FJN w O lsztynie; SnW M 1961, 12 s. 2; Gł. O lszt. 1961, 57 s. 2 (nekrologi). Inf. rodziny.
В a r c z Franciszek, działacz p olityczn y i ośw iatow y. Ur. 12 II 1892 r. w R ożnow ie k /O lsztyn a w rodzinie chłop sk iej. W spółorganizator Z w iązku P o la ków w Pr. W sch., d łu g o letn i sekretarz IV d zieln icy Z w iązku P olak ów (od 1922), członek K om itetu W arm ińskiego w K w id zyn ie (1920), sekretarz okręgow y Zw. P olak ów na Sztum , sekretarz P o lsk o -K a to lick ieg o T ow arzystw a Szk oln ego na P o w iśle (od 1921), w icep rezes T ow . Szkolnego na W arm ię. K ilk ak rotn ie w ięzio n y za działaln ość przez w ł. 'n iem ieck ie. W 1938 r. w yd alon y z terenu. N ie zezwmlono m u także na pobyt na Śląsku, osiad ł w L askow icach, gdzie został areszto w a n y w grudniu 1939 r. W 1. 1942— 43 przeb yw ał w e Francji, gdzie praw dopodobnie brał udział w ruchu oporu. Z ginął przypuszczalnie zam ordo w a n y przez h itlero w có w (ok. 1943). B i b l i o g r a f i a : A A N 442, 40; SBWMP; Inf. M. Z ien ta ra -M a lew sk iej.
B a r c z e w s k i Jakub, działacz p olsk i na W arm ii. R olnik w Ja -
rotach, p. olsztyń sk i. B rat ks. W. В -go. W jego domu, który był ośrodkiem życia p olsk iego, m ieściła się szkoła polska w okresie m iędzyw ojennym . Z tego pow odu B. był p rześlad ow an y przez w ład ze niem ieckie, a bojów ki dokonały napadu na szkołę pow odując pow ażne zniszczenia. Syn jego A lojzy (ur. 1898 *r.), p óźn iejszy n au czyciel poi. na Pom orzu w latach 1921 — 1928, b ył u czestn ik iem kursu n au czycielsk iego w O lsztyn ie w 1920 r. Inf. A lojzego B -go.
B a r c z e w s k i W alen ty ks., d ziałacz p o lit.-społ. i ośw iatow y. Ur. w Ja- rotach k/O lsztyn a w rodzinie chłop sk iej 10 II 1856 r. Do gim n. uczęszczał w B ran iew ie, R eszlu i C hełm nie, studia teologiczn e odbyw ał w B ran iew ie
i E ichstädt. Ś w ię c e n ia kapł. otrzym ał w 1883 r. K ap elan w Św . L ip ce i B iskupcu, p leb a n w W ielb ark u i B rą sw a łd zie (od 1894). A u tor szeregu opracow ań z p rzeszło ści W arm ii i k u ltu ry lu d o w e j W ażn iejsze prace: G eo g ra fia p o ls k ie j
W a r m i i (1917); K i e r m a s y na W a r m i i (1917); N o w e kościo ły k a to l ic k i e na M a zurach (1925) i inne. Od 1908 a k ty w n y działacz p olsk i. C złonek K om itetu W y
borczego, a od 1918 czł. sejm ik u p o w ia to w eg o w O lsztynie, człon ek N aczeln ej R ady L udow ej w P ozn an iu . Od roku 1894 o p iek o w a ł się m łod zieżą polską i w W ielbarku p row ad ził p ry w a tn ą szkołę, która p rzygotow ała około 150 u czn iów i u czen n ic do w y ższy ch zak ład ów . Jako działacz p o lsk i w okresie p le b isc y tu i p óźn iejszym w sp ie r a ł w sz e lk im i sp osob am i szkoły p o lsk ie. W 1920 r. był w y k ła d o w cą w szkole p o lsk iej w O lsztyn ie. Zm arł w B rą sw a łd zie 28 V 1928 r. B i b l i o g r a f i a : P ol. S łow n . Biogr. I. s. 302 (tam że bib liografia), M estw in, 1928 (bibliografia) — nr 8; SnW M 1952 nr 3 5 — 3; Kom . M az.-W ar. 1958, nr 2 s. 113 — 130 (tam że b ibliografia); W ar. i Maz. 1958 nr 1, s. 12 — 14.
B a u e r Jan, n au czyciel, działacz o św ia to w y . U r. w U n ieszew ie na W arm ii 16 IV 1904 r. w rodzinie ch łop sk iej. U czestn ik k u rsu n a u czy cielsk ieg o w O lszty n ie (1920). P o ukoń czen iu Sem . N aucz, w L u b a w ie (1928) p racow ał w Tow. S zk oln ym w Z łotow ie, p otem w B y to w ie, gdzie był jed n ocześn ie sekr. Zw. Pol. W 1930 rea k ty w o w a ł B ank L u d ow y tam że i b ył prezesem R ady N adzorczej. B y ł w sp ó łza ło ży cielem szk ół p o lsk ich w D ąbrow ej, U goszczy, R ab acin ie i P ło - tow ie. W pocz. 1932 r. w ł. n iem ieck ie w y to c z y ły m u proces rzekom o o fa łszy w ą p rzy sięg ę i sk a za ły na 1 rok w ię z ie n ia . Po od b yciu kary p racow ał w śród em i g ra cji poi. w K o lo n ii i D reźn ie, gd zie organ izow ał k u rsy języka polskiego. W 1938 p rzeb y w a ł na W arm ii. 6 X 1939 a reszto w a n y i osadzony w obozie k o n cen tra cy jn y m S ach sen h a u sen , gdzie został w b estia lsk i sposób zam ordow any przez h itlero w có w 19 I 1940 r. B i b l i o g r a f i a : J. B o e n i g k , M i n ę ły wieki... s. 280 — 293; ten że: B iu lety n K o m isji P o lo n ii Zagr. TRZZ, 1960 nr 8; Kai. dla M azurów 1947 r. s. 44; G łos O lszt. 1956, 21 IV ; SBW M P.
B e m B runon, n a u czy ciel, działacz p leb iscy to w y . Ur. w P lu sk ach , p. o l szty ń sk i (1898), w rodzinie ch ło p sk iej. P o u k oń czen iu Sem . N aucz, w L ubaw ie pracow ał w e w si P rusy, p. d zia łd o w sk i, jako n a u czy ciel (do 1939). W e w rześn iu w a lczy ł w w o jsk u p olskim pod D ziałd ow em , M ław ą i k/W arszaw y. W okresie ok u p acji p rzeb y w a ł w obozie pracy p rzym u sow ej. W 1945 zo sta ł in spektorem szk oln ym w pow . o lszty ń sk im i organizatorem szkoln. p od staw ow ego. Z m arł na gru źlicę p łu c 1 X I 1956 г. В i b 1 i o g r a'f i a: SnW M 1956, 51, s. 2.
