Zró¿nicowanie petrograficzne plejstoceñskich osadów Pojezierza Myœliborskiego
na przyk³adzie ¿wirów z Che³ma Górnego i Cedyni
Maria Górska-Zabielska
1, Ma³gorzata Pisarska-Jamro¿y
2Petrographical differentiation of Pleistocene deposits of Myœlibórz Lakeland (Western Pomerania) based on gravels from Che³m Górny and Cedynia. Prz. Geol., 56: 317–321.
A b s t r a c t. Petrographical content of Pleistocene gravels (4–10 mm) derived from till and glaciofluvial deposits of Western Pomerania was studied. The coarse-grained gravels (20–60 mm) have been additionally investigated for indicator erratics. There are three dominant petro-graphical groups within the gravels regardless of genetic type of sediments: crystalline rocks, Lower Paleozoic limestones and sandstones. Indicator erratics indicate the most effective gla-cial erosion in south-eastern Sweden. Theoretical stone center is located at 57.7°N and 16°E, that is in Småland. Other regions where the ice sheet could have been nourished were located in Dalarna andÅland Islands. The most numerous erratics found in the glacial sediments are: Småland granites and quartz porphyries, Åland rapakivi granites and quartz porphyries, Bredvad porphyries, Venjan and Grönklitt porphyrites.
Keywords: gravel petrography, indicator erratics, Scandinavian recharge area, Western Pomerania
Osady plejstoceñskie czê-sto s¹ badane pod k¹tem sk³adu petrograficznego.
Komplekso-wa metodyka, obejmuj¹ca
sk³ad petrograficzny frakcji 4–10 mm oraz analizê skandy-nawskich eratyków przewod-nich (20–60 mm), pozwala wskazaæ obszary alimentacyj-ne, które podlega³y silnej egza-racji (np. Górska, 2000, 2003; Górska-Zabielska, 2007; Lipka, 2007). Jednoczeœnie pozwala wskazaæ najbardziej prawdo-podobny kierunek nasuniêcia i szlak wêdrówki l¹dolodu do miejsca depozycji (np. Lisicki, 1997, 2003; Górska, 2002a, b, 2003; Lipka, 2007). W dwóch analizowanych stanowiskach — Che³m Górny i Cedynia (ryc. 1) — przebadano ró¿ne typy genetyczne osadów, ¿eby okreœliæ, czy determinuj¹ one sk³ad petrograficzny frakcji ¿wirowej.
Na podstawie wyników
analizy petrograficznej tworzy siê schematy litostratygraficzne (np. Czerwonka & Krzyszkow-ski, 1992, 1994; Krzyszkowski
& Czerwonka, 1994; Kenig, 1998a, b; Lüttig, 1992, 1999; Lisicki, 2000, 2003; Zabielski, 2005). Niekiedy, badaj¹c zró¿nicowanie petrograficzne, próbuje siê rozpoziomowaæ chronostratygraficznie analizowane osady (np. Lüttig, 1991; Meyer, 1995, 2005; Kenig, 1998b; Lisicki, 1998; Czerwonka i in., 1997; Ber, 2003).
