100 lat Państwowego Instytutu Geologicznego – dla gospodarki, nauki i edukacji. Historia monitoringu wód podziemnych w Państwowym Instytucie Geologicznym

Historia monitoringu wód podziemnych

w Pañstwowym Instytucie Geologicznym

El¿bieta Przytu³a

, Anna Miko³ajczyk

, Tomasz Gidziñski

, Anna Kuczyñska

,

Dorota Palak-Mazur

, Jan Pra¿ak

, Ma³gorzata WoŸnicka

, Micha³ Wyszomierski

,

Jolanta Cabalska

, Micha³ Galczak

, Wojciech Komorowski

, Anna Rojek

History of the groundwater monitoring at the Polish Geological Institute. Prz. Geol., 67: 982–994.

A b s t r a c t. The Polish Geological Institute has been carrying out the tasks of the geological survey since its establishment in 1919. Hydrogeology was present from the very beginning and the groundwater monitoring became the systematic activity in the 2nd_{fifty years of the} Insti-tute’s life .

Groundwater quantity monitoring expressed as measurements of groundwater table fluctua-tions was put into practice in 1972, while the groundwater quality monitoring that includes determination of chemical composition of water started in 1991. Both types of monitoring cover the entire area of Poland. Systematic hydrogeological observations and tests are one of the most important tasks carried out by hydrogeologists of the Polish Geological Institute. Results of these observations are used for many studies, analyses and forecasts carried out as part of the tasks of the hydrogeological survey, often in cooperation with universities and geological enterprises, for the needs of governmental and local administration and for reporting to the EU structures.

Keywords: hydrogeology, groundwater monitoring, database, Polish Geological Institute

Pocz¹tki monitoringu wód podziemnych w Pañstwo-wym Instytucie Geologicznym – PañstwoPañstwo-wym Instytucie Badawczym (PIG-PIB) siêgaj¹ prze³omu lat 50. i 60. ubieg³ego stulecia. W 1959 r. profesor Cyryl Kolago nakre-œli³ potrzebê utworzenia sieci obserwacji wód podziem-nych oraz wstêpne zasady jej organizacji (Kolago, 1959). Ju¿ wtedy liczne dyskusje hydrogeologów wskazywa³y na koniecznoœæ prowadzenia cyklicznych badañ hydrogeolo-gicznych w punktach pomiarowych. Funkcjonuj¹ca wów-czas sieæ posterunków wód gruntowych, prowadzona przez Pañstwowy Instytut Hydrologiczno-Meteorologicz-ny (PIHM) – obecnie Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW) – by³a uznawana za niewystarczaj¹c¹, a uzyskane wyniki za nie w pe³ni reprezentatywne dla piêter i poziomów wodonoœnych oraz wyznaczonych hydrogeo-logicznych jednostek strukturalnych wód podziemnych kraju (Kolago, 1970, 1972).

Monitoring wód podziemnych zorganizowano w PIG na pocz¹tku lat 70. XX w. – jako sieæ stacjonarnych obser-wacji wód podziemnych (Pich, Za³uski, 1972; Pich, 1979). W kolejnych latach zmienia³a siê koncepcja funkcjono-wania monitoringu i zakres prowadzonych badañ, co zosta³o uwzglêdnione w aneksach nr 1 (1983) i 2 (1993) do projek-tu podstawowej sieci obserwacyjnej wód podziemnych na obszarze kraju, jak i w dalszych pracach (Hordejuk i in., 1992; Pich, 1993; Pich, Kazimierski, 1994; Kazimierski, Sadurski, 2002). Prze³om w podejœciu do badañ monitorin-gowych nast¹pi³ wraz ze wst¹pieniem Polski do Unii

Europejskiej w 2004 r. i obowi¹zkiem wdro¿enia dyrek-tyw unijnych (Kazimierski i in., 2005; Kazimierski i in., 2011; Kazimierski, Gidziñski, 2011). W ci¹gu niemal pó³wiecza przedmiot obserwacji pozostawa³ niezmieniony, jednak¿e wraz ze zmian¹ potrzeb i oczekiwañ wobec stacjonarnych badañ monitoringowych wód podziemnych ich zakres, a tak¿e sama sieæ podlega³y wielu modyfikacjom. Rozwój narzê-dzi komputerowych spowodowa³, ¿e wyniki zaczêto gro-madziæ w zaawansowanych i szybko ewoluuj¹cych bazach danych. Zmienia³y siê równie¿ sposób udostêpniania i pre-zentacji wyników w publikacjach seryjnych.

POCZ¥TKI MONITORINGU WÓD PODZIEMNYCH W POLSCE

Cykliczne obserwacje wód podziemnych prowadzono w Polsce ju¿ przed 1939 r., g³ównie na Polesiu. W 1945 r. IHM przyst¹pi³ do tworzenia w ca³ym kraju sieci poste -runków wód gruntowych. Stopniowa rozbudowa tej sieci by³a kierowana niemal wy³¹cznie na obserwacje pierwsze-go poziomu wodonoœnepierwsze-go oraz równomierne rozmieszcze-nie punktów obserwacyjnych. Pod korozmieszcze-niec lat 70. XX w. obserwacje prowadzono w ok. 1680 studniach kopanych oraz 50 p³ytkich piezometrach. W latach 90. rozpoczêto redukcjê posterunków i po 2003 r. sieæ obserwacyjna IMGW obejmowa³a jedynie ok. 60 punktów. Ich liczba nadal sys-tematycznie mala³a i obecnie obserwacje w tej sieci nie s¹

1

Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; elzbieta.przytula@pgi.gov.pl; anna.mikolajczyk@pgi.gov.pl

100 lat Pañstwowego Instytutu Geologicznego

– dla gospodarki, nauki i edukacji

A. Miko³ajczyk E. Przytu³a

ju¿ prowadzone. Do 2013 r. wyniki monitoringu wód pod-ziemnych zamieszczano w Biuletynie Pañstwowej S³u¿by

Hydrologiczno-Meteorologicznej (Biuletyn PSHM, 2013).

Poza wspomnian¹ sieci¹ prowadzono najczêœciej lokalne i krótkotrwa³e badania wód podziemnych, g³ównie w obszarach aglomeracji miejskich, wyrobisk górniczych oraz w rejonach prac hydrotechnicznych i terenów melio-rowanych (Kolago, 1959).

W odpowiedzi na zwiêkszaj¹c¹ siê potrzebê rozpozna-nia i ochrony wodnych zasobów kraju w 1969 r. formowanie sieci stacjonarnych obserwacji wód podziemnych i monito-ringu jakoœci zwyk³ych wód podziemnych powierzono Pañstwowemu Instytutowi Geologicznemu. Od tamtej pory, niezale¿nie od zmian nazwy i struktury funkcjonowa-nia instytutu2

, sieæ obserwacyjno-badawcza wód podziem-nych funkcjonuje w zespole ds. hydrogeologii.

LATA 70. XX W. – ORGANIZACJA SIECI STACJONARNYCH OBSERWACJI

WÓD PODZIEMNYCH

W 1969 r. Centralny Urz¹d Geologii (CUG) zleci³ Insty-tutowi Geologicznemu opracowanie koncepcji organizacji i zasad funkcjonowania sieci stacjonarnych obserwacji wód podziemnych. Po uzyskaniu pozytywnej opinii Komisji Dokumentacji Hydrogeologicznych (KDH) projekt sieci zosta³ zatwierdzony w czerwcu 1972 r. (Pich, Za³uski, 1972), a 7 lipca tego samego roku prezes CUG wyda³ zarz¹dzenie nr 27 w sprawie organizacji podstawowej sieci

obserwacyjnej wód podziemnych, w którym zobowi¹za³ IG

do zorganizowania na obszarze kraju podstawowej sieci obserwacyjnej wód podziemnych. W myœl wymienionego zarz¹dzenia obserwacjami nale¿a³o obj¹æ wody podziemne nadaj¹ce siê do wykorzystania komunalnego, prze-mys³owego i rolniczego. Zakres niezbêdnych obserwacji mia³ obejmowaæ w szczególnoœci: pomiary stanu zwier-ciad³a wody, radiometryczne badania wody, a tak¿e bada-nie jej cech fizycznych i sk³adu chemicznego. Celem funkcjonowania sieci by³o rozszerzenie wiedzy o natural-nej zmiennoœci stanów wód podziemnych oraz ochrona zasobów wód przed ich nadmiern¹ eksploatacj¹ i degrada-cj¹ jakoœci. Mia³o to bezpoœredni zwi¹zek z coraz wiêk-szym zapotrzebowaniem na wodê.

Organizuj¹c sieæ punktów badawczych przyjêto kon-cepcjê, w której za³o¿ono funkcjonowanie trzech syste-mów obserwacji:

‘sieci podstawowej, tj. sta³ego systemu obserwacji regionalnych z punktami rozmieszczonymi równo-miernie na terenie ca³ego kraju (ok. 2 punktów na 1000 km2), obejmuj¹cej u¿ytkowe poziomy wodo-noœne wód zwyk³ych w warunkach naturalnych lub w niewielkim stopniu zak³óconych antropopresj¹;

‘sieci specjalnej, której zadaniem by³o uszczegó³o-wienie obserwacji w wybranych rejonach, umo¿li-wiaj¹ce prowadzenie obserwacji ukierunkowanych na rozwi¹zywanie problemów lokalnych (odwod-nienia kopalñ, intensywnej eksploatacji ujêæ); sieæ ta mia³a byæ systemem sta³ym lub wieloletnim;

‘sieci okresowej, przewidzianej do rozwi¹zywania okreœlonych, lokalnych problemów w œciœle oznaczo-nym czasie.

W sieci podstawowej wyró¿niono trzy rodzaje punktów:

‘I rzêdu – tzw. stacje hydrogeologiczne, stanowi¹ce g³ówne reperowe punkty sieci podstawowej o kon-strukcji i wyposa¿eniu zapewniaj¹cym pe³en zakres obserwacji i badañ hydrogeologicznych we wszyst-kich wystêpuj¹cych w danym rejonie poziomach wodonoœnych zwyk³ych wód podziemnych;

‘II rzêdu – studnie i Ÿród³a, bêd¹ce uzupe³nieniem dla stacji hydrogeologicznych; zak³adano zagêszczenie tych punktów w rejonach szczególnie wa¿nych z punk-tu widzenia badawczego lub gospodarczego;

‘III rzêdu – piezometry zagêszczaj¹ce obserwacje sta-nów wód (bez badañ w nich chemizmu wód). Punkty sieci podstawowej mia³y s³u¿yæ do obserwacji wód zwyk³ych wszystkich u¿ytkowych piêter i poziomów wodonoœnych. Lokalizowano je z dala od obszarów, w któ-rych wody podziemne intensywnie eksploatowano b¹dŸ objêtych antropopresj¹ oraz poza strefami wystêpowania wód mineralnych i termalnych. Zak³adano, i¿ w obszarach objêtych antropopresj¹ powinny byæ organizowane spe-cjalne sieci obserwacji.

Wyniki monitoringu mia³y s³u¿yæ, w skali regionalnej, ocenie zmian po³o¿enia zwierciad³a i sk³adu chemicznego wód podziemnych, ustaleniu wielkoœci zasilania i drena¿u poziomów wodonoœnych, okreœleniu zwi¹zków hydrau-licznych miêdzy piêtrami lub te¿ poziomami wodonoœny-mi oraz wodawodonoœny-mi powierzchniowywodonoœny-mi, okreœleniu wp³ywu na wody podziemne ró¿nych czynników oraz uœciœleniu hydrogeologicznego podzia³u regionalnego kraju.