В i e d r a w a Józef, pedagog, działacz o św ia to w y i społeczny. S yn Józefa B,, ro ln ik a -h u tn ik a na Z aolziu, d ziałacza p o lsk iego. Ur. 21 II 1878 r. w Trzyńou na Ś ląsk u C ieszyń sk im . Jako uczeń gim n azju m w C ieszyn ie b y ł a k tyw n ym człon k iem p a trio ty czn eg o to w a rzy stw a „Jed n ość”. P o u k o ń czen iu gim nazjum stu d io w a ł filo z o fię na U n iw e r sy te c ie J a gielloń sk im . Po I w o jn ie św ia to w ej u czył greck iego i łacin y w g im n a zju m w O rłow ej na Zaolziu. D łu g o le tn i d yrek to r S em in a riu m N a u czy cielsk ieg o w D z ia łd o w ie (od r. 1923), w sp ó łza ło ży ciel K oła K rajozn aw czego m łod zieży m azurskiej. W 1933 r. zorgan izow ał G im nazjum i L iceu m H u m an istyczn e w D zia łd o w ie, k tórego b ył dyrektorem . Za sw ą d zia ła ln o ść od znaczony został Z łotym K rzyżem Z asługi. Od w rześn ia 1939 r. osiad ł w W arszaw ie, a w 1941 r. w ła d z e p o lsk ieg o p od ziem ia p o w ierzy ły m u organizo w a n ie szk o ln ictw a poi. na W arm ii i M azurach. P o szu k iw a n y przez gestapo, pod p rzybranym n a zw isk iem „ B ern a to w icz” tu ła ł się na K ielecczyźn ie, potem w K on sta n ty n o w ie n. B u giem i B ia łe j P od lask iej. T u łaczk i n ie w y trzy m a ł. P o chorobie p łu c zm arł w K rośnie nad W isłok iem dn. 28 IV 1944 r. B i b l i o g r a f i a : E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , B o j o w n i c y m a z u rsc y , s. 21— 22; Gł. N aucz.
I960, 2 7 — 28; Kom. M az.-W arm . 1959 s. 279; War. 1 Maz. 1960, 6 s. 21; K a le n darz dla M azurów na r. 1947 s. 72. P onadto szereg w spom nień uczniów w SnWM w latach 1959 — 1960.
B i n a Jan (zm. podczas w ojny), n auczyciel. W okresie od 1929 do p ołow y sierp n ia 1933 r. b y ł n a u czy cielem poi. szkoły w W orytach na W arm ii. W krótce został w y d a lo n y z .Rzeszy przez w ła d ze niem ieck ie. W końcu sierpnia 1939 został aresztow an y, osadzony w obozie k on cen tracyjn ym i w krótce praw dopodobnie w B yd goszczy zam ordow any w raz z bratem W iktorem B. B i b l i o g r a f i a : Kom. M az.-W arm . 1959 s. 312; J. B o e n i g k , M in ę ły w ie k i, s. 304; J. K o ł o d z i e j c z y k , P r a w d a o „ k r w a w e j n ie d z ie li” b y d g o s k ie j, 1945, s. 75, 6; Groby m ów ią... 1945 s. 38.
B r z e s z c z y ń s k i Jan, nau czyciel, dz. o św iatow y. Ur. w Skom ętnie, p. ełck i dn. 21 III 1873 r. K szta łcił się w Sem . N aucz, w B ran iew ie. B ył n au czy cielem w G ronitach i N agladach. Od r. 1918 czynny w tow arzystw ach m ło d zieżow ych polskich. Już w 1918 rozpoczął n au czan ie po polsku. W okresie p le b iscy tu p row ad ził chóry polsk ie. P o p leb iscycie b ył w icep rezesem Pol. Kat. Tow. S zk oln ego w O lsztyn ie (do 1926 r.), redaktor dodatku do G a z e t y Olszt. — tzw . P r z y j a c ie l a Dzieci. W latach 1923 — 1928 w ł. p ruskie p row ad ziły przeciw ko n iem u proces, gdyż n ie ch ciał się przenieść do W estfalii. B. był członkiem I Kom . Centr. Zw. P ol. w Pr. W sch. Za d ziałaln ość polską został k arn ie prze n iesio n y do S au erlandu. Od r. 1928 na em eryturze. Zm arł w B artoszycach w k w ietn iu 1946 r. B i b l i o g r a f i a : SnW M 1959, 13, s. 3; 1956, 13, s. 3; Kai. dla M az. 1947 s. 72; SBW M P.
C h a b o w s k i B ron isław , n auczyciel. D rugi (po Jankow skim ) n au czyciel p olsk i w G ietrzw ałd zie, od 30 X 1933 przen iesion y do S ta n islew a , p. reszelsk i. Znany b y ł jako d yrygen t chóru w G ietrzw ałdzie (40 osób). A reszto w a n y w po czątku w rześn ia 1939 r. został w k rótce zam ordow any przez h itlero w có w w obo zie k o n cen tracyjn ym S tu tth of. B i b l i o g r a f i a : SBW M P; War. i Maz. 1957,17; s. 5; SnW M 1959, 6, s. 3.
C z y ż e w s k i A u gu styn , działacz sp o łeczn o -o św ia to w y na P o w iślu . Ur. 28 XII 1882 r. w Jan ow ie k /K w id zyn a. C złonek T ow. L udow ego i TCL. C złonek R ady L u d ow ej i K om isji P leb. w Janow ie, czł. k om isji do w y ty czen ia granicy m iędzy P olską a N iem cam i po p leb iscycie. N astęp n ie prow adził ożyw ioną d ziałalność w różnych organizacjach polskich, m. in. był inicjatorem budow y szkoły w Janow ie. A resztow an y przez h itlero w có w w X I 1939 r. został u w ię ziony w G n iew ie, potem b estialsk o k atow an y i zam ordow any w 1940 r.
В i b 1 i o g r a f i a: TRZZ Kw.; SnW M 1960, 36, s. 2; Kom. M az.-W arm .
1960, s. 637.
D e m s к i W ład ysław , ks. kat., dz. ośw ia to w y i p olityczny. Ur. w P oznań- skiem . Około 1914 w ik. w B arczew ie, potem proboszcz w N ow ym T argu na P ow iślu , dz. p leb iscy to w y , członek I К. C. Zw. Pol. w Pr. W sch. W spółpracow ał z hr. H eleną S ierak ow sk ą na teren ie P o w iśla i W arm ii jako opiekun polskich przedszkoli. Z ram ienia Zw. Pol. w N. sp raw ow ał patronat nad szk oln ictw em na P o w iślu . Z ostał zam ordow any przez h itlerow ców podczas ostatn iej w ojny. B i b l i o g r a f i a : P ol. Zach. I 1926, s. 46 — 47; SBW MP.