Ogólna sytuacja geologiczna
¯wirownie w Che³mie Górnym znajduj¹ siê na Pomo-rzu Zachodnim, oko³o 11 km na pó³nocny wschód od Mieszkowic, w obrêbie Pojezierza Myœliborskiego (ryc. 1). Teren zajêty przez ¿wirownie obejmuje strefê przejœciow¹
1
Instytut Paleogeografii i Geoekologii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, ul. Dziêgielowa 27, 61-680 Poznañ; gorska@ man.poznan.pl
2
Instytut Geografii, Wydzia³ Nauk Przyrodniczych, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, ul. Miñska 15, 85-428 Bydgoszcz; pisanka@ukw.edu.pl M. Górska--Zabielska M. Pisarska--Jamro¿y POLAND obszar badañ study area torf (peat)
osady fluwialne (fluvial deposits) glina glacjalna (till)
osady czo³owomorenowe (end moraine deposits) osady sandrowe (outwash deposits)
osady kemów (kame deposits) jeziora (lakes)
holocen
Holocene
faza pomorska – zlodowacenie wis³y
Pomeranian Phase – Vistulian Glaciation
0 2 4km
analizowane stanowiska (analysed sites)
Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk badawczych na tle fragmentu mapy geomorfologicznej Pojezierza Myœliborskiego (wg Uniejewskiej i Noska, 1974)
Fig. 1. Location map of the study sites versus a fragment of the geomorphological map of Myœlibórz Lakeland (after Uniejewska & Nosek, 1974)
pomiêdzy moren¹ czo³ow¹ znacz¹c¹ zasiêg lobu Odry (Keilhack, 1904) a sandrem (Pisarska-Jamro¿y, 2006, 2007). Moreny czo³owe le¿¹ na wysokoœci œrednio 90–110 m n.p.m.; s¹ zbudowane z gliny glacjalnej, piasku, ¿wiru i g³azów fazy pomorskiej zlodowacenia wis³y. Na po³udniu moreny czo³owe granicz¹ z sandrem, którego powierzch-nia opada oko³o 0,5–2° w kierunku po³udniowym. Sandr le¿y na wysokoœci 75–80 m n.p.m. i jest utworzony g³ównie z piasków i ¿wirów glacifluwialnych tego samego wieku co moreny czo³owe.
Stanowisko Cedynia le¿y 1 km na po³udniowy wschód od miejscowoœci Cedynia, w obrêbie wysoczyzny, która stanowi czêœæ Pojezierza Myœliborskiego na Pomorzu Zachodnim. Wyrobisko znajduje siê na obszarze akumula-cyjnych wzgórz morenowych fazy pomorskiej zlodowace-nia wis³y (Piotrowski, 1991). Powierzchniê wysoczyzny tworzy glina glacjalna wystêpuj¹ca miejscami na piasku i ¿wirze glacifluwialnym. Mi¹¿szoœæ gliny jest zmienna i wynosi 3–30 m. Osady sandrowe — piaski i ¿wiry — wystêpuj¹ na niewielkim obszarze, na po³udnie i pó³noc od miejscowoœci Cedynia. Mi¹¿szoœæ osadów sandrowych waha siê 2–4 m.
Charakterystyka petrograficzna osadów frakcji 4–10 mm
W badanym zespole ¿wirów pochodzenia glacifluwial-nego z Cedyni (ryc. 2) zwraca uwagê niewielka dominacja ziaren narzutniaków osadowych pochodz¹cych z dna niec-ki Ba³tyku nad ziarnami ska³ krystalicznych, których
wychodnie znajduj¹ siê na obszarze tarczy ba³tyckiej. Narzutniaki po³udniowego Ba³tyku s¹ reprezentowane jedynie przez ³upki paleozoiczne (4%). Z zachodniego rejonu tej czêœci Ba³tyku pochodz¹ krzemienie, które sta-nowi¹ zaledwie 1% wszystkich badanych ¿wirów.
Najwiêkszy udzia³ wœród wydzielonych grup petrogra-ficznych w analizowanej frakcji ¿wirów pochodzenia gla-cifluwialnego w Che³mie Górnym (ryc. 2) maj¹ wapienie paleozoiczne (szare i czerwone), których jest 37–44%. Nieco mniejsz¹ grupê stanowi¹ ska³y krystaliczne — 25–30%. Sklasyfikowano równie¿ 18–20% piaskowców pó³nocnych. W analizowanych próbkach stwierdzono tak¿e udzia³ ³upków paleozoicznych (9–10%) i kwarców (2–3%).