Warunki finansowe oraz organizacyjne zweryfikowa³y bardzo ambitne plany (Pich, 1979). W rzeczywistoœci pomiary i badania nigdy nie osi¹gnê³y projektowanej czê-stotliwoœci, np. codziennych pomiarów przewodnoœci elektrolitycznej w³aœciwej (PEW), odczynu pH i twardoœci wody oraz pe³nej analizy fizyczno-chemicznej 4 razy w roku w punktach I rzêdu. Mimo wielu logistycznych i eko-nomicznych trudnoœci podstawowa sieæ stacjonarnych obserwacji wód podziemnych na terenie Polski powsta³a i by³a systematycznie rozbudowywana.

Pomiary g³êbokoœci do zwierciad³a wody podziemnej b¹dŸ wydajnoœci Ÿróde³ rozpoczêto w 1974 r. W pierwszym roku funkcjonowania sieci podstawowej rozpoczêto obser-wacje w ok. 150 punktach, dochodz¹c na koniec dekady do blisko 400 punktów. W sieci tej obserwacjom poddano miêdzy innymi punkty wczeœniej ju¿ dzia³aj¹cych monito-ringów, takich jak:

‘Ÿród³a i studnie kopane w Tatrach i na Podhalu – kontynuacja badañ prowadzonych na Wydziale Geo-logii Uniwersytetu Warszawskiego przez zespó³ pro-fesor Danuty Ma³eckiej (Ma³ecka, 1985; Ma³ecka, Lipniacka, 1989);

‘punkty w rejonie k³obucko-czêstochowskim – moni-torowanie leja depresji wype³niaj¹cego siê w zwi¹zku z likwidacj¹ kopalñ rud ¿elaza (Pacholewski i in., 1995);

2

Od 1919 r. do 1951 r. funkcjonowa³ Pañstwowy Instytut Geologiczny (PIG), w latach 1951–1987 – Instytut Geologiczny (IG), od 19.06.1987 r. – ponownie Pañstwowy Instytut Geologiczny, a od 24.02.2009 r. – Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Insty-tut Badawczy (PIG-PIB)

‘punkty w zlewni Wiercicy – badania re¿imu i bilansu wód w eksperymentalnej zlewni (Pacholewski, Ró¿-kowski, 1982);

‘punkty w rejonie Warszawy wykorzystywane do obser-wacji tworzenia siê i wype³niania leja depresji w utwo-rach oligocenu niecki mazowieckiej (Ba¿yñski, 1997);

‘punkty w rejonie Pu³aw i Janowca – obserwacje hydrogeologiczne pod planowany stopieñ wodny na Wiœle.

LATA 80. XX WIEKU

– ROZWÓJ SIECI PODSTAWOWEJ

Lata 80. XX w. to realizacja za³o¿eñ projektu z roku 1972 (Pich, Za³uski, 1972). Po 10 latach organizacji sieci zauwa¿ono koniecznoœæ jej modyfikacji i w zespole Duch-nowskiego oraz Miecznickiego opracowano odpowiedni aneks do projektu. By³ to okres dalszego rozwoju infra-struktury sieci oraz czas pierwszych analiz i wstêpnych interpretacji wyników (Pacholewski, Ró¿kowski, 1982; Ma³ecka, 1985; Ma³ecka, Lipniacka, 1989). Zakoñczono wiercenie wiêkszoœci otworów stacji hydrogeologicznych i punktów II rzêdu, przez co liczbê otworów badawczych zwiêkszono stopniowo z ok. 400 do 600 i rozpoczêto w nich obserwacje. Wiercenia realizowano w ramach badañ regionalnych. Sieæ nieznacznie przekraczaj¹ca 600 otwo-rów obserwacyjnych funkcjonowa³a a¿ do 2003 r.

LATA 90. XX WIEKU

– MONITORING JAKOŒCI I ZMIANY W SIECI STACJONARNYCH OBSERWACJI

WÓD PODZIEMNYCH

Monitoring jakoœci wód podziemnych zosta³ powo³any przez premiera RP w 1990 r. jako podsystem monitoringu œrodowiska. W tym czasie opracowano koncepcjê monito-ringu wód podziemnych (B³aszyk i in., 1991) oraz program badañ monitoringowych w sieciach reperowej i podstawo-wej. W ramach programu tych badañ opracowano 4 odrêb-ne projekty sieci reperowej i podstawowej, obejmuj¹ce monitoringiem jakoœci wody wg³êbne i gruntowe.

W 1991 r. pracownicy PIG przeprowadzili weryfikacjê terenow¹ ok. 1100 potencjalnych punktów badawczych wód podziemnych na obszarze ca³ego kraju, a nastêpnie w 930 z nich wykonali pierwsze badania monitoringowe jakoœci wód – zgodnie z zakresem oznaczeñ fizyczno-chemicznych wód podziemnych ustalonym przez g³ównego inspektora ochrony œrodowiska (B³aszczyk, Macioszczyk, 1993).

W 1992 r. w Pañstwowej Inspekcji Ochrony Œrodowi-ska (PIOŒ) opracowano pierwszy Program Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska, wdro¿ony na mocy ustawy z dn. 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Œrodowiska (Dz.U. 1991 nr 77 poz. 355 z póŸn. zm.). Do 1993 r. PIOŒ i GIOŒ wprowadzi³y korekty do za³o¿eñ programowych, w tym dotycz¹ce wód podziemnych – np. zrezygnowano z kon-cepcji sieci reperowej i podstawowej monitoringu wód podziemnych, wprowadzaj¹c w ich miejsce Krajow¹ Sieæ Monitoringu Jakoœci Zwyk³ych Wód Podziemnych PIOŒ (Hordejuk, P³ochniewski, 1995). Ograniczono równie¿ licz-bê punktów obserwacyjnych oraz wyeliminowano z sieci krajowej ujêcia brzegowe.

W 1998 r. na zlecenie GIOŒ opracowano Program Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska na lata 1998–2002.

Jakoœæ wód monitorowano zarówno w p³ytkich poziomach zwyk³ych wód podziemnych, jak i w systemach kr¹¿enia wg³êbnego. Oko³o 80% punktów obserwacyjnych nale¿a³o do sieci pomiarów zwierciad³a wód podziemnych prowa-dzonych przez PIG i IMGW, a pozosta³e 20% punktów stanowi³y studnie ujêæ komunalnych i przemys³owych. Opróbowania w sieci krajowej przeprowadzano raz w roku (najczêœciej w sierpniu i wrzeœniu). Analizy chemicz-ne wody by³y wykonywachemicz-ne w PIG i obejmowa³y ponad 40 wskaŸników (Jakimowicz-Hnatyszak, Pas³awski, 1996). Wyniki opróbowania sieci krajowej przedstawiano m.in. w formie zestawieñ tabelarycznych, wykresów, diagramów i map w skali przegl¹dowej oraz gromadzono w bazie danych MONBADA, prowadzonej przez PIG. Po przeana-lizowaniu i interpretacji wyniki obserwacji przekazywano w postaci sprawozdañ rocznych lub raportów do GIOŒ (Hordejuk, 1993, 1999; Hordejuk, P³ochniewski, 1995; Hordejuk, Gawin, 1996). Oceny stanu jakoœci wód pod-ziemnych, wykonane na podstawie badañ monitoringo-wych, by³y publikowane przez PIOŒ w raportach z serii

Biblioteka Monitoringu Œrodowiska (Hordejuk, Gawin,

1994; Pra¿ak i in., 1996; Stan œrodowiska…, 1998; Stan œrodowiska…, 2003). Zamieszczano je równie¿ w rapor-tach o stanie œrodowiska, opracowywanych od lat 90. XX w. do dziœ dla poszczególnych województw (m.in. Raport o stanie œrodowiska…, 2000; Stan œrodowiska…, 2018).

Zmiany ustrojowe, które nast¹pi³y w Polsce pod koniec lat 80. XX w., wywo³a³y potrzebê modyfikacji sieci stacjo-narnych obserwacji wód podziemnych. Bior¹c pod uwagê istotne zmiany formalno-prawne i organizacyjne, tj. dzia-³alnoœæ Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska oraz utwo-rzenie nowych jednostek administracji gospodarki wodnej (regionalnych zarz¹dów gospodarki wodnej – RZGW), podjêto decyzjê o opracowaniu nowego projektu sieci (Pich, Kazimierski, 1994). Zaproponowane zmiany organizacji i funkcjonowania sieci obserwacyjnej wód podziemnych zosta³y pozytywnie zaopiniowane przez KDH i zatwier-dzone przez ministra œrodowiska. Lata 90. XX w. to rów-nie¿ dalszy rozwój sieci stacjonarnych obserwacji wód podziemnych (Pich, Przytu³a, 1993) i pierwsze podsumo-wania 20-letnich pomiarów (Malinowski, Przytu³a, 1991; Malinowski i in., 1991).

W 1994 r. do zakresu funkcjonowania sieci stacjonar-nych obserwacji wód podziemstacjonar-nych wprowadzono badania (Pich, Kazimierski, 1994):

‘rejonów wystêpowania wód mineralnych i termal-nych;

‘rejonów zdepresjonowanych lub z wodami o zdegra-dowanej jakoœci (w obszarach górnictwa odkrywko-wego i podziemnego oraz w du¿ych aglomeracjach miejskich);

‘wód gruntowych;

‘pomiarów wilgotnoœci strefy aeracji.

Wytypowano wówczas 13 rejonów wystêpowania wód mineralnych i termalnych. W ka¿dym z obszarów w³¹czo-no do obserwacji 2–3 otwory. Celem obserwacji by³o objê-cie kontrol¹ stref wspó³wystêpowania wód s³odkich, które mog¹ byæ ujmowane do celów zaopatrzenia w wodê pitn¹, oraz mineralnych i termalnych, wykorzystywanych w celach leczniczych i gospodarczych. Wyniki obserwacji mia³y pos³u¿yæ do oceny wahañ g³êbokoœci zwierciad³a i chemizmu tych wód (Pich, Kazimierski, 1994).

W latach 90. XX w. uproszczono klasyfikacjê punktów obserwacyjnych, wydzielaj¹c dwa ich rodzaje (I i II rzêdu), w tym stacje hydrogeologiczne jako punkty I rzêdu, a po-zosta³e punkty obserwacyjne jako II rzêdu, przy czym oba typy punktów mog³y byæ piezometrami.

W nowej organizacji funkcjonowania sieci znacznie wzros³a rola stacji hydrogeologicznych, w których prowa-dzono obserwacje wielu poziomów wodonoœnych. Zwiêk-szono w nich zakres obserwacji i badañ, a w wybranych stacjach wprowadzono i testowano ci¹g³¹, automatyczn¹ rejestracjê pomiarów. Czêœæ stacji wyposa¿ono dodatkowo w automatyczne stacje meteorologiczno-hydrologiczne, umo¿liwiaj¹ce pomiary takich parametrów, jak: rzêdna zwierciad³a wody, temperatura gruntu, wilgotnoœæ gleby, konduktywnoœæ roztworów glebowych, kierunek i prêd-koœæ wiatru, opad atmosferyczny (w tym poziomy), ciœnienie i temperatura powietrza, nas³onecznienie (promieniowanie padaj¹ce) oraz wilgotnoœæ powietrza. W celu badania wil-gotnoœci strefy aeracji za³o¿ono urz¹dzenia wykorzystuj¹ce metodê pomiarow¹ reflektometrii czasowej (TDR – Time

Domain Reflectometry). W stacjach hydrogeologicznych

wykonano p³ytkie otwory ma³oœrednicowe, umo¿liwiaj¹ce pomiary i badania wód pierwszego poziomu wodonoœnego.