D o n i m i r s k a M aria, dz. polityczn a i ośw iatow a na P ow iślu . Ur. w L u b aw ie 6 V III 1880 r., żona K azim ierza D onim irskiego (sen). Córka dra T. R zep- n ik ow sk iego. D ziałaczka ośw ia to w a w Z iem i M alborskiej. P row adziła Tow. K obiet Św . K ingi, kółka śpiew acze, organizow ała polskie teatrzyk i na P ow iślu ,
sam a u k ład ała sztu k i scen iczn e, była reży serem zesp ołu tea tra ln eg o p row ad zo n eg o przez m urarza J. W rób lew sk iego oraz dz. T ow . M łodz. w Sztu m ie. D. fin a n so w a ła ochronki p o lsk ie na P o w iślu i op iek ow ała się w y ch o w a w czy n ia m i p o l sk ich p rzedszkoli. W 1939 w y sied lo n a i pozb aw ion a m ajątku, u k ry w a ła się w raz z m ężem pod W arszaw ą. Z m arła w roku 1942 z pow odu ciężkich w aru n k ów b y to w y ch . B i b l i o g r a f i a : TRZZ Kw.; SBW M P.
D o n i m i r s k i W itold, w y b itn y działacz p o lity czn y i sp o łeczn o -o św ia - to w y na P o w iślu . Ur. 1 X II 1875 r. w D użych R am zach, p. sztum ski, w rodzinie zasłu żon ego działacza Z ygm unta D. Po ukończeniu gim n azju m w C hojnicach stu d io w a ł p raw o w B erlin ie i r o ln ictw o na u n iw e r sy te c ie w H alle. W 1900 objął m a ją tek C zernin (H ohendorf) k /S ztu m u doprow adzając go do rozkw itu, tak że b y ł w zorem dla ok oliczn ych roln ik ów . W 1910 brał u d ział w założeniu B anku L u d ow ego w S ztu m ie, który w sp ie r a ł przez szereg lat. C zernin stał się jednym z ośrod k ów ruchu p o lsk ieg o na P o w iślu . D. w sp ie r a ł m a teria ln e i m oralnie p o lsk ie szk oły i ochronki, organ izacje k ob iece i m łodzieżow e, w sz e lk ie akcje k u ltu r a ln o -o św ia to w e . W p o stęp o w a n iu cech ow ała go bezkom prom isow ość. 22 sierp n ia 1939 r. został w y sie d lo n y w raz z żoną i sch ron ił się w N auheim , gd zie został a reszto w a n y przez gestap o, u w ięzio n y w obozie k o n cen tracyjn ym S ach sen h a u sen — O ranienburg i tu 6 X II 1939 zam ordow any. Żona jego, W anda z S ik orsk ich (ur. 1890), zasłużona działaczka o św ia to w a i społeczna, p rzebyw ała p rzez całą w o jn ę w obozie k o n cen tra cy jn y m R aven sb rü ck . B i b l i o g r a f i a : SnW M 1959, 48, s. 2; SBW M P.
4 D o n i m i r s k i K azim ierz, dz. p olityczn y i ośw . Ur. 1880 r. w rodzinie z ie m iań sk iej. W ła ściciel M ałych R am z i W aplew a. O rganizator k ółek rolniczych, p rezes IV Dz. Zw. P ol. (od 1931 r.), d łu g o letn i prezes Zw. Pol. Z iem i Malb., P rezes W arm. Kom . P leb . w K w id zy n ie, prezes Zw. Pol. w N. A k ty w n y d z ia łacz na polu gospodarczym . D. w sp iera ł m a teria ln ie p o lsk ie przedszkola i różne organ izacje o św ia to w e. 30 IV 1939 r. w y w ła szczo n y z m ien ia i w y sie d lo n y przez w ła d ze n iem ieck ie. W ok resie ok u p acji u k ry w a ł się pod przybranym n azw isk iem i a k ty w n ie d zia ła ł w k o n sp ira cji a n ty h itlero w sk iej. Zm arł na serce w Sztum ie 27 II 1947 r. B i b l i o g r a f i a : SnW M — 1957, 14, s. 5; SBW M P; M. W a ń k o w i c z , Na tr o p a c h S m ę t k a , s. 284 — 299 (w yd. 1958 r.).
D o r s z M ikołaj, dz. o św ia to w y na P o w iślu w okresie m ięd zyw ojen n ym .
In stru k tor ch órów na Z iem ię M alborską (1936), działacz ruchu m łod zieżow ego i in icjator w ie lu a k cji k u ltu r a ln o -o św ia to w y c h , op iek u n i organizator poi. zesp o łó w śp iew a czy ch w pow . sztum skim , pop u larn y p rzyw ódca m łodzieży na P o w iślu . Z ginął zam ord ow an y przez h itlero w có w w obozie k on cen tracyjn ym M au th au sen -G u sen . B i b l i o g r a f i a : SBW M P.
F i s z e r Jan (1893 — 1940?), dz. gosp od arczy i o św ia to w y . O rganizator kas o szczęd n o ścio w o -p o ży czk o w y ch , k ierow n ik B an k u L u d ow ego w K w id zyn ie (1930 — 1939), p rezes Zw. Pol. w K w id zy n ie (od 1935), członek R ady W yk on aw czej Zw. T ow. M łodzieży w P ru sach W sch. (od 1923). F. p rop agow ał idee sp ó ł d zielczości w śród m łod zieży i był op iek u n em sp ó łd zieln i u czn io w sk iej w G im n azju m polskim w K w id zy n ie (1937 — 1939). A reszto w a n y 25 V III 1939 został w k ró tce zam ord ow an y przez h itlero w có w w M au th au sen -G u sen . SBW MP; SnW M — 1957, 31, s. 3; 1958, 20, s. 2. P ol. Zach. 1946, nr 34; Kom . M az.-W arm . 1957 s. 81.
F i u t а к A n ton i, d zia ła cz p olsk i. Ur. 3 I 1854 w In ow rocław iu . O siadłszy w pow . o lszty ń sk im a k ty w n ie pracow ał w Zw. Pol. w N iem . od. 4 I 1930 r.
W dom u jego w G ietrzw ałd zie m ieściła się przez szereg la t szkoła polska. Zm arł w G ietrzw ałd zie przed r. 1939. B i b l i o g r a f i a : A A N 452, 30; SBW M P.
G a b r i e l F ranciszek, dr m ed. P ochodził ze Śląska O polskiego. Lekarz szk oln y gim n azju m p olsk iego w K w id zyn ie od 1937 do 25 V III 1939, k ied y to w raz z całym person elem został aresztow any i osadzony w obozie k o n cen tra cyjn ym w M ajdanku. Z ginął przy ew ak u acji obozu już u sch yłk u w ojn y. B i b l i o g r a f i a : Kom. M .-W arm . 1957, s. 89; War. i Maz. 1957, 21, s. 4; Inf. Wł. G ębika.