Charakterystyka petrograficzna osadów frakcji 20–60 mm
Wraz ze wzrostem œrednicy analizowanych ¿wirów zmienia siê udzia³ grup petrograficznych w próbce. Jest to tendencja znana (Górska, 2002a i b; Górska-Zabielska, 2008), charakterystyczna dla ¿wirów glacjalnych i glaci-fluwialnych ostatniego zlodowacenia w pó³nocno-zachod-niej Polsce. Zwiêksza siê wyraŸnie liczebnoœæ ska³ krystalicznych, a zmniejsza piaskowców. W osadach glaci-fluwialnych Cedyni i Che³ma Górnego (ryc. 3) mianowicie identyfikuje siê we frakcji ¿wiru gruboziarnistego trzy dominuj¹ce grupy petrograficzne: ska³y krystaliczne (42–50%), szare wapienie paleozoiczne (37–38%) oraz piaskowce pó³nocne (2–21%). Do drugorzêdnych grup petrograficznych zalicza siê czerwone wapienie paleozo-iczne (0–7%), krzemienie (0–9%) i ³upki paleozopaleozo-iczne (0–2,5%). Udzia³ pozosta³ych grup petrograficznych wynosi poni¿ej 1%.
Analiz¹ petrograficzn¹ objêto tak¿e glinê glacjaln¹ Cedyni i Che³ma Górnego (ryc. 4). We frakcji 20–60 mm, podobnie jak w osadach glacifluwialnych, zosta³y zidenty-fikowane te same trzy dominuj¹ce grupy petrograficzne: ska³y krystaliczne (43–58%), szare wapienie paleozoiczne 0%
50% 100%
CED1 CHE1 CHE2
Qml –kwarce mleczne
milk quartz
Kr –ska³y krystaliczne
crystalline rocks
Wp1 –szare wapienie paleozoiczne
grey Paleozoic limestones
Wp2 –czerwone wapienie paleozoiczne
red Paleozoic limestones
Wk –wapienie kredowe Cretaceous limestones Pp –piaskowce pó³nocne north sandstones £p –³upki paleozoiczne Paleozoic shales Krz –krzemienie flints L –lidyty touchstones Qp –kwarce quartz Kr 39% Kr 25% Kr 31% Wp1 35% Wp1 40% Wp1 43% Wp2 1% Wp2 2% Wp2 2% Pp 9% Pp 19% Pp 20% £p 4% £p 10% £p 9% Krz 1% Krz 1% Qp 2% Qp 3% Qp 2%
Ryc. 2. Sk³ad petrograficzny frakcji 4–10 mm osadów glaci-fluwialnych w Cedyni (CED1) i w Che³mie Górnym (CHE1, CHE2)
Fig. 2. Petrographical content of 4–10 mm fraction derived from glaciofluvial deposits in Cedynia (CED1) and Che³m Górny (CHE1, CHE2)
CED2 CHE3 CHE4 CHE5
0% 50% 100% Kr 51% Kr 51% Wp1 37% Wp2 3% Pp 6% £p 1% £p 3% Krz 2% L 1% L 1% Wp2 5% Pp 9% Krz 2% Kr 43% Kr 43% Wp1 38% Wp2 7% Wp1 41% Wp1 38% Pp 12% Krz 2% 1%£p £p 1% Pp 2% Krz 1% Wk 1%
Ryc. 3. Sk³ad petrograficzny frakcji 20–60 mm osadów glaciflu-wialnych w Cedyni (CED2) i w Che³mie Górnym (CHE3–CHE5). Objaœnienia na ryc. 2
Fig. 3. Petrographical content of 20–60 mm fraction derived from glaciofluvial deposits in Cedynia (CED2) and Che³m Górny (CHE3–CHE5). Explanation as in Fig. 2
(19–41%) oraz piaskowce pó³nocne (12–14%). Do drugo-rzêdnych grup petrograficznych zalicza siê: kwarce (0,5–6%), krzemienie (1,5–3%), kwarce mleczne (0–1,5%). Udzia³ pozosta³ych grup petrograficznych wynosi ok. 1% lub jest mniejszy.