Stacje hydrogeologiczne sta³y siê równie¿ obiektami dydaktycznymi dla studentów wspó³pracuj¹cych uniwer-sytetów, m.in. w Warszawie i Poznaniu. Kilkanaœcie prac magisterskich poœwiêcono ocenie reprezentatywnoœci wyników obserwacji i lokalizacji stacji wzglêdem struktur wodonoœnych. Wyposa¿enie czêœci stacji w bazê nocle-gow¹ umo¿liwi³o prowadzenie badañ na miejscu.

Reorganizacja sieci w 1994 r. (Pich, Kazimierski, 1994) wi¹za³a siê z wy³¹czeniem z niej wielu punktów obserwacyjnych, gdy¿ na niektórych obszarach kraju stwierdzono zbyt du¿e ich zagêszczenie, dotyczy³o to przede wszystkim Ÿróde³ w Karpatach i Sudetach oraz obszarów, w których sieæ podstawowa w ograniczonym stopniu pe³ni³a funkcjê sieci specjalnej czy okresowej. Nie wszystkie zamierzenia tego projektu zosta³y w pe³ni zreali-zowane, np. automatyka pomiarów, wprowadzona na wybranych stacjach, pozosta³a w fazie testowej, jednak lata 90. XX w. mo¿na uznaæ za istotne w rozwoju sieci sta-cjonarnych obserwacji wód podziemnych.

LATA 2000–2010 – POWO£ANIE PSH I WDRO¯ENIE DYREKTYW UNIJNYCH

Na mocy ustawy Prawo wodne z 18 lipca 2001 r. (Dz.U. 2001 Nr 115 poz. 1229 z póŸn. zm.) powo³ano pañstwow¹ s³u¿bê hydrogeologiczn¹ (PSH). W ustawie tej znalaz³y siê równie¿ zapisy o wykonywaniu pomiarów i obserwacji hydrogeologicznych przez PSH (art. 105) oraz o sieci sta-cjonarnych obserwacji wód podziemnych (art. 106).

Powo³anie PSH mia³o na celu wzmocnienie roli wód podziemnych w gospodarce wodnej kraju oraz uporz¹dko-wanie zadañ hydrogeologicznych, niezbêdnych do realiza-cji w zwi¹zku ze spodziewanym obowi¹zkiem wdro¿enia w Polsce polityki wodnej UE, zdefiniowanej w Ramowej Dyrektywie Wodnej (RDW) i innych powi¹zanych dyrek-tywach unijnych (Sadurski i in., 2019). Wi¹za³o siê to z ko-niecznoœci¹ podjêcia dzia³añ w zakresie organizacji zarz¹dzania zasobami wodnymi w systemie zlewniowym, w tym tak¿e implementacji wytycznych do utworzenia kom-plementarnej sieci wód podziemnych. By³o to przyczyn-kiem do integracji funkcjonuj¹cych sieci monitoringu

jakoœci wód podziemnych oraz sieci stacjonarnych obser-wacji wód podziemnych. W wyniku nowelizacji ustawy w 2005 r. obie sieci zosta³y po³¹czone w sieæ obserwacyj-no-badawcz¹ wód podziemnych i w tej formie funkcjonuje ona od 2006 r. do dziœ, na podstawie programu badañ aktu-alizowanego w ka¿dym cyklu planistycznym.

Po przyst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. zosta³ zapocz¹tkowany d³ugotrwa³y proces wdra¿ania zapisów dyrektywy 2000/60/EC Parlamentu Europejskie-go i Rady Europejskiej z 23.10.2000 r., ustanawiaj¹cej ramy wspólnotowego dzia³ania w dziedzinie polityki wod-nej (RDW). Zmieni³o siê podejœcie do monitoringu wód podziemnych. Wydzielono jednolite czêœci wód podziem-nych (JCWPd). Wiêkszego znaczenia nabra³y badania zwi¹zków przyczynowo-skutkowych oddzia³ywania presji antropogenicznej, jak równie¿ oddzia³ywañ pomiêdzy wodami podziemnymi i powierzchniowymi oraz ekosyste-mami zale¿nymi od wód podziemnych.

Pierwszy Program monitoringu jednolitych czêœci wód

podziemnych na terenie Polski zosta³ opracowany w 2005 r.

(Kazimierski i in., 2005), a jego weryfikacja nast¹pi³a w 2014 r. – Opracowanie zweryfikowanego programu

moni-toringu wód podziemnych w uk³adzie dorzeczy na lata 2016–2021 (Kazimierski in., 2014).

W filozofii RDW wody podziemne s¹ traktowane nie tylko jako receptor, ale równie¿ jako medium przenosz¹ce zanieczyszczenia i inne oddzia³ywania na ekosystemy pozostaj¹ce w zwi¹zku hydraulicznym z wodami podziem-nymi. Z tego wzglêdu wiêksz¹ wagê zaczêto przywi¹zywaæ do badañ pierwszego poziomu wodonoœnego. Pojawi³y siê terminy monitoring stanu iloœciowego oraz monitoring

sta-nu chemicznego i ta nomenklatura obowi¹zuje do dziœ.

Monitoring stanu chemicznego jest kontynuacj¹ pomiarów i badañ realizowanych w sieci krajowej monito-ringu jakoœci zwyk³ych wód podziemnych. W ramach monitoringu stanu chemicznego co najmniej raz na szeœæ lat nale¿y przeprowadziæ monitoring diagnostyczny, który swoim zasiêgiem obejmuje ca³y kraj. W praktyce jest on realizowany czêœciej – dotychczasowe badania przeprowa-dzono w latach 2007, 2010, 2012, 2016 i 2019. Celem monitoringu diagnostycznego jest stwierdzenie aktualnego stanu wód podziemnych oraz wczesne wykrycie zmian ich jakoœci. W pozosta³ych latach wykonuje siê monitoring operacyjny, który z definicji jest prowadzony w jednoli-tych czêœciach wód podziemnych uznanych za zagro¿one nieosi¹gniêciem ustalonych dla nich celów œrodowisko-wych. Monitoring operacyjny powinien byæ prowadzony dwa razy do roku, a jego celem jest obserwacja stanu jako-œci wód na obszarach o stwierdzonym oddzia³ywaniu presji antropogenicznej. W praktyce, do 2015 r. monitoring opera-cyjny prowadzono w znacznie wiêkszej liczbie JCWPd, ni¿ uzasadnia³y to cele œrodowiskowe. Przyczyn¹ tego stanu by³a koniecznoœæ prowadzenia monitoringu równie¿ w obszarach szczególnie nara¿onych na zanieczyszczenia zwi¹zkami azotu pochodzenia rolniczego (91/676/EWG), dla których nie wydzielono specjalnego rodzaju monitorin-gu. Od 2016 r., zgodnie z aktualnie obowi¹zuj¹cym Planem Gospodarowania Wodami na lata 2016–2021 (PGW, 2016), badania s¹ prowadzone jedynie w 39 JCWPd uzna-nych za zagro¿one nieosi¹gniêciem celów œrodowiskowych (Dz.U. 2016 r. Nr 0, poz. 1818, 1911, 1914, 1915, 1917, 1918, 1919, 1929, 1959, 1967).

Na podstawie wyników monitoringu diagnostycznego w 2007 r. opracowano pierwsz¹ ocenê stanu chemicznego

i iloœciowego jednolitych czêœci wód podziemnych (Mitrê-ga i in., 2010).

Monitoring stanu iloœciowego jest kontynuacj¹ pomia-rów i badañ realizowanych w sieci stacjonarnych obserwacji wód podziemnych. W ramach monitoringu stanu iloœcio-wego prowadzi siê pomiary g³êbokoœci zwierciad³a wód podziemnych oraz wydajnoœci Ÿróde³. Pocz¹tkowo pomia-ry wykonywano tylko manualnie, a od 2013 r. – po wielo-letnich testach, siêgaj¹cych 1996 r. – w wybranych punktach obserwacyjnych zastosowano pomiary automa-tyczne (Brzeziñska i in., 2016), a ich liczba sukcesywnie wzrasta i obecnie s¹ wykonywane w 366 punktach (Dzia³alnoœæ..., 2003–2018).

W wybranych punktach monitoringu iloœciowego jest prowadzony pobór próbek wód podziemnych na potrzeby innych zadañ PSH, tj. oceny stanu technicznego i spraw-noœci hydraulicznej otworów. Ponadto analizy chemiczne s¹ wykonywane w ramach monitoringów badawczych (ryc. 1).

Zadania pierwotnie przypisane do realizacji w ramach sieci specjalnej przej¹³ monitoring badawczy (monitoring w strefach przygranicznych oraz w rejonach obci¹¿onych siln¹ antropopresj¹), a zadania sieci okresowej prze-kszta³cono w pomiary oraz badania wykonywane w ramach zadañ zespo³u do spraw badañ zasiêgów zanie-czyszczeñ zaistnia³ych w wyniku zdarzeñ incydentalnych, awarii lub katastrof (Janica i in., 2013; Dzia³alnoœæ..., 2003–2018).

OD 2010 R. DO DZIŒ

– REORGANIZACJA SIECI I OCENA STANU JEDNOLITYCH CZÊŒCI WÓD PODZIEMNYCH

Ocena stanu wód w obszarach jednolitych czêœci wód podziemnych wymaga³a modernizacji sieci obserwacyjnej. Pocz¹tkowo w Polsce wydzielano 161 JCWPd, a od 2016 r. – 172. Priorytetem w prowadzeniu monitoringu by³o

znaczne zwiêkszenie liczby punktów obserwacyjnych w poszczególnych JCWPd (³¹cznie o ok. 1/3 ówczesnej liczby punktów sieci obserwacyjno-badawczej wód pod-ziemnych). W latach 2009–2017 na potrzeby monitoringu zaadaptowano 133 otwory i wywiercono 286 nowych (ryc. 2 i 3). Efekt tych dzia³añ by³ najlepiej widoczny w latach 2011–2015. Jednoczeœnie czêœæ bud¿etu przeznaczo-no na poprawê stanu technicznego infrastruktury w stacjach hydrogeologicznych oraz uzupe³nienie i rozbudowê bazy sprzêtowej na potrzeby realizacji zadañ PSH, w tym zauto-matyzowanie pomiarów poziomu zwierciad³a oraz tempera-tury wody podziemnej wraz z transmisj¹ danych pomiarowych na serwer.

Wyniki badañ monitoringowych s¹ wszechstronnie wykorzystywane, ale kluczowym celem ich prowadzenia jest obowi¹zek wykonania raportu o stanie wód nych w dorzeczach, czyli tzw. ocena stanu wód podziem-nych w JCWPd (Mitrêga i in., 2010; Palak i in., 2011; Kuczyñska i in., 2013, 2015, 2016, 2017). Wed³ug zapisów Ramowej Dyrektywy Wodnej dokument ten jest jednym

Ryc. 1. Liczba analiz chemicznych wód podziemnych w latach 1991–2018 wg bazy danych Monitoring Wód Podziemnych

Ryc. 2. Wiercenie otworu II/1779/1 w Jankowicach w woj. œl¹skim – kwiecieñ 2015 r. Fot. A. Miko³ajczyk

z najwa¿niejszych elementów zarz¹dzania zasobami wodny-mi. Pe³ni on dwie funkcje: z jednej strony podsumowuje cykl wodny i dzia³ania podjête na rzecz poprawy stanu wód, a z drugiej – otwiera kolejny cykl, podsumowuj¹c stan aktualny i wskazuj¹c obszary, w których konieczne jest podjêcie dzia³añ naprawczych w kolejnych latach. W celu kompleksowej oceny stanu JCWPd, zgodnie z przes³aniem RDW, od 2010 r. stosuje siê rozbudowan¹ metodykê oceny stanu wód podziemnych, sk³adaj¹c¹ siê z 9 testów klasyfi-kacyjnych, w których stan wód podziemnych ocenia siê nie tylko na podstawie wybranych jakoœciowych i iloœciowych wskaŸników i charakterystyk wód podziemnych, ale rów-nie¿ rozpatruje siê potrzeby receptorów wód podziemnych (Kuczyñska i in., 2013, 2016).