G ą s z c z a k ó w n a M aria, n au czycielk a (zamord. w 1942/43). Córka w e s t fa lsk ieg o górnika, ur. w D uisburgu. W 1934 u zysk ała m aturę w gim n. w L esznie W lkp., a w 1935 p raw o nauczania w szkołach p olsk ich w N iem czech m. in. była nau czycielk ą w G łom sku p. Złotów . W 1939 przebyw ała w B erlin ie biorąc udział w pracach P olon ii. Za udział w tajnej an ty h itlero w sk iej organizacji została a resztow an a i osadzona w M oabicie i po kilk u m iesiącach zam ordow ana (ścięta?) na przełom ie 1942/43. B i b l i o g r a f i a : SnWM 1956, 11, s. 2. Inf. M. Z ientara- M alew sk iej.
G e r i g к Franciszek, nauczyciel. Ur. na M azurach. Sem . Naucz, ukończył w D ziałd ow ie. Jako zaw od ow y oficer W.P. brał u d ział w kam panii w rześn iow ej. W ok resie okupacji u k ryw ał się w W arszaw ie, W 1944 r. b y ł kilka razy ranny jako u czestn ik P o w sta n ia W arszaw skiego. Zmarł w W arszaw ie po w ojnie.
* B i b l i o g r a f i a : SnW M 1959, 44, s. 2; E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a ,
T. G r y g i e r , W a l k a o społeczne i n a ro d o w e w y z w o l e n i e ludności Mazur
i W arm ii, O lsztyn 1956, s. 144. Inf. E. S u k erto w ej-B ied ra w in y i B. W ila-
m ow skiego. .
G e r i g k R obert, n auczyciel. Ur. na M azurach. S em inarium N a u czy cielsk ie u k ończył w D zia łd o w ie. Jako oficer zaw od ow y W.P. brał udział w kam panii w rześn iow ej. Zm arł w 1939 r. z odniesionych ran. Inf. ust. E. S u k erto w ej- B ied ra w in y i B. W ilam ow skiego.
G o l i s z M ak sym ilian , n au czyciel, dz. polityczn y. Ur. 13 X 1906 r. w e w si W iele, p. chojn ick i, w rodzinie kupca. W 1914 po śm ierci ojca osiad ł wraz z m atką w Sztu m ie. P o ukończeniu Sem . N aucz, w L ubaw ie (1926) został sek re tarzem T ow. Szk oln ego na P o w iślu (od 1 V 1927) i kier. Zw. Pol. na Z iem ię Malb. (od 1 V 1927 do końca IX 1929 r.). Od r. 1929, tj. od 1 X, p racow ał w y łączn ie w szk o ln ictw ie na P o w iślu jako organizator życia k u ltu ra ln o -o św ia to w ego. V II 1932 r. został zm uszony do opuszczenia P ow iśla, w ięc osiadł w S zczecin ie, gd zie prow adził ożyw ion ą d ziałalność k u ltu ra ln o -o św ia to w ą w organizacjach m łodzieżow ych. P on ow n ie zm uszony do opuszczenia terenu osiad ł w B erlin ie (od 1934), gdzie b ył kier. Tow. Szkolnego „O św iata” i organi zatorem życia kul-t.-ośw iatow ego. M. in. organizow ał kursy języka polsk iego dla m łod zieży. W 1939 r. przebyw ał na W armii i M azurach. 29 VIII w y jech a ł do B erlina, by złożyć w zarządzie głów n ym Zw. Pol. w B erlin ie spraw ozdanie o sy tu a c ji lu d n ości p o lsk iej w Sztu m ie i na W arm ii. A resztow an y 11 IX 1939 r„ osad zon y został w obozie koncentr. Sach sen h au sen, w krótce zw oln ion y i p ow o łan y do w erm ach tu . W p aździerniku 1941 r. został ponow nie aresztow any i w y -
1 toczono m u p roces o „zdradę sta h u ”. Po m ęczarniach został ścięty toporem
w M oabicie 1 IV 1943 (lub w końcu 1942 r.). B i b l i o g r a f i a : Pol. Sł. Biogr. V III/2 (bibliogr.), s. 227 — 8; S zczecin 1958 nr 6, (bibliografia) 121 — 126; Kai. dla Maz. 1947, s. 44; AM SZ, w . 9, Go — 6 — N, t. 35.
G r a b o w s k i R om an, ped agog, kom pozytor i d yrygen t. Ur. w Szynw^al- dzie, pow . gru d ziąd zk i w 1882 r. S tu d ia m u zyczn e odbył w P ozn an iu . W okresie p leb iscy tu d zia ła ł na M azurach. Od 1920 r. b y ł n a u czy cielem Sem . N aucz, w L u b aw ie, potem p racow ał do w o jn y w D zia łd o w ie. Jako d yrygen t i orga n izator chórów m ło d zieżo w y ch p ołożył duże zasłu gi. A reszto w a n y przez g estap o w D zia łd o w ie, zgin ął 1 III 1940 r., praw dopodobnie zam ord ow an y w obozie k on cen tracyjn ym . G. p o ło ży ł też za słu g i nad k szta łcen iem n a u czy cieli m u zyk i i śp iew u . W yd ał szereg w ła sn y ch kom pozycji. P osiad ał M edal N ie p o d ległości. B i b l i o g r a f i a : P ol. S łow n . Biogr. V III, s. 508 (bibliografia); Inf. E. S u k erto w ej-B ied ra w in y .
G r a n s i c k i R obert, n a u czy ciel. Ur. 16 IX 1900 na K aszubach w P iersz- c zew ie w rodzinie ch łop sk iej. P o u k oń czen iu S em . N aucz, w K ościerzyn ie był n a u czy cielem w G ołubiu, p. kartu zk i, a od 1 X II 1929 r. objął k iero w n ictw o poi. szk o ły w P lu sk a ch , p. o lsz ty ń sk i (otw artej dn. 14 I 1.930) i prow adził ją do je s ie n i 1937 r. G. b y ł in icjatorem b u d ow y n o w ej szk oły w P lu sk a ch (ukończonej w sty czn iu 1932 r.), tu założył szkółką drzew ow ocow ych , op iek ow ał się też ubogą lu d n ością w arm iń sk ą. P od jego k ieru n k iem w yb u d o w a n o tak że boisko szkolne. Z pow odu a ta k ó w i szy k a n w ła d z n iem ieck ich p rzen iósł sią od X 1937 r. do G łom ska na P ogran iczu Z łotow sk im . A reszto w a n y w końcu sierp n ia 1939 r. został zam ordow any przez h itlero w có w w le s ie k artu sk im , w pobliżu sw o jej rodzinnej w s i dnia 14 w rześn ia 1939 r. i p o ch o w a n y w zbiorow ej m ogile. P o śm iertn ie od zn aczon y K rzyżem G ru n w ald u III kl. B i b l i o g r a f i a : A M SZ, w . 9, GA — 7 — N., K ai. dla Maz. 1947, s. 44; SBW M P; Pol. S ł. Biogr. V III, s. 552.