Warto w tym miejscu zwróciæ uwagê na to, ¿e podno-szona w literaturze (Czubla, 2001; WoŸniak, 2004; Czubla i in., 2007) teza o du¿o wiêkszym wp³ywie procesów post-depozycyjnych (m.in. wietrzeniowych) na sk³ad petrogra-ficzny osadów glacifluwialnych, w porównaniu z glin¹ glacjaln¹, nie zawsze jest prawdziwa. Nasze wyniki jedno-znacznie wskazuj¹, ¿e ostateczny sk³ad petrograficzny
pozostaje niezale¿ny od typu litogenetycznego osadu, z którego pobrano próbki do analizy petrograficznej. Ska³y krystaliczne s¹ dominuj¹c¹ grup¹ petrograficzn¹ zarówno w osadach glacifluwialnych, jak i w glinie glacjalnej. Osa-dy pochodzenia glacifluwialnego s¹ wzbogacone w stosun-ku do gliny glacjalnej w wapienie paleozoiczne (osady glacifluwialne zawieraj¹ 39,5–43%, a glina 20–41,5%) oraz ³upki paleozoiczne (osady glacifluwialne — 0,5–2%, glina — 0–0,5%). Wapienie powinny ulec procesom wietrzenia, a ³upki, kruche i ma³o odporne na niszczenie, w wysoko-energetycznym œrodowisku glacifluwialnym nie powinny wcale wystêpowaæ. O braku zale¿noœci sk³adu petrogra-ficznego od typu genetycznego osadów pisa³a te¿ ostatnio Górska (2002a, b, 2003, 2005; Górska-Zabielska, 2007, 2008).
Analiza eratyków przewodnich
Wœród eratyków przewodnich, które stanowi¹ 12%
wszystkich analizowanych ¿wirów gruboziarnistych,
dominuj¹ ska³y egzarowane z tarczy ba³tyckiej na terenie po³udniowo-wschodniej Szwecji (ryc. 5). Znajduj¹ siê tam wychodnie: granitów i porfirów kwarcowych Småland, czerwonego granitu Växjö, granitu Karlshamn. Z wychod-ni zlokalizowanych w warstwach osadowych przykry-waj¹cych tarczê ba³tyck¹ pochodz¹: piaskowiec Tessini, kwarcyt Västervik, piaskowce Hardeberga, Höör, Nexø. Egzaracji musia³ podlegaæ tak¿e batolit alandzki, skoro w materiale narzutowym stwierdza siê obecnoœæ alandz-kich granitów rapakiwi i porfirów kwarcowych. Z Dalarny pochodz¹ porfir Bredvad oraz porfiryty Venjan i Grönklitt. Wyliczone na podstawie analizy eratyków przewodnich teoretyczne centrum g³azowe TCG, czyli matematycznie okreœlone po³o¿enie obszaru egzaracji podczas danego epizodu glacjalnego (Lüttig, 1958), mieœci siê w punkcie o wspó³rzêdnych geograficznych 57,7°N 16,0°E (ryc. 5).
0 2 4 6 8 10 szt.
1porfir BredvadBredvad porphyry 2porfiryt GrönklittGrönklitt porphyrite 3porfiryt VenjanVenjan porphyrite 4granit UppsalaUppsala granite 5alandzki porfir kwarcowyAland quartz porphyry 6alandzki granit rapakiwi
Aland rapakivi granite
7kwarcyt Västervik
Västervik quartzite
8granit Smaland
Smaland granite
9porfir kwarcowy Smaland
Smaland quartz porphyry
10czerwony granit Växjöred Växjö granite 11piaskowiec TessiniTessini sandstone 12granit KarlshamnKarlshamn granite 13piaskowiec HöörHöör sandstone 14piaskowiec HardebergaHardeberga sandstone 15piaskowiec Nexo Nexo sandstone Che³m Górny 150km 1 2 3 4 5 6 8 7 9 10 13 12 15 14 11
teoretyczne centrum g³azowe theoretical stone centre
Ryc. 5. Eratyki przewodnie frakcji 20–60 mm osadów z Che³ma Górnego oraz ich fennoskandzkie wychodnie
Fig. 5. Indicator erratics of 20–60 mm fraction from deposits of Che³m Górny and their Scandinavian allimentation areas
0% 50% 100%
CED3 CHE6 CHE7