Monitoring badawczy obszarów przygranicznych

Badania monitoringowe w strefach przygranicznych kraju stanowi¹ wa¿ny element wspó³pracy miêdzynarodo-wej. Podstaw¹ organizacji pierwszych, wspólnych pomia-rów i analiz chemicznych wód podziemnych w obszarze przygranicznym by³a bilateralna umowa miêdzy rz¹dem PRL a rz¹dem Republiki Czechos³owackiej o gospodarce wodnej na obszarze wód granicznych, podpisana w Pradze 21.03.1958 r. (https://www.mzv.cz/warsaw/pl/wzajemne_sto-sunki/umowy_dwustronne/ pozycja 14). Na granicy z Cze-chami obserwacje stacjonarne wód s¹ prowadzone od 1976 r. Pocz¹tkowo badania realizowano w rejonie Kudowy, póŸ-niej rozszerzono je tak¿e na rejon Krzeszów–Ardšpach oraz zlewniê górnej Œcinawki. W pierwszym etapie wyko-nawc¹ prac by³o Przedsiêbiorstwo Geologiczne Proxima S.A. z Wroc³awia. W listopadzie 1995 r. obserwacje stacjonarne wód granicznych w³¹czono do sieci PIG. Zadaniem tych obserwacji by³o i jest okreœlenie wp³ywu eksploatacji wód podziemnych po obu stronach granicy na ich zasoby oraz sk³ad chemiczny (Ba¿yñski i in., 1997; Miko³ajczyk, Gi-dziñski, 2000; Korwin-Piotrowska i in., 2014). Z biegiem lat monitoringiem wód podziemnych sukcesywnie obej-mowano inne obszary przygraniczne: rejon polskiej czêœci wyspy Uznam, rejon na zachód od Szczecina, rejon Gubina

(od Polanowic do Strzegowa), rejon £êknicy (od PrzewoŸ-nik do Sobolic), rejon wzd³u¿ granicy kraju na obszarze województw: œl¹skiego i opolskiego, strefy przygraniczne ze S³owacj¹, Ukrain¹, Bia³orusi¹, Litw¹ oraz z obwodem kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej (Ba¿yñski i in., 1998; Gidziñski, 2003; Kazimierski i in., 2003, 2005; Gidziñski, Janica, 2007; Kazimierski, Gidziñski, 2009; Na³êcz i in., 2011; Szelewicka i in., 2013).

Organizacja monitoringu wód podziemnych w strefach przygranicznych wynika z realizacji zapisów umów miê-dzynarodowych oraz uzgodnieñ z narad grup roboczych miêdzynarodowych komisji do spraw wspó³pracy na wodach granicznych. Dotychczas nie nawi¹zano wspó³pracy jedy-nie z przedstawicielami rosyjskich jednostek badawczych. Komisje do spraw wód granicznych koncentruj¹ dzia³ania na rozwi¹zywaniu doraŸnych problemów zwi¹zanych z och-ron¹ zasobów wód podziemnych oraz zachowaniem ich dobrej jakoœci. Bardzo istotnym elementem wspó³pracy miêdzynarodowej jest wymiana informacji na temat warunków hydrogeologicznych, ognisk zanieczyszczeñ oraz wielkoœci i struktury eksploatacji wód w poszczegól-nych obszarach przygraniczposzczegól-nych.

Dzia³ania ukierunkowane na utworzenie spójnego i efek-tywnego systemu monitoringu wód podziemnych obsza-rów przygranicznych maj¹ na celu uzyskanie wiarygodnej i kompleksowej oceny stanu iloœciowego i chemicznego transgranicznych poziomów wodonoœnych oraz przygra-nicznych JCWPd (Dzia³alnoœæ..., 2003–2018).

Monitoring badawczy na obszarach obci¹¿onych siln¹ antropopresj¹

Monitoring badawczy wód podziemnych na obsza-rach obci¹¿onych siln¹ antropopresj¹ jest prowadzony od 2009 r., w ramach krajowego monitoringu wód podziem-nych. Jest on konieczny do w³aœciwej oceny stanu iloœcio-wego i chemicznego jednolitych czêœci wód podziemnych oraz aktualizacji planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy, które wymagaj¹ bardziej szczegó³owe-go rozpoznania i monitorowania ze wzglêdu na wiêksz¹ ni¿

gdzie indziej dynamikê zmian warunków hydrogeologicz-nych lub te¿ jakoœci wód podziemhydrogeologicz-nych.

Obecnie monitoringiem badawczym jest objêtych 9 rejonów znajduj¹cych siê w zasiêgu oddzia³ywania górnic-twa i powi¹zanego z nim przemys³u (kopalnie wêgla bru-natnego: Konin, Adamów, Be³chatów i Turów; wêgla kamiennego: Górnoœl¹skie Zag³êbie Wêglowe i Bogdanka k. Lublina; siarki: w rejonie Tarnobrzega i Baszni; miedzi: Legnicko-G³ogowski Okrêg Miedziowy) oraz 9 aglomeracji miejsko-przemys³owych – szczeciñska, trójmiejska, bydgo-sko-toruñska, warszawska, wroc³awska, górnoœl¹ska, lubel-ska, kielecka i tarnowska (Dzia³alnoœæ PSH, 2009–2018). Obszary te zosta³y wytypowane jako zagro¿one niespe³nie-niem wymagañ dyrektywy 2000/60/WE. Na z³y stan wód podziemnych na tych obszarach wskazywa³y równie¿ wyniki monitoringu z lat 2008–2010.

Jednym z podstawowych zadañ monitoringu wód pod-ziemnych na obszarach obci¹¿onych siln¹ antropopresj¹ jest sta³a kontrola wód wokó³ obiektów wp³ywaj¹cych na pogorszenie lub zagra¿aj¹cych pogorszeniem stanu iloœ-ciowego b¹dŸ chemicznego wód podziemnych – z wyko-rzystaniem, obok rezultatów badañ w³asnych, tak¿e wyników monitoringu regionalnego i lokalnego. Wyniki tych badañ s¹ zamieszczane w bazie MWP, nale¿¹cej do PIG-PIB, nato-miast wyniki pozyskane z monitoringów regionalnych i lokal-nych s¹ przechowywane w specjallokal-nych katalogach u liderów zespo³ów badaj¹cych poszczególne rejony kraju, a okre-sowo s¹ poddawane ocenie i weryfikacji. Na podstawie wyników tych badañ wyznacza siê zasiêgi iloœciowego i ja-koœciowego oddzia³ywania obiektów na stan wód podziem-nych. S¹ one wykorzystywane do interpretacji maj¹cych na celu ocenê stanu JCWPd oraz ewentualne wydzielenie w nich subczêœci obci¹¿onych znacz¹c¹ presj¹ na stan iloœ-ciowy lub jakoœiloœ-ciowy.

Baza danych Monitoring Wód Podziemnych (MWP)

Ju¿ w 1959 r. pad³y s³owa o koniecznoœci gromadzenia wyników pomiarów i badañ wód podziemnych. Profesor Cyryl Kolago u¿y³ wówczas okreœlenia centralne

archi-wum obserwacji wód podziemnych (Kolago, 1959).

Pier-wotnie wyniki obserwacji by³y gromadzone w archiwum papierowym, lecz z biegiem czasu zosta³y scyfrowane, przy czym archiwum w wersji papierowej nadal istnieje.

Wraz z pojawieniem siê pierwszych komputerów PC opracowano grupê programów s³u¿¹cych do archiwizowa-nia i przetwarzaarchiwizowa-nia wyników stacjonarnych obserwacji wód podziemnych. Programy dedykowane archiwizacji wyników obserwacji zwierciad³a wód podziemnych i wy-dajnoœci Ÿróde³ napisano w jêzyku Turbo Pascal 3.0 (kom-puterowy system archiwizacji stacjonarnych obserwacji hydrogeologicznych – w skrócie SOH), a w celu zarchiwi-zowania informacji o punktach obserwacyjnych opracowa-no aplikacjê z wykorzystaniem arkusza Lotus 1-2-3. Proste w obs³udze programy umo¿liwia³y zakodowanie wyników, sprawdzenie ich poprawnoœci, sporz¹dzenie charakterys-tyk statycznych i wykresów wahañ zwierciad³a wody. Struktura plikowa sprawia³a jednak, ¿e niemo¿liwe by³o przeszukiwanie i selekcja zgromadzonych danych.

Postêpuj¹cy rozwój narzêdzi informatycznych poci¹ga³ za sob¹ modernizacjê aplikacji obs³uguj¹cych bazê danych System Obserwacji Hydrogeologicznych – SOH (czêsto nazywan¹ wówczas Bankiem SOH). W 1996 r. dane z bazy

SOH, w postaci wykresów oraz bilansu jonowego wraz z podstawowymi informacjami o punktach, by³y ju¿ do-stêpne w sieci internetowej (Pra¿ak i in., 1996; Przytu³a i in., 1997; Kazimierski, Przytu³a, 1997). Modu³ SOH – graficz-na prezentacja wyników, opracowany w Oddziale Œwiêto-krzyskim PIG, by³ dostêpny w niezmienionej formie przez wiele lat.

W 1991 r. utworzono bazê danych MONBADA (MOni-toringowa BAza DAnych), w której gromadzono wyniki chemicznych analiz wód, wykonywanych w ramach moni-toringu wód podziemnych jako podsystem Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska (Gawin, Pachla, 1993).

W 2004 r. z po³¹czenia baz MONBADA i SOH powsta³a baza danych Monitoring Wód Podziemnych (MPW), która wraz z innymi bazami hydrogeologicznymi by³a elemen-tem Platformy Integracyjnej PSH (Cabalska i in., 2005a, b). W konkursie ministra œrodowiska Nagroda GEOLOGIA 2007 twórcy bazy MPW otrzymali wyró¿nienie. Obecnie jest ona elementem systemu przetwarzania danych pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej SPD-PSH (Felter i in., 2012). Dla szerokiego grona odbiorców jest dostêpna w wersji inter-netowej (http://spd.pgi.gov.pl/PSHv8/), oprócz tego zasila aplikacjê mobiln¹ GeoLOG (https://geolog.pgi.gov.pl/), geoportal e-PSH (http://epsh.pgi.gov.pl/epsh/) oraz dostar-cza informacje na potrzeby systemu ISOK (od 2015 r. generowane z bazy automatycznie). Dane z bazy MWP s¹ wykorzystywane przez system analityczno-raportuj¹cy BA_PSH, w którym wspieraj¹ analizy i procesy decyzyjne zwi¹zane z wieloma zadaniami PSH oraz zadaniami PIG-PIB realizowanymi dla GIOŒ. Baza MPW jest tak¿e Ÿród³em danych do raportowania do Komisji Europejskiej o punktach obserwacyjnych, wahaniach zwierciad³a i jakoœ-ci wód podziemnych (Dzia³alnoœæ…, 2003–2018).