G r o m a d e c k i W ojciech, n a u czy ciel, dz. ośw iat. U r. 14 V 1906 r. w S ie rak ow ie. Sem . N aucz, u k oń czył w C zarnkow ie. Od 19 IV 1931 n a u czy ciel w S zu b in ie, a od 1931 do 1939 n a u czy ciel szk ół poi. w N iem czech: 1931 — 1934 n a u c zy ciel i kier. jed n o k la so w ej szk o ły poi. w B rąsw ałd zie, od 1934 — 1938 kier. d w u k la so w ej szk oły poi. w O lsztyn ie, od 1938— 1939 kier. cztero k la so w ej szk oły w D ąb rów ce (szkoła lic z y ła pon ad 130 dzieci). Od r. 1937 d ojeżdżał dodatkow o do szk oły poi. w S k ajb otach . 21 V I 1939 p o zb a w ili go N iem cy p raw a nauczania i w y d a lili z R zeszy. G. za m ieszk a ł w ó w cza s w P o lsce. G. u zn aw an y b ył przez ó w czesn e w ła d ze p o lsk ie jako jed en z n ajlep szych n a u czy cieli p olsk ich w N ie m czech. A m basada R. P. w B e r lin ie p isa ła dn. 4 V II 1939 r. do M SZ m. in. „W czasie sw ego p obytu w N iem czech jak o n a u czy ciel i k iero w n ik w y k a z a ł się n iep rzec iętn y m i w y n ik am i... N a p od k reślen ie za słu g u ją zarów no u zd oln ien ia d y d ak tyczn e, zm y sł o rgan izacyjn y, sk rzętn ość i za p o b ieg liw o ść w gosp od aro w a n iu m a ją tk iem szkolnym , jak i u m iejętn o ść w sp ó łży cia z lu d n ością, w y w ie ra n ie na nią n iep rzeciętn eg o w p ły w u oraz u m iejętn o ść organizow ania pracy w T ow a rzy stw a ch m ło d zieżo w y ch ”. P od ob n ie o cen ia ł d ziałaln ość G -g o k on su l R .P . w O lsztynie: „o n iep rzec iętn ej in telig en cji, na w sk roś su m ien n y i gorliw y, p osiada w sz e lk ie w a lo ry w y ch o w a w cy , in teresu je się ż y w o sp raw am i d y d a k ty czn o -m eto d y czn y m i, posiada p e łn e zau fan ie rod ziców i d ziatw y, w p ły w a do d atnio na otoczen ie...”. W arto dodać, że G. b ył w sp ó łza ło ży cielem chóru m ę sk ie go w O lszty n ie i św ie tn y m organ izatorem w p racy p o za lek cy jn ej. W roku 1945 p racow ał jako n a u czy ciel, a p ó źn iej jako in sp ek to r w Z iem i L u b u sk iej. Z m arł w r. 1949. B i b l i o g r a f i a : SnW M — 1959, 13, s. 3 i 6; A M SZ, w . 9, G e— 2—N.
G r o t h Józef, n au czyciel, d zia ła cz harcersk i. Ur. 7 VI 1.903 w K ościerzyn ie. S em . N aucz, u k oń czył w K o ścierzy n ie (1924). D o roku 1936 p racow ał k olejn o w n a stęp u ją cy ch szkołach: w J elen iu , S itn ie, P ęp erzy n ie (p. sęp o liń sk i), od 1928 kier. szk oły w D rożyskach W ielk ich (Z. Z łotow ska), w szkole poi. w M a ły ch P od m ok lach (pow . b abim ojski). Od V I 1936 pracow ał w szk o ln ictw ie p o
l-skim na W arm ii: w N o w ej K aletce, w Pruskiej D ąbrów ce, p on ow n ie w N ow ej K aletce. W sp ółzałożyciel teatrzyk u k u k iełk ow ego „L alka”. Ś led zon y przez gestapo, 25 V III 1939 został aresztow an y i osadzony w obozie kon cen tracyjn ym w H ohenbruch, a po roku w S ach sen h au sen i D achau. 19 m aja 1942 r. został za m ordow any w D achau. P ośm iertn ie odzn. K rzyżem G runw aldu III kl. B i b l i o g r a f i a : S łow o na W. i M. 1956 nr 9; AM SZ, w . 9, t. Go — 4 — N; Inf. żony G roth O. P ol. Sł. Biogr. IX , s. 19, 1960.
G w i a z d ó w n a H enryka, w ych . przedszkola. Od roku 1920 długoletnia w ych . przedszkola na P o w iślu (K ałw a i M ikołajki), działaczka w Tow. K obie cych i Zw. P ol. w N. O rganizatorka czy teln ictw a i teatraln ego zespołu am ator skiego. Zm arła w Ł odzi 1959 r. B i b l i o g r a f i a : SBW MP; J. B o e n i g k ,
M in ę ły wieki... s. 146 — 149.
H a b a n d t W alen ty, działacz p olityczn y i ośw . Ur. 24 I 1898 r. na M azu rach w rodzinie ch łop sk iej. Od w czesn ej m łodości brał a k ty w n y udział w ruchu polskim na M azurach. Po p leb iscy cie b ył w spółorganizatorem Zw. P ol. w Pr. Wsch·. i T ow . M łodzieży; od r. 1923 sekr. okręgow y Zw. M łodzieży na M azury. Z akłada w ów czas szereg Tow. M łodzieży na M azurach. H. był rów nież in ic ja torem w y sy ła n ia m łod zieży m azurskiej do szk ół w P olsce (M alinow o, p. D z ia ł dow o, D a lk i W klp.). B y ł jed nocześnie sekret. IV Dz. oddział M azury Zw. P ol. w N. i in stru k torem k ół m łod zieżow ych na M azurach. U rządzano na niego liczn e napady, a w r. 1930 w ł. n iem ieck ie w y to czy ły m u proces o zdradę stanu. A reszto w a n y w e w rześn iu 1939 r. został zam ordow any w S tu tth o fie lu b ścięty w M oabicie. O statn i jego lis t do żony d atow an y jest z dnia 11 X I 1939 r. B i b l i o g r a f i a : SBW M P; Kai. dla Maz. 1947, 72; W ł. B i e l s k i , O to P ru sy, s. 45 — 49.