Kr 45% Wp1 39% Qp 1% Kr 43% Wp1 40% Wp2 1% £p 1% Qp 1% Pp 13% Krz 2% Pp 12% Krz 2% Pp 14% Krz 2% Kr 59% Wp1 19% Wp2 1% Qml 1% Qp 4% £p 1%
Ryc. 4. Sk³ad petrograficzny frakcji 20–60 mm gliny glacjalnej w Cedyni (CED3) i w Che³mie Górnym (CHE6, CHE7). Objaœnienia na ryc. 2
Fig. 4. Petrographical content of 20–60 mm fraction derived from till in Cedynia (CED3) and Che³m Górny (CHE6, CHE7). Expla-nation as in Fig. 2
Porównanie sk³adu petrograficznego gliny glacjalnej i osadów glacifluwialnych (20–60 mm)
We wszystkich analizowanych grupach petrograficznych, zarówno w glinie glacjalnej, jak i w osadach glacifluwial-nych, podobnie kszta³tuje siê odsetek ska³ krystalicznych (w glinie: 43–58%, w osadach glacifluwialnych: 42–50%) oraz krzemieni (odpowiednio: 1, 5–2% i 1–2%), a tak¿e dolomitów, kwarcu mlecznego, wapieni kredowych, lidy-tów i innych. Udzia³ piaskowców pó³nocnych jest wiêkszy w glinie glacjalnej (12–13%) ni¿ w osadach glaciflu-wialnych (2–9%); ziarna kwarcu by³y wydzielane jedynie w glinie glacjalnej (0,5–4%). Osady glacifluwialne s¹ z re-gu³y pozbawione ziaren charakteryzuj¹cych siê niskimi ekwiwalentami hydrodynamicznymi (por. Racinowski, 1995). Lekki kwarc zosta³ odprowadzony szlakami wód proglacjalnych na dalekie przedpole, na miejscu pozosta³y
tylko ciê¿sze ska³y (Nunberg, 1971; Haldorsen, 1982; Böse, 1989; Górska, 2002a, b, 2005).
Dyskusja wyników
W obu analizowanych stanowiskach, bez wzglêdu na to, czy wystêpowa³a w nich glina glacjalna, czy osady glacifluwialne, dominuj¹ ska³y krystaliczne (42–58%) oraz wapienie paleozoiczne (20–43%), przy czym w osa-dach glacifluwialnych jest wiêcej wapieni paleozoicznych (œrednio o 7%). Trzeci¹ grup¹ s¹ piaskowce pó³nocne, których udzia³ mieœci siê w granicach 2–14%, z tym ¿e w osadach glacifluwialnych ogólnie jest ich mniej (2–9%) ani¿eli w glinie glacjalnej (12–14%).
Z porównania procentowych zawartoœci grup petrogra-ficznych w stanowiskach, w których wystêpuj¹ zarówno osady glacifluwialne, jak i glina glacjalna, wynika, ¿e osady z Che³ma Górnego maj¹ podobne spektra petrograficzne. Niemal identyczne s¹ tak¿e wspó³czynniki petrograficzne O/Kr (stosunek sumy piaskowców, ³upków paleozoicznych, krzemieni, wapieni kredowych, wapieni paleozoicznych i dolomitów do ska³ krystalicznych), Kr/W (suma ska³ kry-stalicznych do sumy wapieni paleozoicznych i dolomitów) i A/B (stosunek ska³ ma³o odpornych: piaskowców, ³upków paleozoicznych, wapieni kredowych, wapieni paleozoicz-nych, dolomitów do ska³ bardzo odpornych na niszczenie: ska³ krystalicznych, krzemieni, kwarców, kwarców mlecz-nych) w osadach glacifluwialnych oraz glinie glacjalnej obu badanych frakcji z tego stanowiska (ryc. 6). Analizo-wane wspó³czynniki maj¹ natomiast odmienne wartoœci w osadach glacifluwialnych i glinie glacjalnej w stanowi-sku Cedynia. Zaznacza siê tutaj rozbie¿noœæ wartoœci wspó³-czynnika Kr/W, który osi¹ga ponad 2,5-krotnie wiêksze wartoœci w ¿wirach gruboziarnistych z gliny glacjalnej ani¿eli z osadów glacifluwialnych. Wskazuje to na przewagê ska³ krystalicznych w glinie glacjalnej w Cedyni, w porów-naniu z osadami glacifluwialnymi.