Udostêpnianie danych, które s¹ wykorzystywane przez administracjê centraln¹ i lokaln¹, uczelnie wy¿sze, firmy i osoby prywatne, a tak¿e w licznych publikacjach, pracach naukowych i raportach (Hordejuk, Nowicki, 2000; Cabal-ska i in., 2015; Pra¿ak, WoŸnicka, 2015), odbywa siê zgodnie z przepisami ustawy Prawo wodne oraz ustawy o po-nownym wykorzystaniu informacji sektora publicznego (procedura jest opisana na stronie internetowej PIG-PIB https://www.pgi.gov.pl/oferta-inst/gromadzenie-i-udostep-nianie-informacji/hydrogeologicznej.html).

Publikowanie wyników badañ monitoringowych

Od 1994 r. PIG wydaje Rocznik Hydrogeologiczny. Pocz¹tkowo publikowano w nim tylko wyniki monitoringu wód podziemnych w stacjach hydrogeologicznych I rzêdu (dane z lat hydrologicznych 1991–1993), ale póŸniej rów-nie¿ wyniki stacjonarnych obserwacji wód podziemnych w pozosta³ych punktach obserwacyjnych (roczniki z lat hydro-logicznych 1994–1999). Po dwuletniej przerwie w edycji serii w 2003 r. wznowiono publikacjê roczników w zmie-nionej formule, z bogatsz¹ treœci¹ i w nowej szacie graficz-nej (ryc. 4), i w tej formie s¹ publikowane do dziœ.

W 2003 r. rozpoczêto publikacjê serii Kwartalny Biuletyn

Informacyjny Wód Podziemnych. Zeszyty biuletynu

wyda-wano drukiem, a obecnie s¹ udostêpniane poprzez stronê internetow¹ PSH (https://www.pgi.gov.pl/psh/materialy-in- formacyjne-psh/kwartalny-biuletyn-informacyjny-wod-pod-ziemnych.html).

Inn¹ form¹ popularyzacji informacji o funkcjonowaniu sieci stacjonarnych obserwacji wód podziemnych by³y w latach 90. XX w. raporty i foldery, w któ-rych prezentowano wybrane stacje hy-drogeologiczne (Przytu³a i in., 1997; Ko-morowski, 1999; Modliñski, Przytu³a, 1999). Poza tym na ogrodzeniach stacji hydrogeologicznych I rzêdu umieszczono tablice informacyjne, opracowane w latach 2015–2016. Zawieraj¹ one pod-stawowe informacje o otworach obser-wacyjnych i ich profilach oraz wykresy wahañ zwierciad³a wód podziemnych (ryc. 5).

Wyniki monitoringu jakoœci wód podziemnych od lat 90. XX w. s¹ publi-kowane w serii Biblioteka Monitoringu

Œrodowiska, a od 2003 r. s¹

wykorzysty-wane w komunikatach PSH o bie¿¹cej sytuacji hydrogeologicznej, prognozach i ostrze¿eniach przed niebezpiecznymi zjawiskami zachodz¹cymi w strefach zasilania lub poboru wód podziemnych – publikacje te s¹ dostêpne na stronie internetowej PSH.

Na wyniki obserwacji wód podziem-nych powo³uj¹ siê autorzy liczpodziem-nych prac naukowych (m.in. Ma³ecka, 1985; Pra-¿ak, 1993; Kazimierski, 1995; Pacho-lewski i in., 1995; Przytu³a, 1997; Guzik i in., 1999; Hordejuk, 1999; Pawlicka, 2000; Gurwin i in., 2001; Kazimierski, Macioszczyk, 2003b; Buczyñski i in., 2005; Przytu³a, 2005a, b; Chowaniec i in., 2007; Gidziñski, Janica, 2007; Herbich i in., 2009; Porowska, Ma³ecki, 2009; Chowa-niec i in., 2010; Kazimierski, Gidziñski, 2011; Cabalska i in., 2012; Szelewicka i in.,

2013; Cabalska i in., 2016; Kuczyñska, Ryc. 5. Tablica informacyjna na stacji hydrogeologicznej I/495 Mo³odiatycze

¬

Ryc. 4. Rocznik Hydrogeo -logiczny – po lewej stronie obejmuj¹cy dane z roku hydrologicznego 1991, a po prawej, ju¿ w nowej szacie graficznej, prezentuj¹cy da-ne z roku hydrologiczda-nego 2018

2017; Leœniak, Wilamowski, 2017) i zosta³y one wykorzy-stane do opracowania informatorów PSH (Korwin-Pio-trowska i in., 2014; Pacholewski, 2016; Kowalczyk i in., 2017, 2018).

Seminaria i warsztaty

W celu ustalenia kierunków rozwoju sieci stacjonar-nych obserwacji wód podziemstacjonar-nych oraz popularyzacji dzia³añ PIG we wrzeœniu 1996 r. w Szelmencie zorganizo-wano seminarium Sieæ stacjonarnych obserwacji wód

pod-ziemnych w Polsce – stan obecny i przysz³oœæ, w którym

wziêli udzia³ przedstawiciele administracji rz¹dowej i licz-ni przedstawiciele hydrogeologicznych jednostek nauko-wych z ca³ego kraju (Raport 1/96, 1996; ryc. 6).

Od 2009 r. s¹ organizowane cykliczne warsztaty moni-toringu wód podziemnych oraz monitoringów badaw-czych, na których s¹ omawiane bie¿¹ce zadania i problemy zwi¹zane z organizacj¹ prac. W ramach tych spotkañ s¹ wykonywane porównania miêdzylaboratoryjne w zakresie poboru próbek wód podziemnych i pomiarów terenowych g³êbokoœci zwierciad³a wód podziemnych.

Potwierdzenie kompetencji przez Polskie Centrum Akredytacji

Wykonywane w Centralnym Laboratorium Chemicz-nym fizykochemiczne oznaczenia próbek wód podziem-nych objêto systemem zarz¹dzania jakoœci¹ i w 2000 r. laboratorium to uzyska³o akredytacjê Polskiego Centrum Akredytacji.

Maj¹c na celu podniesienie standardów prac i badañ monitoringowych wód podziemnych, w latach 2014–2015 pañstwowa s³u¿ba hydrogeologiczna podjê³a dzia³ania zmierzaj¹ce do wdro¿enia miêdzynarodowego systemu zarz¹dzania, okreœlonego w normie PN-EN ISO/IEC-17025. W ramach realizacji tego zadania utworzono terenowe laboratorium monitoringu wód podziemnych. W lutym 2016 r. Polskie Centrum Akredytacji (PCA) potwierdzi³o wysokie standardy prowadzonych badañ i posiadane kom-petencje, przyznaj¹c, w wyniku niezale¿nej oceny

certyfi-kuj¹cej, akredytacjê na badania i pomiary terenowe wód podziemnych i tym samym rozszerzaj¹c zakres akredytacji dla Pañstwowego Instytutu Geologicznego – PIB (akredy-tacja laboratoriów badawczych AB283). Uzyskanie akre-dytacji PCA na terenowe badania wód podziemnych umo¿liwi³o do³¹czenie do grupy laboratoriów uznawa-nych za granic¹ i wykonuj¹cych analizy wed³ug najwy¿-szych œwiatowych standardów.

W 2017 r. zakres akredytacji zosta³ rozszerzony o ba-dania œrodowiskowe, tj. pobieranie próbek gleb z terenów zanieczyszczonych. Systemem zarz¹dzania i kontroli jako-œci zosta³y objête prace realizowane w ramach monitoringu stanu chemicznego (nale¿¹ce do Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska) i monitoringu stanu iloœciowego, realizowa-nego przez PSH. W ramach tych prac s¹ prowadzone bada-nia bieg³oœci i porównabada-nia miêdzylaboratoryjne (PT/ILC) oraz szkolenia z zakresu pobierania próbek wód podziem-nych, œcieków i realizacji monitoringu œrodowiskowego. Pracownicy zespo³u laboratorium pe³ni¹ funkcje konsulta-cyjno-doradcze w ramach Polskiego Klubu Laboratoriów Badawczych POLLAB, wspó³pracuj¹ ze s³u¿bami geolo-gicznymi innych krajów (Litwa, Chiny i Turcja), a tak¿e bior¹ udzia³ w miêdzynarodowych programach œrodowisko-wych, m.in. Horizon 2020.

Obecny stan krajowego monitoringu wód podziemnych

Monitoring wód podziemnych umo¿liwia przeprowa-dzenie oceny stanu tych wód w ka¿dej ze 172 JCWPd. Wed³ug danych z sierpnia 2019 r. sieæ obserwacyjno-ba-dawcza wód podziemnych obejmuje:

‘1243 punkty monitoringu stanu iloœciowego;

‘1289 punktów monitoringu stanu chemicznego (monitoring diagnostyczny 2019);

‘513 punktów monitoringu badawczego.

Suma wszystkich punktów sieci wynosi 1893 (ryc. 7), poniewa¿ jeden punkt badawczy mo¿e pe³niæ wiele funkcji.

Obecnie w sieci funkcjonuje jedynie 145 punktów, w których obserwacje poziomu wahañ zwierciad³a wód podziemnych b¹dŸ wydajnoœci Ÿróde³ rozpoczêto jeszcze w latach 70. XX w. (stan z sierpnia 2019 r.) – stanowi¹ one

Ryc. 6. Uczestnicy seminarium Sieæ stacjonarnych obserwacji wód podziemnych w Polsce – stan obecny i przysz³oœæ, 16–18 wrzeœnia 1996 r., Szelment i ok³adka Raportu 1/96 Sieci Stacjonarnych Obserwacji Wód Podziemnych w Polsce. Fot. Arch. PSH

niespe³na 12% wszystkich punktów. Ró¿ne bywaj¹ powo-dy zakoñczenia obserwacji – od awarii technicznych i „sta-rzenia siê” otworów po brak zgody w³aœciciela terenu na dalsze pomiary i badania, a tak¿e fizyczn¹ likwidacjê punktu.

W latach 1991–2018 wykonano ok. 27 tysiêcy analiz w 2700 punktach, w tym 20 tysiêcy w ramach Pañstwowe-go Monitoringu Œrodowiska. Od 2009 r. s¹ oznaczane wybrane substancje organiczne, z czego czêœæ wskaŸniko-wo. Od 2012 r. w wybranych punktach s¹ badane trwa³e izotopy tlenu i wodoru wraz ze stê¿eniami trytu w wodzie (Nowicki i in., 2015), a od 2015 r. w punktach o podwy¿-szonych stê¿eniach azotanów sukcesywnie jest oznaczany sk³ad izotopowy azotu i tlenu w azotanach (Leœniak, Wila-mowski, 2017). W wybranych punktach wykonano tak¿e pilota¿owe badania zawartoœci czynnych substancji pocho-dz¹cych z farmaceutyków (Kuczyñska, 2017).

Wyniki prowadzonych badañ i pomiarów monitoringo-wych umo¿liwiaj¹:

‘dokumentowanie i ocenê dynamiki zmian zasobów oraz chemizmu wód podziemnych;

‘ocenê sytuacji hydrogeologicznej w kraju i jego regionach oraz prognozowanie jej zmian wraz z pub-likacj¹ roczników, biuletynów, komunikatów, pro-gnoz i ostrze¿eñ;

‘ocenê zagro¿eñ hydrogeologicznych wywo³anych wodami podziemnymi;

‘udostêpnianie i rozpowszechnianie informacji o dy-namice i stanie wód podziemnych;

‘ocenê wp³ywu antropopresji na ekosystemy zale¿ne od wód podziemnych;

‘dostarczenie danych do sporz¹dzenia raportów zgodnych z Ramow¹ Dyrektyw¹ Wodn¹ na potrzeby Komisji Europejskiej i grup roboczych przy KE (Cabalska i in., 2012), Europejskiej Agencji Œrodo-wiska pierwotnie w sieci EUROWATERNET (Kazi-mierski, 2001a, b; Kazi(Kazi-mierski, Macioszczyk, 2003), a nastêpnie w systemie WISE (Cabalska i in., 2016);

‘przygotowanie dokumentów i opracowañ do planów gospodarowania i ochrony wód oraz innych doku-mentów planistycznych, opracowañ studialnych i me-todycznych.