H a h n A u g u sty n , w oźn y p o lsk iej szk oły lu d ow ej w S ta n isle w ie ,
p. reszelsk i. W 1939 roku został u w ięzio n y w obozie kon cen tracyjn ym w H oh en bruch, a w m iesią c po zw o ln ien iu z obozu zm arł w końcu 1939 r. będąc w sęd zi w y m w iek u . B i b l i o g r a f i a : SBW M P.
H a n s P a w eł, nau czyciel. Ur. w N aterkach k /O lsztyna 2,9 VI 1903 r. Po ukoń czen iu Sem . N aucz, w L u b aw ie b ył n a u czycielem w C hełm ży i P ap ow ie, p. toruński, w Z akrzew ie, p. Z łotów , n astęp n ie w Szkicu, p. Z łotów , w P ru sk iej D ąbrów ce, pow . Sztum . Tu został d o tk liw ie p obity przez h itlero w có w (1933 r.), a p o n iew a ż p osiad ał o b y w a telstw o p olsk ie odebrano mu p raw o nauczania rze kom o za p osiad an ie w b ib liotece k siążek treści a n ty p a ń stw o w ej. N astęp n ie p ra cow ał jako n a u czy ciel w S iln ie, p. toruński. W r. 1939 brał u d ział w k am p an ii w rześn io w ej jako plut. W. P. P o zw o ln ien iu z n iew o li uk ryw ał się w S iln ie, tu zd em ask ow an y przez SS zo sta ł b estia lsk o zam ordow any w końcu 1939 r. lub na początku 1940. B i b l i o g r a f i a : Gł. Ol. 1960, 162, s. 4; W M TK S Ol.; SBWMP; A M SZ, w. 11, t. 76, Ha — 10 — N.
H e d r y c h Jan, nau czyciel. Ur. w P ozn ań sk iem dn. 21 I 1904 r. D o O l
sztyn a p rzy b y ł V / r. 1928 i w sp ółp racow ał z Pol. Tow. S zkolnym . W okresie
od 1929 do końca lu teg o 1932 r. b ył n au czycielem i kier. szk oły w C habrow ie. Około r. 1930 pracow ał tak że w szk ole w N ow ej K aletce, gdzie b y ł jed nocześnie działaczem harcerskim . 1 III 1932 r. został od w ołan y do kraju, gdyż w ładze n iem ieck ie p ozb aw iły go p raw a nauczania rzekom o za zan ied b yw an ie ob ow iąz k ów szkolnych. Od m arca 1933 r. p racow ał w szk o ln ictw ie poi. w Poznańskiem . Z ch w ilą w yb u ch u w o jn y został a reszto w a n y i osadzony na k ilk a la t w obozie k o n cen tracyjn ym w D achau. W 1948 r. w rócił do pracy szkolnej n a teren ie
w oj. o lszty ń sk ieg o i b y ł n a u czy cielem w Jurkow ym M łyn ie, ostatn io w D ob ro cin ie k/M orąga. Zm arł w M orągu dn. 22 I 1958 r. B i b l i o g r a f i a : SBW MP; A M SZ,, w . 11, t. 67, H — 1 — N; SnW M — 1958, nr 44, s. 3.
H o f f m a n n B ogu m ił, n a u czy ciel, dyrek tor szkoły. Ur. 17 VI 1890 r. w P ru sk iej D ąbrów ce, pow . sztum ski. N a u czy ciel szkół średnich, d ziałacz p le b iscy to w y , od r. 1938 d yrek tor G im nazjum w N ow ym M ieście, gd zie o p ie k o w a ł się uczącą się m łod zieżą z teren u P rus W sch. H istoryk , w sp ółred ak tor
Z a b o r ó w . W czasie w o jn y w ięzio n y w obozach k on cen tracyjn ych . Zm arł dn.
18 II 1945 r. w czasie e w a k u a c ji w ię ź n ió w z obozu k oncentr. w S tu tth o fie. B i b l i o g r a f i a : SBW M P; O l s z e w i c z , Lista... s. 89.
H o f f m a n n Józef (I), n au czyciel. Ur. dn. 25 X 1875 r. w S ia ro sła w iu , p. S w ie c ie . S zk ołę śred n ią uk. w K o ścierzy n ie (1897), a egzam in k w a lifik a cy jn y tam że w r. 1901. D o r. 1929 p racow ał w G rudziądzu, a w ok resie od 1929 do 31 X II 1936 w sz k o ln ic tw ie p o lsk im w N iem czech . P ra co w a ł w szkołach w Z a k rzew ie (5 VI 1929 — 15 IX 1930), n a stęp n ie w S zk icu i w W isn iew ce na P o g ra niczu. U trzy m y w a ł b lisk ie k o n ta k ty ze szk o ln ictw em poi. na P o w iślu . Zm arł praw dopodobnie w ok resie II w o jn y św ia t. P isa n o o nim że „w pracy n a u czy c ie lsk ie j osiągn ął dobre w y n ik i i oddał duże u słu g i w p racy sp ołeczn ej w k ie runku u trzym an ia p o ls k o śc i”. B i b l i o g r a f i a : A M SZ, w . 11, t. H o— 4— N, 70. H o f f m a n n Józef (II), n au czyciel. U r. 25 II 1884 r. w K opaczew ie, p. K o ś cian. P o ukoń czen iu S em . N a u czy cielsk ieg o w R ogoźnie W lkp. (1906) pracow ał w szk o ln ictw ie n iem ieck im ; od r. 1918 — 25 w O rliczku, p. S zam otu ły, n a stęp n ie w P ozn an iu (1925 — 30). Od 24 V II 1930 r. p racow ał w szk o ln ictw ie po! w N ie m czech, początk ow o k rótko w S ta n isle w ie , od V III 1930 do IV 1933 w S kajbotach, i od 1933 — 1937 w W iśn iew oe k /Z łotow a. W la ta ch 1937 — 1938 w Poznaniu. Zm arł tam że na serce 25 X II 1938 r. B i b l i o g r a f i a : A M SZ, w . 11; TRZZ Kw.; Inf. syna K arola H.
H o h m a n n A u g u sty n , działacz p o lity czn y na W arm ii. Ur. 19 IV 1880 r. w U n ieszew ie. D zia ła cz p leb iscy to w y , w sp ó łz a ło ż y c ie l Zw. Pol. w N. W sp ół organ izator szk oły poi. w U n ieszew ie. Z m arł w U n ie sz e w ie dn. 31 m aja 1960 r. B i b l i o g r a f i a : Fragm . jego w sp o m n ień znajdują się w S ło w ie na W. i M. 1957, nr 13, s. 3 i 1956, n r 52, s. 3. N ekrolog: Gł. O lszt. 1960, nr 131, 3 VI; A rt. tam że nr 90; S ło w o na W. i M. 1960, nr 24.