Dominuj¹cy udzia³ trzech grup petrograficznych, czyli ska³ krystalicznych, wapieni paleozoicznych oraz pia-skowców pó³nocnych, wskazuje na obszary alimentacyjne w po³udniowej Skandynawii i niecce Ba³tyku (Smed & Ehlers, 1994). Wyniki szczegó³owej analizy eratyków przewodnich œwiadcz¹, ¿e ta czêœæ l¹dolodu, która w czasie fazy pomorskiej dotar³a po okolice Che³ma Górnego i Ce-dyni, musia³a przemieszczaæ siê po wychodniach dwóch regionów po³udniowej Szwecji, to jest Småland i Skanii. Wysoka skutecznoœæ egzaracyjna, mierzona iloœci¹ eraty-ków przewodnich, jest dowodem na to, ¿e ska³y w tych obszarach alimentacyjnych cechowa³a dobra blocznoœæ. Mo¿e to równie¿ oznaczaæ, ¿e w sp¹gu l¹dolodu panowa³y warunki sprzyjaj¹ce procesowi erozji subglacjalnej.
Literatura
BER A. 2003 — Fakty i problemy w stratygrafii plejstocenu Polski. [W:] Haisig J. & Lewandowski J. (red.) Plejstocen Kotliny Raciborsko--Oœwiêcimskiej na tle struktur morfotektonicznych pod³o¿a czwarto-rzêdu. X Konferencja „Stratygrafia plejstocenu Polski”. Rudy, 1–5.09.2003: 35–36.
BÖSE M. 1989 — Methodisch-stratigraphische Studien und paläo-morphologische Untersuchungen zum Pleistozän südlich der Ostsee. Berliner Geogr. Abh., 51.
CZERWONKA J.A., DOBOSZ T. & KRZYSZKOWSKI D. 1997 — Till stratigraphy and petrography of the northern part of Silesia (southwestern Poland). Geol. Quart., 41: 209–242.
¿wiry œrednioziarniste 4-10 mm medium-grained gravels 4-10 mm ¿wiry gruboziarniste 20-60 mm coarse-grained gravels 20-60 mm ¿wiry gruboziarniste 20-60 mm coarse-grained gravels 20-60 mm glina glacjalna till osady glacifluwialne glaciofluvial deposits 0 0 0 1 1 1 2 2 2 3 3 3 O/Kr O/Kr O/Kr Kr/W Kr/W Kr/W A/B A/B A/B
CED1 CHE1 CHE2
CED2 CHE3 CHE4 CHE5
CED3 CHE6 CHE7
Ryc. 6. Wspó³czynniki petrograficzne ¿wirów œrednio- i grubo-ziarnistych z Cedyni (CED1–CED3) i Che³ma Górnego (CHE1–CHE7). Objaœnienia skrótów w tekœcie
Fig. 6. Stone coefficients of medium- and coarse-grained gravels of Cedynia (CED1–CED3) and Che³m Górny (CHE1–CHE7)
CZERWONKA J.A. & KRZYSZKOWSKI D. 1992 — Pleistocene stratigraphy of the central part of Silesian Lowland, southwestern Poland. Bull. Pol. Acad. Sc. Earth Sc., 40, 3: 203–233.
CZERWONKA J.A. & KRZYSZKOWSKI D. 1994 — Pleistocene stratigraphy and till petrography of the central Great Poland Lowland. Fol. Quatern. 65: 7–71.
CZUBLA P. 2001 — Eratyki fennoskandzkie w Polsce Œrodkowej i ich znaczenie stratygraficzne. Acta Geogr. Lodz., 80.