PODSUMOWANIE

Wody podziemne, ze wzglêdu na du¿e zasoby, jak i zna-cz¹co lepsz¹ jakoœæ od wód powierzchniowych, s¹ bardzo wa¿nym surowcem. S¹ one Ÿród³em zaopatrzenia w wodê do spo¿ycia dla ponad 70% ludnoœci Polski. Prowadzony przez PIG-PIB monitoring wód podziemnych, opieraj¹cy siê na doœwiadczeniach i dorobku naukowym ca³ego œrodo-wiska hydrogeologicznego, jest od wielu lat podstawowym narzêdziem s³u¿¹cym ich ochronie. Stulecie Pañstwowego Instytutu Geologicznego jest dobr¹ okazj¹ do podsumowa-nia dokonañ i okreœlepodsumowa-nia nowych wyzwañ w dziedzinie monitoringu wód podziemnych.

W koncepcji funkcjonowania monitoringu wód pod-ziemnych uwzglêdniono doœwiadczenia zespo³ów nauko-wych z wy¿szych uczelni, zdobyte w trakcie monitoringów lokalnych i regionalnych (Ró¿kowski i in., 1990; Stanie-wicz-Dubois, 1991, 1995; B³aszczyk, Macioszczyk, 1993; Kleczkowski i in., 1993, 1995; Osmêda-Ernst i in., 1995; Kazimierski, Sadurski, 1999; Kmiecik, 2011; Witczak i in., 2013), a tak¿e w teledetekcji (Graniczny i in., 1995). W os-tatnich latach wykorzystuje siê równie¿ wskazówki wypra-cowane w miêdzynarodowych grupach roboczych przy Komisji Europejskiej.

Realizowany w PIG–PIB monitoring wód podziem-nych by³ finansowany ze œrodków bud¿etowych, œrodków Komitetu Badañ Naukowych oraz œrodków wyp³acanych przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospo-darki Wodnej, a obecnie – ze œrodków Pañstwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie i G³ównego Ins-pektoratu Ochrony Œrodowiska.

Z perspektywy blisko 50-lat monitoringu wód pod-ziemnych w Polsce widaæ, ¿e do utworzenia, funkcjonowa-nia i najwiêkszych osi¹gniêæ sieci monitoringu przyczyni³y siê systematycznoœæ i du¿y nak³ad pracy zespo³u hydro-geologów z PIG-PIB oraz rzeszy obserwatorów terenowych. Sieæ monitoringu musi sprostaæ aktualnym i przysz³ym wyzwaniom, które, jak pokazuje historia badañ monitoringo-wych w Polsce, niejednokrotnie ulegaj¹ zmianom na skutek czynników gospodarczych, ekonomicznych czy wreszcie naukowych. Dalszy rozwój tej sieci bêdzie wymagaæ zastoso-wania nowych metod badawczych, w tym automatyki pomiarów i transmisji danych, ale tak¿e sprzyjaj¹cych warunków inwestycyjnych.

Pragniemy podziêkowaæ wszystkim osobom, które mia³y wk³ad w budowê i rozwój monitoringu wód podziemnych w Pañstwowym Instytucie Geologicznym.

LITERATURA

BA¯YÑSKI J. 1997 – Eksploatacja wód poziomu oligoceñskiego w War-szawie na tle zmian depresji regionalnej. Mat. konf. Oligoceñski zbiornik

wód podziemnych regionu mazowieckiego. Arch. PAN, Warszawa.

BA¯YÑSKI J., PEREK M., ZAWADZKI R. 1997 – Syntetyczna eksper-tyza o stanie badañ – Rejon Kudowa Zdrój–Police (Czechy). Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa (nr inw. 671/97).

BA¯YÑSKI J., STAWIARSKA M., ZAWADZKI R., WIŒNIOWSKI Z. 1998 – Wody graniczne. Syntetyczna ekspertyza o stanie badañ hydrogeo-logicznych, rejon Œwinoujœcia. Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., War-szawa (nr inw. 604/98).

B£ASZCZYK T., MACIOSZCZYK A. 1993 – Klasyfikacja jakoœci zwyk³ych wód podziemnych dla potrzeb monitoringu œrodowiska. PIOŒ. Biblioteka Monitoringu Œrodowiska. Warszawa.

B£ASZCZYK T., GÓRSKI J., HORDEJUK T., P£OCHNIEWSKI Z. 1991 – Koncepcja monitoringu wód podziemnych. Prz. Geol., 39 (1): 7–11.

BRZEZIÑSKA A., JANICA R., OTWINOWSKI J. 2016 – Automatyka pomiarowa w s³u¿bie hydrogeologii. PZiTS, 21 (1): 123–127. BUCZYÑSKI S., STAŒKO S., TARKA R. 2005 – Dynamika stanów wód podziemnych na przedpolu Sudetów na przyk³adzie stacji w Zebrzydo-wie. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 12: 71–75.

CABALSKA J., FELTER A., HORDEJUK M., MIKO£AJCZYK A. 2005a – Integracja systemów (hydrogeologicznych) baz danych dla potrzeb pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 12: 765–770.

CABALSKA J., FELTER A., HORDEJUK M., MIKO£AJCZYK A. 2005b – The Polish Hydrogeological Survey Database Integrator – A New GIS Tool For The Hydrogeological Database Management Useful In Mapping Process. Prz. Geol., 53 (10/2): 917–920.

CABALSKA J., KOWALCZYK A., MIKO£AJCZYK A. 2012 – WskaŸ-nik po³o¿enia zwierciad³a wód podziemnych w ocenie aktualnego zagro¿enia niedoborem wody i suszy w skali europejskiej. Wyniki pol-skich testów pilota¿owych. PZiTS, 19 (1): 79–84.

CABALSKA J., MIKO£AJCZYK A., PALAK-MAZUR D., WO£KO-WICZ W. 2015 – Wyniki oznaczeñ pestycydów w punktach pomiaro-wych monitoringu stanu chemicznego wód podziemnych. Prz. Geol., 63 (10/1): 635–638.

CABALSKA J., GA£KOWSKI P., KOWALCZYK A., MIKO£AJCZYK A., WONICKA M. 2016 – Plany Komisji Europejskiej dotycz¹ce sza-cowania i monitorowania niedoborów wód podziemnych. PZiTS, 21 (1): 55–62.

CHOWANIEC J., FREIWALD P., WITEK K. 2007 – Wahania zwier-ciad³a wód podziemnych i wydajnoœci Ÿróde³ na obszarze zachodniej czêœci fliszowych Karpat zewnêtrznych. Wspó³czesne Problemy Hydro-geologii, 13: 501–508.

CHOWANIEC J., FREIWALD P., OPERACZ T., WITEK K. 2010 – Atlas hydrogeoró¿norodnoœci województwa ma³opolskiego. Departament Rol-nictwa i Geologii Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Ma³o-polskiego, Kraków.

DZIA£ALNOŒÆ pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej. Synteza, 2003–2018. Arch. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa; https://www.pgi.gov.pl/dokumen-ty-przegladarka/psh/zadania-psh/synteza-psh.html

FELTER A., FORST S., GA£KOWSKI P., HERBICH P., MIKO£AJ-KÓW J., MORDZONEK G., MIKO£AJCZYK A., PRZYTU£A E., WÊGLARZ D. 2012 – Zadania Systemu Przetwarzania Danych Pañstwo-wej S³u¿by Hydrogeologicznej – rozpoznawanie, bilansowanie i ochrona wód podziemnych. PZiTS, 19 (1): 37–59.

GAWIN A.M., PACHLA J.P. 1993 – MONitoringowa BAza Danych stan obecny i perspektywy. PZiTS, 10 (1): 85–87.

GIDZIÑSKI T. 2003 – Potencjalne ogniska zanieczyszczeñ o charakterze transgranicznym oraz stan obserwacji w sieciach monitoringowych wód podziemnych w strefie przygranicznej województwa podkarpackiego, Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 11: 363–366.

GIDZIÑSKI T., JANICA R. 2007 – Badania monitoringowe wód pod-ziemnych w strefie przygranicznej Polski z Litw¹. Wspó³czesne Proble-my Hydrogeologii, 13: 521–528.

GRANICZNY M., KOWALSKI Z., PI¥TKOWSKA A., ROBAKIE-WICZ M., ZACHOROBAKIE-WICZ J. 1995 – Monitoring Zatoki Gdañskiej za pomoc¹ metod teledetekcyjnych oraz modelowania hydrodynamiczne-go. Prz. Geol., 43 (6): 465–472.

GURWIN J., KAZIMIERSKI B., LUBCZYÑSKI M. 2001 – Automaty-zacja systemów monitoringu hydrogeologicznego na przyk³adzie projek-tu rozwoju stacji hydrogeologicznej w Zebrzydowie ko³o Œwidnicy, Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 10 (2): 35–46.

GUZIK M., LISZKA P., PACHOLEWSKI A. 1999 – Interpretacja wielo-letnich wyników pomiarów zwierciad³a wód podziemnych wybranych poziomów wodonoœnych regionu œl¹sko-krakowskiego. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 9: 89–96.

HERBICH P., PRA¯AK. J., PRZYTU£A E. 2009 – Dynamika stanu retencji p³ytkich wód podziemnych w hydrogeologicznych jednostkach bilansowych. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 436: 159–164.

HORDEJUK T. 1993 – Krajowy monitoring wód podziemnych, organi-zacja, g³ówne wyniki prac i badañ. PZiTS, 10 (1): 69–75.

HORDEJUK T. 1999 – Wyniki monitoringu jakoœci wód podziemnych – sieæ krajowa 1998. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 9: 411–415. HORDEJUK T., GAWIN A. 1994 – Wyniki monitoringu jakoœci zwyk³ych wód podziemnych la latach 1991–1993 (sieæ krajowa). Bibl. Monit. Œrod., PIOŒ Warszawa.

HORDEJUK T., GAWIN. A. 1996 – Monitoring jakoœci zwyk³ych wód podziemnych – sieæ krajowa 1996. Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa (nr inw. 6768/2008).

HORDEJUK T., NOWICKI Z. 2000 – Monitoring jakoœci wód podziemnych – stan obecny i zamierzenia na przysz³oœæ. Prz. Geol., 48, (6): 501–504.

HORDEJUK T., P£OCHNIEWSKI Z. 1995 – Stan organizacji, g³ówne wyniki i problemy monitoringu jakoœci wód podziemnych w Polsce. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 7: 173–177.

HORDEJUK T., MIECZNICKI J., PICH J. 1992 – Monitoring wód pod-ziemnych – metodyka i wstêpne wyniki. Ogólnopolskie Seminarium Zin-tegrowany Monitoring Œrodowiska – metodologia, metody realizacji. Szczecinek–Storków, 12–13.10.1992 r. Arch. UAM, Poznañ.