J a n k o w s k i F ran ciszek, n a u czy ciel, p u b licysta. Ur. dn. 4 X 1904 r. w N ak le nad N otecią. M aturę u zy sk a ł w 1925 r. S tu d ia w yższe o d b y w a ł na U n iw ersy tecie B erliń sk im , a p o tem w W yższej S zk ole E konom icznej. W tym ok resie b y ł już d ziałaczem w Tow. S zk oln ym . P ra k ty k ę od b yw ał w B anku L u d ow ym w O lsztyn ie. Tu rozpoczął d zia ła ln o ść p u b licystyczn ą. P o u k ończeniu rocznego kursu n a u czy cielsk ieg o w P ozn an iu został n a u czy cielem w G aju M a łym , a potem (od 24 III 1933 r.) w S ad łu k ach na P o w iślu . W 1939 r. w y d a ł w O l szty n ie pracę pt. „А В С d zia tw y p o lsk iej w N iem czech ”. W styczn iu 1939 r. o d e brano m u praw o nau czan ia, w ię c w y je c h a ł do B erlina i tu pracow ał w r e d ak cji M ałego P ola ka. P o sz u k iw a n y przez gesta p o u k ry w a ł się przez całą w o jn ę, pracu jąc jako robotnik. W 1945 r. został kier. szk oły w K rzyżu, w k ró tce w M o rągu, w R udziskach i M ik ołajk ach M az. Od r. 1953 p ra co w a ł w P ozn ań sk iem . Jako p u b licy sta i poeta p isa ł pod p seu d on im em S zczęsn y -Z a p o lsk i, m. in. do
S ł o w a na W a r m ii i M a z u ra ch od r. 1952. Zm arł dn. 8 X 1956 r. w M urow anej
G o ślin ie, w oj. pozn., na za w a ł serca. B i b l i o g r a f i a : SnW M 1956, nr 47. s. 2; 1959, nr 4, s. 8.
J e z i o ł o w i c z Bolesłav.% nau czyciel, dz. społ. Ur. 13 I 1900 r. w M iko łajkach k/S ztu m u , w rodzinie rolnika i działacza p olsk iego Franciszka J. S zk ołę średnią uk. w W adow icach, a studia odbyw ał w In sty tu cie P ed a g o g ik i S p e c ja l nej w W arszaw ie. N astęp n ie pracow ał w szkole dla głu ch on iem ych w B y d goszczy. W r. 1929 p rzyb ył ochotniczo na W arm ię do S ząfałd u (U nieszew o), gdzie dn. 1 IV t. r. rozpoczął nauczania w poi. szkole. 2 III 1935 r. człon k ow ie org. B und D eu tsch en O sten zorgan izow ali napad na szkołę. 30 III (lub 20 IV) 1935 r. w ła d ze niem . odebrały m u p raw o nauczania i w y sie d liły z R zeszy. W rócił w ó w cza s p on ow n ie do B ydgoszczy, tu w p aździerniku 1939 został w raz z grupą n a u czy cieli aresztow an y i rozstrzelany w listop ad zie t. r. J. był ceniony jako w y b itn y pedagog. P o selstw o R. P. w B erlin ie tak p isa ło o jego pracy: „...Jeden z n a jw y b itn iejszy ch n au czycieli szkół pryw atn ych w N iem czech, zdo b y ł sobie pow ażną p ozycję w śród ludności, kolegów , a n aw et n iem ieck ich w ład z szk oln ych ...”. B i b l i o g r a f i a : A M SZ, w . 12, t. Je — 4 — N; SnW M 1960, nr 34, s. 2; B i e l s k i , O to P r u s y , s. 61; J. K o ł o d z i e j c z y k , P r a w d a
o „ k r w a w e j n ie d z ie l i” b y d g o s k i e j, B ydg. 1945, s. 75.
J u j к a F ranciszek, n au czyciel, poeta, p u b licysta. Ur. w 1906 r. w R a ta jach, pow . W olsztyn. P o u k ończeniu Sem . N aucz, w R ogoźnie W lkp. (1925) był n a u czycielem w K iełk o w ie i Ż odyniu. W ok resie od 1 X 1930 do 1 IX 1936 r. p racow ał jako n a u czy ciel p olsk i w N iem czech: w N ow ej W si, p. sztum ski (od 1930) i w S tarym T argu (od 1933). W tym czasie ogłaszał w iersze i a rtyk u ły pod p seu d on im em L ech M albor. 1 IX 1936 został p ozbaw iony przez w ła d ze n ie m ieck ie praw a nau czan ia, w ięc przeniósł się do M eklem burgii, gd zie organi zow ał k u rsy jęz. poi. W 1938 m u sia ł w yjech ać do P olski. V/ okresie okupacji brał u d zia ł w ru chu oporu i pracow ał w p rzed sięb iorstw ie b u d ow lan ym w O strow ie Pozn. Tu rozpoznany został aresztow an y w 1943 r. i zam ordow any przez h itlero w có w . (W edług innej w ersji został zam ord. w e w rześn iu 1939 r. w W olsztynie). A m b. p o lsk i w B erlin ie tak p isał w r. 1938 o p racy Jujki: „W ykazał się n iep rzeciętn ym i k w a lifik a cja m i n a u czy cielsk im i i dużym w y r o b ien iem społecznym . P racu jąc w bardzo trudnych w arunkach na teren ie Prus W schodnich, w y k a za ł duży hart ducha i siłę w o li w pracy. Tak na teren ie P rus W schodnich, jak i na teren ie em igracyjn ym w M eklem burgii p ołożył duże zasłu gi dla pracy p o lsk iej w N iem czech...”. W icekonsul w K w id zy n ie E. C zy ż ew sk i p isa ł o nim w r. 1936 m. in.: „Zna on b ow iem d oskonale stosu n k i i m e tody p racy o św ia to w ej stosow an e przez w ład ze n iem ieck ie, jest dobrym , w y ro
bionym sp ołeczn ik iem ...”. J. zb ierał także folk lor p ow iślań sk i. B i b l i o
g r a f i a : AM SZ, w . 12, t. 88; W ar. i Maz. 1959, nr 2, s. 26; W M TK S Ol.; SnW M 1956, 30, s. 2; J. В o e n i g k, M i n ę ły wieki... s. 174 — 178.
K a j k a M ichał (1858 — 1940), poeta i działacz m azurski. K.· w sp ółp racow ał z T ow arzystw am i M łodzieży i T ow . Szkolnym , brał udział w pracach i zjazdach m łod zieży poi. w Pr. W sch. B y ł członkiem K om isariatu „M azury”. W spierał J. L anca, n au czyciela poi. w P ia su tn ie na M azurach. B i b l i o g r a f i a : M. K a j k a , Z e b r a łe m sn op plonu... s. 43 — 48 (tam że bibliografia); War. i Maz. 1958, 6.