CZUBLA P. WONIAK P.P. & WYSIECKA G. 2007 — Zapis kierun-ków transportu glacjalnego w litologii glin morenowych na pograniczu Pobrze¿y Gdañskiego i Koszaliñskiego. [W:] Smolska E. & Giriat D. (red.) Rekonstrukcja dynamiki i procesów geomorfologicznych — formy rzeŸby i osady. Wyd. WGiSR UW, Warszawa: 105–116. GÓRSKA M. 2000 — Wybrane w³aœciwoœci petrograficzne vistuliañskich moren dennych œrodkowej i zachodniej Wielkopolski oraz ich znaczenie dla oceny dynamiki ostatniego l¹dolodu. Pr. Komis. Geogr.-Geol./PTPN, 28.
GÓRSKA M. 2002a — Petrografia osadów akumulacji lodowcowej i wodnolodowcowej Pojezierza Drawskiego. Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach. Ser. A, 53: 29–42.
GÓRSKA M. 2002b — Petrographie von uckermärkischen Geschieben. Geologische Brandenburgische Beiträge, Neubrandenburg, 3: 35–47. GÓRSKA M. 2003 — Analiza petrograficzna narzutniaków skandy-nawskich. [W:] Harasimiuk M. & Terpi³owski S. (red.) Analizy sedy-mentologiczne osadów glacigenicznych. Wyd. UMCS, Lublin: 23–31. GÓRSKA M. 2005 — Sediments of the Odra Lobe in the light of selected textural and mineral analyses. Quaest. Geogr., 24: 29–49. GÓRSKA-ZABIELSKA M. 2007 — Narzutniaki skandynawskie osa-dów lodowcowych Pojezierza Meklemburskiego. [W:] Molewski P., Wysota W. & Weckwerth P. (red.) Plejstocen Kujaw i dynamika lobu Wis³y w czasie ostatniego zlodowacenia. XIV Konferencja „Stratygra-fia plejstocenu Polski”. Ciechocinek, 3–7.09.2007: 57–59.
GÓRSKA-ZABIELSKA M. 2008 — Fennoskandzkie obszary alimen-tacyjne osadów akumulacji glacjalnej i glacjofluwialnej lobu Odry. Ser.: Geografia, 78. Wyd. Naukowe UAM, Poznañ.
HALDORSEN S. 1982 — The enrichment of quartz in tills. [In:] Even-son E.B., Schlüchter Ch. & Rabassa J. (eds.) Till and Related Deposits. Proceedings of the INQUA-Symposia on the Genesis and Lithology of Quaternary Deposits (USA 1981, Argentina 1982): 141–150. KEILHACK K. 1904 — Die grosse baltische Endmoräne und das Thorn-Eberswalder Haupttal. Z. Dtsch. Geol. Ges., 56, 132–141. KENIG K. 1998a — Petrograficzne podstawy stratygrafii glin moreno-wych Polski pó³nocno-wschodniej. Biul Pañstw. Inst. Geol., 380: 99. KENIG K. 1998b — Nowe ujêcie petrograficznych podstaw stratygra-fii glin morenowych w Polsce pó³nocno-wschodniej. [W:] Stratygrafia plejstocenu Polski. Nowe jednostki stratygraficzne Pojezierza Mazur-skiego. V Konferencja. Iznota, 1–4.09.1998: 10–11.
KRZYSZKOWSKI D. & CZERWONKA J.A. 1994 — Korelacja lito-stratygraficzna osadów czwartorzêdowych z obszaru na po³udnie od Szczecina. Acta Univ. Wratisl. Pr. Inst. Geogr. Ser. B, 7: 37–61. LIPKA E. 2007 — Œrodowisko depozycji osadów strefy marginalnej fazy pomorskiej zlodowacenia ba³tyckiego na przyk³adzie kemu z oko-lic Wielenia Pomorskiego. Prz. Geol. 55: 205–206.
LISICKI S. 1997 — Obszary Ÿród³owe i próba odtworzenia kierunków nasuwania siê l¹dolodów plejstoceñskich na obszar Pojezierza Mazur-skiego. [W:] Wojewoda J. (red.) Obszary Ÿród³owe: zapis w osadach.