JAKIMOWICZ-HNATYSZAK K., PAS£AWSKI P. 1996 – Metody ana-lizy wód naturalnych stosowane przez Centralne Laboratorium Chemicz-ne w badaniach monitoringowych. Prz. Geol., 44, (3): 242–248. JANICA R., OTWINOWSKI J., BRZEZIÑSKA A. 2013 – Rozpoznanie zasiêgu zanieczyszczeñ wód podziemnych zwi¹zkami chlorowcopo-chodnymi na przyk³adzie ujêæ w Bornem Sulinowie i Nowej Dêbie. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 16: 219–224.

KAZIMIERSKI B. 1995 – Zasady udostêpniania i rozpowszechniania wyników stacjonarnych obserwacji hydrogeologicznych. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 7: 313–317.

KAZIMIERSKI B. 2001a – Europejska sieæ monitoringu wód œródl¹dowych, system obserwacji wód podziemnych na obszarze Polski. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 10: 69–78.

KAZIMIERSKI B. 2001b – Monitoring wód podziemnych w sieci EUROWATERNET w Polsce. [W:] Karczewski A., Zwoliñski Z. (red.), Funkcjonowanie geoekosystemów w zró¿nicowanych warunkach mor-foklimatycznych – monitoring, ochrona, edukacja. Stowarzyszenie Geo-morfologów Polskich, Poznañ.

KAZIMIERSKI B., GIDZIÑSKI T. 2009 – Wspó³praca miêdzynarodo-wa w zakresie podziemnych wód granicznych. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 14: 223–230.

KAZIMIERSKI B., GIDZIÑSKI T. 2011 – Koncepcja reorganizacji sieci obserwacyjno-badawczej wód podziemnych. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 15. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 445 (12/1): 255–265. KAZIMIERSKI B., GIDZIÑSKI T., CABALSKA J., MIKO£AJCZYK A. 2003 – Transgraniczny monitoring wód podziemnych wschodnich granic pañstwa. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 11: 395–398. KAZIMIERSKI B., MACIOSZCZYK A. 2003a – Monitoring wód pod-ziemnych w œwietle nowych przepisów prawa. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 11 (2): 411–415.

KAZIMIERSKI B., MACIOSZCZYK A. 2003b – Propozycja interpreta-cji i prezentainterpreta-cji wyników monitoringu wód podziemnych. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 11: 399–410.

KAZIMIERSKI B., PRZYTU£A E. 1997 – System obserwacji hydrogeo-logicznych, SOH – graficzna prezentacja wyników – program kompute-rowy i baza danych w wersji udostêpnionej w sieci INTERNET. Mat. konf. Infobazy’97 – bazy danych dla nauki. Centr. Inform. TASK, Polit. Gdañska.

KAZIMIERSKI B., SADURSKI A. (red.) 1999 – Monitoring os³onowy ujêæ wód podziemnych. Pañstw. Inst. Geol.

KAZIMIERSKI B., SADURSKI A. 2002 – Monitoring wód podziem-nych w œwietle nowych zadañ pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej. Prz. Geol., 50, (10/2): 671–679.

KAZIMIERSKI B., CABALSKA J., GIDZIÑSKI T., KOCHANOWSKI J., KOMOROWSKI W., MIKO£AJCZYK A., NA£ÊCZ T., RUDZIÑ-SKI-ZAPAŒNIK T., ŒWIESZCZAKOWSKI W. 2005 – Program monito-ringu jednolitych czêœci wód podziemnych na terenie Polski. Arch. Zak³. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

KAZIMIERSKI B., RUDZIÑSKA-ZAPAŒNIK T., GIDZIÑSKI T. 2005 – Ocena wp³ywu odwadniania niemieckiej kopalni wêgla brunatnego Jänschwalde na warunki hydrogeologiczne rejonu Gubina. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 12: 231–236.

KAZIMIERSKI B., KUCZYÑSKA A., SADURSKI A., SKRZYPCZYK L. 2011 – Za³o¿enia do modernizacji monitoringu wód podziemnych. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 15. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 445 (12/1): 279–289.

KAZIMIERSKI B., KUCZYÑSKA A., HERBICH P., LEŒNIAK P.M., SADURSKI A., SKRZYPCZYK L. (red.) 2014 – Zweryfikowany pro-gram monitoringu wód podziemnych w uk³adzie dorzeczy na lata 2016–2021. Arch. Zak³. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

KLECZKOWSKI A.S., SZCZEPAÑSKA J., SZCZEPAÑSKI A., WIT-CZAK S., RÓ¯KOWSKI A. 1993 – Zagadnienia metodyczne regional-nego monitoringu jakoœci zwyk³ych wód podziemnych. II Konf. Nauk. Biochemia, Geochemia, Hydrochemia Œrodowiska, AGH, Kraków. KLECZKOWSKI A.S., SZCZEPAÑSKA J., WITCZAK S., RÓ¯KOW-SKI A., WITKOWRÓ¯KOW-SKI A. 1995 – Regionalny monitoring jakoœci wód podziemnych w zlewni górnej Wis³y – zagadnienia metodyczne. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 7: 203–218.

KMIECIK E. 2011 – Metodyczne aspekty oceny stanu chemicznego wód podziemnych. AGH, Kraków.

KOLAGO C. 1959 – Zagadnienie sieci punktów obserwacji wód pod-ziemnych. Prz. Geol., 7 (12): 538–539.

KOLAGO C. 1970 – Mapa hydrogeologiczna Polski 1:1 000 000. Wyd. Geol., Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

KOLAGO C. 1972 – Hydrogeologiczna interpretacja wyników obserwa-cji wahañ zwierciad³a wód podziemnych. Prz. Geol., 20 (8–9): 538–539. KOMOROWSKI W. 1999 – Stacja hydrogeologiczna Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Bia³owie¿y. Wspó³czesne Problemy Hydro-geologii, 9: 449–452.

KOMUNIKATY, prognozy i ostrze¿enia PSH 2003–2019 – https://www.- pgi.gov.pl/psh/materialy-informacyjne-psh/aktualna-sytuacja-hydrogeolo-giczna.html

KORWIN-PIOTROWSKA A., SERAFIN R., WOJTKOWIAK A., KRAWCZYK J., SKRZYPCZYK L., ZAWISTOWSKI K., CHUDZIK L., BIEL A., KOROŠ I., UHLÍK J., ECKHARDT P. 2014 – Monitoring wód podziemnych w strefie przygranicznej Sudetów w latach 2005–2012. Informator PSH. Pañstw. Inst. Geol.; https://www.pgi.gov.pl/psh/materia-ly-informacyjne-psh/informatory-psh.html

KOWALCZYK A., SZYD£O M., STÊPIÑSKA-DRYGA£A I., WESO£OWSKI P., BEJGER M., GO£ÊBIEWSKI M. 2017 – Ni¿ówki hydrogeologiczne w Polsce w latach 1981–2015. Informator PSH. Pañstw. Inst. Geol.; https://www.pgi.gov.pl/psh/materialy-informacyj-ne-psh/informatory-psh.html

KOWALCZYK A., WESO£OWSKI P., STÊPIÑSKA-DRYGA£A I., MIKO£AJCZYK A., SZYD£O M., GO£ÊBIEWSKI M. 2018 – Ekstre-malnie wysokie stany wód podziemnych w Polsce w latach 1981–2015. Informator PSH. Pañstw. Inst. Geol.; https://www.pgi.gov.pl/psh/mate-rialy-informacyjne-psh/informatory-psh.html

KUCZYÑSKA A. 2017 – Wyniki pilota¿owego badania zawartoœci sub-stancji czynnych farmaceutyków w wodach podziemnych w próbkach wody pobranych z krajowej sieci monitoringu wód podziemnych. Prz. Geol., 65 (11/1): 1096–1103.

KUCZYÑSKA A., CABALSKA J., CHADA M., GALCZAK M., GA£KOWSKI P., HERBICH P., HORDEJUK T., KAZIMIERSKI B., KUCHARCZYK K., KOSTKA A., KOWALCZYK A., LEWANDOW-SKA A., MADEJ M., MIKO£AJCZYK A., PALAK-MAZUR D., ROJEK A., SOLOVEY T., STAÑCZAK E., WOJEWÓDKA M. 2013 – Raport o stanie chemicznym oraz iloœciowym jednolitych czêœci wód podziemnych w dorzeczach w podziale na 161 i 172 JCWPd, stan na rok 2012; http://mjwp.gios.gov.pl/raporty-art/2012.html

KUCZYÑSKA A., CABALSKA J., CZY¯KOWSKI B., GALCZAK M., GA£KOWSKI P., HERBICH P., KAZIMIERSKI B., KUCHARCZYK K., KOSTKA A., KOWALCZYK A., MIKO£AJCZYK A., MIKO£AJ-KÓW J., PALAK-MAZUR D., ROJEK A., SOLOVEY T., WONICKA M. 2015 – Adaptacja metodyk przedstawionych w poradnikach UE dotycz¹cych oceny stanu chemicznego i iloœciowego wód podziemnych, opracowanie procedur i „makr” dla przeprowadzenia analiz, obliczeñ i ocen – wersja trzecia, poprawiona. Arch. Zak³. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

KUCZYÑSKA A., PALAK-MAZUR D., KOSTKA A. 2016 – Ocena sta-nu wód podziemnych w kontekœcie wymogów raportowania do Komisji Europejskiej. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 466: 179–192.

KUCZYÑSKA A., PALAK-MAZUR D., ROJEK A., KOSTKA A., GAL-CZAK M., GIDZIÑSKI T., JÓWIAK K., KOWALCZYK A., OLÊDZ-KA D., PISKOREK K., GA£KOWSKI P., PO£UJAN-KOWALCZYK M., STAÑCZAK E., RAZOWSKA-JAWOREK L., MIKO£AJCZYK A. 2017 – Raport o stanie jednolitych czêœci wód podziemnych w dorze-czach – stan na rok 2016; http://mjwp.gios.gov.pl/raporty-art/2016.html LEŒNIAK P.M., WILAMOWSKI A. 2017 – Sk³ad izotopowy azotanów w wodach podziemnych Polski. Prz. Geol., 65 (11/1): 1104–1108. MALINOWSKI J., PRZYTU£A E. 1991 – Metodyczne zasady interpre-tacji wahañ zwierciad³a wód podziemnych niecki lubelsko-radomskiej. Kwart. Geol., 25 (2): 235–250.

MALINOWSKI J., PRZYTU£A E., KOMOROWSKI W. 1991 – Ocena wyników wahañ zwierciad³a wód podziemnych w regionie mazurskim i mazursko-podlaskim w latach 1977–1988. Mat. niepubl. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.

MA£ECKA D. 1985 – Znaczenie badañ stacjonarnych w rozpoznaniu re¿imu hydrogeologicznego Ÿróde³ i wywierzysk krasowych w Tatrach. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 3: 119–131.

MA£ECKA D., LIPNIACKA T. 1989 – Sieæ hydrogeologicznych obser-wacji stacjonarnych na Podhalu – za³o¿enia i wstêpna interpretacja wyni-ków. Prz. Geol., 37 (2): 484–491.

MIKO£AJCZYK A., GIDZIÑSKI T. 2000 – Ekspertyza hydrogeolo-giczna o stanie badañ i obserwacji wykonanych w rejonach przygranicz-nych Krzeszów – Adršpach, zlewnia górnej Œcinawki i Kudowa–Police, Sprawozdanie z wykonania w latach 1999–2000 prac z tematu Wody gra-niczne – etap II. Arch. Zak³. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

MITRÊGA J., HORDEJUK T., CZARNIECKA-JANUSZCZYK U., FRANKOWSKI Z., GA£KOWSKI P., HERBICH P., HORDEJUK M., JANECKA-STYRCZ K., KOWALCZYK A., KUBLIK J.,

KUCZYÑ-SKA A., MAJER K., MYCIUK K., NOWICKI Z., PALAK D., ROJEK A., SADURSKI A., SKRZYPCZYK L., STÊPIÑSKA-DRYGA£A I., WESO£OWSKI P. 2010 – Ocena stanu chemicznego i iloœciowego jed-nolitych czêœci wód podziemnych w 2007 roku. Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, IOŒ, Warszawa.

MODLIÑSKI P., PRZYTU£A E. 1999 – Stacja PIG w Granicy k. Kampi-nosu – jej zadania wynikaj¹ce z po³o¿enia na terenie Kampinoskiego Par-ku Narodowego i w s¹siedztwie Warszawy. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 9: 475–478.

NA£ÊCZ T., GIDZIÑSKI T., KAZIMIERSKI B., SADURSKI A. 2011 – Transgraniczny monitoring wód podziemnych wzd³u¿ wschodniej grani-cy Unii Europejskiej – dotychczasowe doœwiadczenia i plany na przysz³oœæ. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 445: 437–446.

NOWICKI Z., LEŒNIAK P.M., WILAMOWSKI A. 2015 – Zawartoœæ try-tu i sk³ad izotopowy tlenu w p³ytkich wodach podziemnych w punktach badawczych krajowej sieci monitoringu. Prz. Geol., 63 (10/2): 976–980. OSMÊDA-ERNST E., SZCZEPAÑSKA J., WITCZAK S., POSTAWA A., DOLIK M., BEDNARCZYK S. 1995 – Analiza precyzji badañ hydroge-ochemicznych w monitoringu jakoœci wód podziemnych. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 7: 359–365.

PACHOLEWSKI A. (red.) 2016 – Wody podziemne rejonu czêstochow-sko-zawierciañskiego, ich wystêpowanie, zagro¿enia, degradacja i ochrona. Informator PSH. Pañstw. Inst. Geol. – https://www.pgi.gov.pl/psh/materia-ly-informacyjne-psh/informatory-psh.html

PACHOLEWSKI A., RÓ¯KOWSKI A. 1982 – Metody badañ zlewni podziemnej Wiercicy i jej bilansu hydrogeologicznego. Tech. Poszuk., 57 (3): 24–29.

PACHOLEWSKI A., RAZOWSKA L., HERMAÑSKI S. 1995 – Zmiany w œrodowisku hydrogeochemicznym w obrêbie wype³niaj¹cego siê leja depresji zlikwidowanych kopalñ rud ¿elaza rejonu k³obucko-czêsto-chowskiego. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 7: 143–149. PALAK D., KAZIMIERSKI B., CABALSKA J., GALCZAK M., GA£KOWSKI P., KOSTKA A., KOWALCZYK A., KUCHARCZYK K., KUCZYÑSKA A., MIKO£AJCZYK A., MROWIEC M., SOLOVEY T. 2011 – Ocena stanu chemicznego i iloœciowego jednolitych czêœci wód podziemnych w 2010 roku. Biblioteka Monitoringu Œrodowiska. Insp. Ochr. Œrod., Warszawa.

PAWLICKA D. 2000 – Zawartoœæ wybranych gazów (tlenu i dwutlenku wêgla) w wodach opadowych oraz podziemnych strefy aeracji i saturacji na przyk³adzie stacji hydrogeologicznej w Granicy (Kampinoski Park Narodowy). Prz. Geol., 48 (11): 1000–1004.

PICH J. 1979 – Sieæ podstawowych stacjonarnych obserwacji wód pod-ziemnych w Polsce. Prz. Geol., 27 (4): 229–232.

PICH J. 1993 – Podstawowa sieæ stacjonarnych obserwacji hydrogeolo-gicznych – stan aktualny i nowe zadania. Wspó³czesne Problemy Hydro-geologii, 6: 277–2841.

PICH J., KAZIMIERSKI B. 1994 – Projekt sieci stacjonarnych obserwa-cji wód podziemnych na terenie Polski i jej funkcjonowanie. Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa (nr inw. 6767/2008).

PICH J., ZA£USKI M. 1972 – Projekt podstawowej sieci obserwacyjnej wód podziemnych na obszarze kraju. Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa (nr inw. 11189, Kat. ObO/1378).

PN-EN ISO/IEC-17025, 2018 – Ogólne wymagania dotycz¹ce kompe-tencji laboratoriów badawczych i wzorcuj¹cych.

POROWSKA D., MA£ECKI J.J. 2009 – Analiza czynników for-muj¹cych sk³ad chemiczny wód podziemnych na stacjach badawczych w Warszawie i Radostowie. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 436: 379–386. PRA¯AK J. 1993 – Organizacja regionalnego monitoringu wód pod-ziemnych w województwie kieleckim. PZiTS, 10 (1): 76–79.

PRA¯AK J., WONICKA M. 2015 – Organizacja monitoringu ba-dawczego i jego znaczenie dla oceny stanu jednolitych czêœci wód pod-ziemnych i programów s³u¿¹cych osi¹gniêciu celów œrodowiskowych. Prz. Geol., 63 (10/2): 1021–1026.

PRA¯AK J., JANECKA-STYRCZ K., KOWALCZEWSKA G., PACIU-RA W. 1996 – Raport o jakoœci zwyk³ych wód podziemnych województwa kieleckiego na podstawie badañ monitoringowych wykonanych w latach 1991–1995. PIOŒ-PIG. Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, Kielce. PROGRAM Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska na lata 1998–2002 – Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, PIOŒ-GIOŒ, Warszawa, 1998. PRZYTU£A E. 1997 – Problem wiarygodnoœci wyników obserwacji sta-cjonarnych na przyk³adzie Sieci Stasta-cjonarnych Obserwacji Wód Pod-ziemnych Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 8: 479–482.

PRZYTU£A E. 2005a – Monitoring wód gruntowych – modyfikacja istniej¹cej sieci stacjonarnych obserwacji wód podziemnych PIG. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 12: 843–847.

PRZYTU£A E. 2005b – Wybrane aspekty prognozowania stanów wód gruntowych. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, 12: 569–575.

PRZYTU£A E., JANECKA-STYRCZ K., KAZIMIERSKI B. 1997 – Komputerowa baza System Obserwacji Hydrogeologicznych: SOH – baza danych, SOH – graficzna prezentacja wyników. Prz. Geol., 45 (10): 974–977.

PRZYTU£A E., WARAKOMSKA A., MODLIÑSKI P. 1997 – Stacja hydrogeologiczna Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Sidorówce. Prz. Geol., 45 (9): 868–871.

RAPORT 1/96 – Sieæ stacjonarnych obserwacji wód podziemnych w Pol-sce, 1996 – Raporty Sieci Stacjonarnych Obserwacji Wód Podziemnych. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

RAPORT o stanie œrodowiska województwa lubelskiego, 2000 – Biblio-teka Monitoringu Œrodowiska, Lublin.

ROZPORZ¥DZENIE Rady Ministrów z dnia 18 paŸdziernika 2016 r. w sprawie Planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Ücker. Dz.U. z 2016 r. Nr 0 poz. 1818.

ROZPORZ¥DZENIE Rady Ministrów z dnia 18 paŸdziernika 2016 r. w sprawie Planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Œwie¿ej. Dz.U. z 2016 r. Nr 0 poz. 1914.

ROZPORZ¥DZENIE Rady Ministrów z dnia 18 paŸdziernika 2016 r. w sprawie Planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Niemna. Dz.U. z 2016 r. Nr 0 poz. 1915.

ROZPORZ¥DZENIE Rady Ministrów z dnia 18 paŸdziernika 2016 r. w sprawie Planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Dniestru. Dz.U. z 2016 r. Nr 0 poz. 1917.

ROZPORZ¥DZENIE Rady Ministrów z dnia 18 paŸdziernika 2016 r. w sprawie Planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Dunaju. Dz.U. z 2016 r. Nr 0 poz. 1918.

ROZPORZ¥DZENIE Rady Ministrów z dnia 18 paŸdziernika 2016 r. w sprawie Planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Jarft. Dz.U. z 2016 r. Nr 0 poz. 1919.

ROZPORZ¥DZENIE Rady Ministrów z dnia 18 paŸdziernika 2016 r. w sprawie Planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza £aby. Dz.U. z 2016 r. Nr 0 poz. 1929.

ROZPORZ¥DZENIE Rady Ministrów z dnia 18 paŸdziernika 2016 r. w sprawie Planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Prego³y. Dz.U. z 2016 r. Nr 0 poz. 1959.

ROZPORZ¥DZENIE Rady Ministrów z dnia 18 paŸdziernika 2016 r. w sprawie Planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Odry. Dz.U. z 2016 r. Nr 0 poz. 1967.

ROZPORZ¥DZENIE Rady Ministrów z dnia 28 listopada 2016 r. w sprawie Planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wis³y. Dz.U. z 2016 r. Nr 0 poz. 1911.

RÓ¯KOWSKI A., KROPKA J., SIWEK P., WITKOWSKI A. 1990 – Koncepcja regionalnego monitoringu jakoœci wód podziemnych. Nar. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol.

SADURSKI A., SKRZYPCZYK L., WONICKA M. 2019 – Powstanie i rozwój pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej w Pañstwowym Instytucie Geologicznym. Prz. Geol., 67 (7): 535–546.

STAN jakoœci wód podziemnych na podstawie badañ monitoringowych w latach 1996–1997 – Biblioteka Monitoringu Œrodowiska. Pañstw. Insp Ochr. Œrod., Warszawa, 1998.

STAN œrodowiska w Polsce. Raport – Pañstw. Insp. Ochr. Œrod., Biblio-teka Monitoringu Œrodowiska, Warszawa, 1998.

STAN œrodowiska w Polsce w latach 1996–2001. Raport – Pañstw. Insp. Ochr. Œrod., Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, Warszawa, 2003. STAN œrodowiska w województwie lubuskim w latach 2016–2017. Raport – Pañstw. Insp. Ochr. Œrod., Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, Zielona Góra, 2018.

STANIEWICZ-DUBOIS H. 1991 – Wskazówki metodyczne dotycz¹ce tworzenia regionalnych i lokalnych monitoringów wód podziemnych. Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, Pañstw. Insp. Ochr. Œrod. STANIEWICZ-DUBOIS H. 1995 – Wskazówki metodyczne dotycz¹ce tworzenia regionalnych i lokalnych monitoringów wód podziemnych, wydanie II zmienione. Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, Pañstw. Insp. Ochr. Œrod.

SZELEWICKA A., GIDZIÑSKI T., LIDZBARSKI M., JANICA R., KAZIMIERSKI B. 2013 – Oszacowanie wielkoœci przep³ywów transgra-nicznych oraz charakterystyka chemizmu wód podziemnych w strefie przygranicznej z Federacj¹ Rosyjsk¹ (obwód kaliningradzki). Wspó³cze-sne Problemy Hydrogeologii, 16: 589–594.

USTAWA z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Œrodowiska. Dz.U. 1991 Nr 77, poz. 355 z póŸn. zm.

USTAWA z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne. Dz.U. 2001 Nr 115 poz. 1229 z póŸn. zm.

USTAWA z dnia 20 lipca 2001 r. Prawo wodne. Dz.U. 2017 poz. 1566 z póŸn. zm.

WITCZAK S., KANIA J., KMIECIK E. 2013 – Katalog wybranych fizycznych i chemicznych wskaŸników zanieczyszczeñ wód podziem-nych i metod ich oznaczania. Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, Insp. Ochr. Œrod.