K a n t A rno (zam ordow any przez h itlerow ców w czasie w ojny), n au czyciel śp iew u i k ierow n ik chórów w D ziałd ow ie, czynny członek Z w iązku M azurów . W raz z K. M ałłkiem opracow ał M a z u r s k i Ś p ie w n i k R egion aln y (I w yd. 1936,
II w yd . 1947). B i b l i o g r a f i a : T am że notatka o K. s. 6. '
K l e s z c z y ń s k i W iktor, nau czyciel. P ochodził z Grudziądza. Przez
2 lata b y ł n a u czycielem w T rzcianie, p. sztum ski, a od 1 V III 1932 do 1 IV 1934 2 6 5
n a u czy cielem szk oły pol. w W ap lew ie. W p o ło w ie 1934 r. czy n ił staran ia o u zy sk an ie sta n o w isk a n a u czy ciela p oi. szkół w G dańsku, czem u jednak sp rzeci w iły się w ład ze n iem ieck ie. O koło r. 1939 p rzeb y w a ł w G rudziądzu, gd zie został rozstrzelan y przez h itlero w có w . B i b l i o g r a f i a : A M SZ, w . 9, t. 156, w . 14, t. Ka — 40 — N, G e — 2 — N; SBW M P.
К 1 i m o s z P a w e ł, n a u czy ciel, in sp ek tor szk oln y. Ur. 18 V 1879 r. w R opicy, pow . C ieszyn. P o u k oń czen iu szk o ły w C ieszyn ie w stą p ił tam że do Sem in. N aucz., które u k oń czył w 1899 r. N a le ż a ł do ta jn eg o zw ią zk u m łod zieży „Jed n o ść ”, b y ł n a u czy cielem w różnych szk ołach na Ś l. C ieszyń sk im . W 1907 u k o ń czył k u rs m a t.-fiz. d la n a u czy cieli szkół w y d zia ło w y ch . W 1921 zo sta ł ty m cza sow ym , a od 1922 sta ły m in sp ek torem szk oln ym w D zia łd o w ie. P o ło ży ł duże zasłu gi około sp olszczen ia szk o ln ictw a , za co zo sta ł odzn. Z łotym K rzyżem Z asługi. W 1932 p rzeszed ł w stan sp oczyn k u i osiad ł w T oruniu. W okresie w o jn y szy k a n o w a n y p rzez h itle r o w c ó w i u w ięzio n y (w 1940) w obozie k o n cen tr a c y jn y m O ranienburg, a potem w D achau. Z m arł 9 X II 1953 r. w Toruniu. B i b l i o g r a f i a : S trażn ica E w ang. 1954, 4, s. 59 — 60. Inf. E. S u k e r to w e j- B ied ra w in y ;
К n o s a ł a R yszard, n a u czy ciel, dz. sp o łeczn o -p o lit. Ur. 21 II 1907 r. w Ż elą źn ie k/O pola w rod zin ie ch łop sk iej. P o u k o ń czen iu Sem . N aucz, w T ar n o w sk ich G órach (1927) p racow ał jak o n a u czy ciel w P iek arach W., pow . św ię to - ch ło w ick i. W 1932 uk. w y ż sz y kurs n a u c z y c ie lsk i w P ozn an iu (historia). W 1933 p racow ał w K o n su la cie poi. w L ip sk u i o p iek o w a ł się m łod zieżą poi. tam że. W 1935 z g ło sił się do T ow . S zk o ln eg o i ob jął szk ołę w C habrow ie (od m aja t. r.). W o k r e sie od III 1936 do I 1937 n a u cza ł jed n ocześn ie w N ow ej K aletce. G dy w ty m że roku w ł. szk oln e ch cia ły m u p o w ierzy ć kier. szk oły poi. w W ielk iej D ąb rów ce, p. m ięd zyrzeck i, w ł. n iem ieck ie n ie zgod ziły się. W o k resie od sierp n ia 1938 do w rześn ia 1939 b y ł kier. szk oły poi. w O lsztyn ie. Jed n ocześn ie w la ta ch 1935 — 1939 b y ł jednym z kier. h arcerstw a poi. na W arm ii i czło n k iem kom . H ufca W sch od n iop ru sk iego. 1 IX 1939 został in tern o w a n y , a 7 IX a reszto w a n y i osad zon y p oczątk ow o w obozie koncen tr. H ohenbruch, potem w D ziałd ow ie. W k w ie tn iu 1940 r. w y w ie z io n o go do obozu konc. w D achau. Tu r a to w a ł w sp ó łw ię ź n ió w jako p ra co w n ik poczty obozow ej i o ficja ln y tłum acz. Pod k o n iec w o jn y za szczep ion y zo sta ł rzekom o p rzeciw k o ty fu so w i p lam istem u , a po k ilk u dniach zm arł. D nia 6 II 1945 r. 2 X I 1946 odbył się w O lszty n ie u ro czy sty pogrzeb p roch ów K n osały. B i b l i o g r a f i a : Wł . W a c h , C z ło w i e k
za s a d (rkps); SnW M — 1953, nr 15, s. 2; 1960, 21, s. 3; 22, s. 4; Kai. dla Maz.
1947, s. 44; A M SZ, w . 14, t. 178, K n o — 62 N; P ol. Slow . Biogr. [w druku]. Inf. żon y Wł. K n osały.
K o c h a ń s k i T eo fil, działacz p o lsk i na P o w iślu . Ur. w P o sto lin ie 23 IX 1871 r. A k ty w n ą d zia ła ln o ść p row ad ził zw łaszcza podczas p le b isc y tu jako cz ło nek p o w ia t. K om it. P leb . w K w id zy n ie. P o p leb iscy cie k iero w a ł od d ziałem Z w. P ol. w P o sto lin ie. Już w 1919 czy n ił staran ia o w p row ad zen ie jęz. p o l sk iego do szkół na P o w iślu . B y ł w ielo k ro tn ie w y b iera n y do R ady G rom adzkiej i R ady S zk oln ej z ram ien ia listy p o lsk iej. K. w y k a z y w a ł w ie le troski o polsk ie szk o ln ictw o i org a n iza cje o św ia to w e. Zm arł 31 X 1954 r. B i b l i o g r a f i a : SnW M 1956, 44, s. 2; TRZZ Kw.; J. В o e n I g k, M i n ę ły wieki... s. 151.
К o ś с i ń s к i E rnest, n a u czy ciel, poeta. Ur. w N arzym iu k /D zia łd o w a
w 1911 r. B ył n a u czy cielem w K lęczk o w ie. P isa ł w iersze i zbierał pod an ia lu d ow e. P o le g ł w 1939 r. pod M od lin em jako ppor. W ojska P o lsk ieg o . B i b l i o-
g r a f i a : Kai. dla Maz. 1947, s. 44; E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a ,