VI Krajowe Spotkanie Sedymentologów. Lewin K³odzki, 26–28.09.1997. WIND, Wroc³aw: 33–35.
LISICKI S. 1998 — Nowa interpretacja stratygrafii plejstocenu w wybranych profilach Polski pó³nocno-wschodniej. [W:] Stratygrafia plejstocenu Polski. Nowe jednostki stratygraficzne Pojezierza Mazur-skiego. V Konferencja. Iznota, 1–4.09.1998: 5–6.
LISICKI S. 2000 — Metodyka badañ petrograficznych frakcji szkiele-towej glin lodowcowych w Europie Œrodkowej. Prz. Geol., 48: 351–353.
LISICKI S. 2003 — Litotypy i litostratygrafia glin lodowcowych plej-stocenu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177.
LÜTTIG G. 1958 — Methodische Fragen fer Geschiebeforschung. Geolog. Jb., 75: 361–418.
LÜTTIG G. 1991 — Erratic boulder statistics as a stratigraphic aid — Examples from Schleswig-Holstein. Newsletter on Stratigraphy, 25, 2: 61–74.
LÜTTIG G. 1992 — Geschiebestatistisches zur Endmoränen-Korrel-ation Holstein-Mecklenburg. DEUQUA 92, Kiel, 12–21.09.1992. Kurz-fassungen.
LÜTTIG G. 1999 — Geschiebestatistische Anmerkungen zur Quartärs-tratigraphie des nordischen Vereisungsgebietes. Eiszeitalter u. Gegen-wart, 49: 144–163.
MEYER K.D. 1995 — Diskussion-Breitrag zur Stellung des War-the-Stadiums in Niedersachsen. Acta Geogr. Lodz., 68: 149–154. MEYER K.D. 2005 — Zur Stratigraphie des Saale-Glazials in Nieder-sachsen und zu Korrelationsversuchen mit Nachbargebieten. Eiszeital-ter u. Gegenwart, 55: 25–42.
NUNBERG J. 1971 — Próba zastosowania metod statystycznych do badania zespo³u g³azów fennoskandyjskich wystêpuj¹cych w utworach glacjalnych pó³nocno-wschodniej Polski. Stud. Geol. Pol., 37: 107. PIOTROWSKI A. 1991 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geolo-gicznej Polski 1 : 50 000. Arkusz Cedynia. Wyd. Geol., Warszawa: 32–38. PISARSKA-JAMRO¯Y M. 2006 — Transitional deposits between the end moraine and outwash plain in the Pomeranian glaciomarginal zone of NW Poland: a missing component of ice-contact sedimentary models. Boreas, 35: 136–141.
PISARSKA-JAMRO¯Y M. 2007 — Glacifluwialne facje strumieni przeci¹¿onych zawiesin¹ na przyk³adzie plejstoceñskich osadów wschodniej Jutlandii i Pomorza Zachodniego. Prz. Geol. 55: 503–510. RACINOWSKI R. 1995 — Analiza minera³ów ciê¿kich w badaniach osadów czwartorzêdowych Polski. [W:] Mycielska-Dowgia³³o E. & Rutkowski J. (red.) Badania osadów czwartorzêdowych. Wybrane meto-dy i interpretacja wyników. Wyd. WGiSR UW, Warszawa: 151–166. SMED P. & EHLERS J. 1994 — Steine aus dem Norden. Gebrüder Bornträger. Berlin-Stuttgart.
UNIEJEWSKA M. & NOSEK M. 1974 — Mapa geologiczna Polski 1 : 200 000. Arkusz Pyrzyce. Wyd. Geol., Warszawa.
WONIAK P. 2004 — Przydatnoœæ analizy litologicznej glin moreno-wych w badaniach geomorfologicznych stref marginalnych ostatniego zlodowacenia. Prz. Geol. 52: 336–339.
ZABIELSKI R. 2005 — Korelacja glin lodowcowych rejonu Konina z zastosowaniem analizy statystycznej. CAG, Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Praca wp³ynê³a do redakcji 7.12.2007 r. Po recenzji akceptowano do druku 14.02.2008 r.
