Fuzje w aspekcie prawnym, podatkowym i bilansowym

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 735. 2007. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Joanna Toborek-Mazur Katedra RachunkowoÊci. Fuzje w aspekcie prawnym, podatkowym i bilansowym 1. Wprowadzenie Od poczàtku lat 90. ubieg∏ego stulecia w Polsce obserwuje si´ proces zmian kapita∏owych, z którymi nierozerwalnie zwiàzane jest zjawisko fuzji i przej´ç. W pierwszym okresie dotyczy∏y one przede wszystkim procesów prywatyzacji przedsi´biorstw paƒstwowych. Przekszta∏cone podmioty poszukiwa∏y inwestorów strategicznych, oczekujàc od nich poprawy swojej efektywnoÊci dzia∏ania poprzez wprowadzenie post´powych metod zarzàdzania, transfer nowej technologii, uzyskanie dost´pu do rynków zbytu i kana∏ów dystrybucji oraz poprzez dodatkowe zasilenie finansowe. W Polsce odnotowuje si´ coraz wićej nowych transakcji fuzji, które przeprowadzane sà niemal w ka˝dym sektorze gospodarki. Czo∏owe miejsce zajmuje i ma w tym zakresie najwi´ksze doÊwiadczenia sektor bankowy. Kierunki rozwoju fuzji w przysz∏oÊci zapewne dalej zwiàzane b´dà z polskim rynkiem kapita∏owym. W dalszej perspektywie przedmiotem fuzji stanà si´ w wi´kszej liczbie ni˝ dotychczas przedsi´biorstwa ma∏e i Êrednie, a b´dzie to wynikaç z rosnàcej dojrza∏oÊci polskiego biznesu. Polskie przedsi´biorstwa b´dà coraz cz´Êciej uczestniczy∏y w mi´dzynarodowym podziale pracy i w mi´dzynarodowych przep∏ywach kapita∏u. Na rozwój procesów po∏àczeniowych du˝y wp∏yw mia∏ nowy kodeks spó∏ek handlowych, w którym dopuszczono ∏àczenie si´ podmiotów o ró˝nych formach prawnych. Tak˝e przepisy znowelizowanej ustawy o rachunkowoÊci pozwoli∏y na przedstawienie inwestorom informacji o skutkach tego procesu za pomocà odpowiednich metod identyfikacji po∏àczeƒ. Z prawnego punktu widzenia fuzje i przejćia przedsi´biorstw sà procesami o wysokim stopniu z∏o˝onoÊci, istnieje bowiem wiele sposobów przejmowania kontroli nad przedsi´biorstwem. Procesy te dotyczà niemal wszystkich dziedzin prawa, które zwiàzane sà z rozwojem gospodarczym. W polskich regulacjach prawnych odnoszàcych si´ do procesów fuzji i przej´ç szczególne znaczenie przypisuje si´.

(2) 102. Joanna Toborek-Mazur. dwóm obszarom, a mianowicie prawu cywilnemu i prawu handlowemu. Poza wy˝ej wymienionymi obszarami prawa na kszta∏t i przebieg procesów fuzji i przej´ç majà wp∏yw równie˝ przepisy prawa podatkowego, okreÊlajàce warunki dokonywania transakcji oraz obcià˝enia i korzyÊci wynikajàce z po∏àczenia lub przejćia innego podmiotu gospodarczego. Dla u˝ytkowników sprawozdaƒ finansowych istotna staje si´ prezentacja sposobu po∏àczenia zgodnie z prawem bilansowym. W gospodarce Êwiatowej i polskiej coraz cz´Êciej pojawiajà si´ fuzje wynikajàce z szerszej kooperacji przedsi´biorstw niekoniecznie znajdujàcych si´ na jednym terytorium. W zwiàzku z nasilajàcymi si´ procesami po∏àczeƒ poszczególne kraje przygotowujà ciàgle nowe i coraz bardziej wyczerpujàce regulacje prawne. Wa˝nà rol´ w tej dziedzinie odegra zapewne instytucja spó∏ki europejskiej. Spó∏k´ t´ poprzez fuzj´ mogà utworzyç spó∏ki posiadajàce zarejestrowanà siedzib´ na terenie paƒstw cz∏onkowskich UE. Ponadto holding SE mogà utworzyç co najmniej dwie spó∏ki akcyjne lub (i) spó∏ki z ograniczonà odpowiedzialnoÊcià1.. 2. Proces ∏àczenia spó∏ek w prawie handlowym Fuzje i przejćia nale˝à do wielu spotykanych w praktyce kombinacji powiàzaƒ mi´dzy wspó∏czesnymi przedsi´biorstwami. Powiàzania te ró˝nià si´ od siebie m.in. stopniem kooperacji, skalà mo˝liwych korzyÊci ekonomicznych, ryzykiem i wymaganymi zmianami w systemie zarzàdzania. Kooperacja przedsi´biorstw mo˝e przybieraç ró˝ne formy, poczàwszy od dzia∏alnoÊci eksportowej, licencji, przez ró˝ne formy aliansów strategicznych ukierunkowanych na osiàgnićie uzgodnionych celów, zak∏adanie oddzia∏ów i filii, skoƒczywszy na fuzjach i przejćiach. Fuzje i przejćia, pod ka˝dym wymienionym wzgl´dem, wyraênie ró˝nià si´ od innych powiàzaƒ mi´dzy przedsi´biorstwami. Wymagajà te˝ innych, czasem bardziej radykalnych, zmian w sferze zatrudnienia i w systemie zarzàdzania, tak˝e kapita∏em ludzkim. Na charakter i zakres zmian wp∏ywajà rodzaj i sposób przeprowadzania maria˝y organizacyjnych. Jak ju˝ wspomniano, w polskim prawie w ostatnich latach zachodzà bardzo du˝e zmiany. Bardzo wa˝nym aktem prawnym regulujàcym w nowy sposób po∏àczenia spó∏ek jest uchwalona przez Sejm 15 wrzeÊnia 2000 r. ustawa Kodeks spó∏ek handlowych. Niniejsze unormowania poszerzajà przedmiotowy zakres spó∏ek mogàcych podlegaç ∏àczeniu, dopuszczajàc mo˝liwoÊç po∏àczenia si´: – ro˝nych typów spó∏ek kapita∏owych, czyli spó∏ek akcyjnych i spó∏ek z ograniczonà odpowiedzialnoÊcià, 1 Zgodnie z rozporzàdzeniem obowiàzujàcym od 8 paêdziernika 2004 r. mo˝liwe sà dwa podejÊcia dotyczàce za∏o˝enia i zarzàdzania takà spó∏kà. W Polsce w tym zakresie obowiàzuje Ustawa z dnia 4 marca 2005 r. o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spó∏ce europejskiej, Dz.U. 2005, nr 62, poz 550, 551..

(3) Fuzje w aspekcie prawnym, podatkowym i bilansowym. 103. – spó∏ek kapita∏owych ze spó∏kami osobowymi (co dotychczas nie by∏o mo˝liwe)2; przy czym w przypadku ∏àczenia si´ spó∏ek kapita∏owych i osobowych spó∏ka osobowa nie mo˝e byç przejmujàcà, – ró˝nych typów spó∏ek osobowych, co mo˝e nastàpiç tylko przez zawiàzanie nowej spó∏ki kapita∏owej. Zgodnie z kodeksem spó∏ek handlowych zerwano zatem z zasadà przyj´tà w kodeksie handlowym, ˝e ∏àczeniu podlegaç mogà jedynie spó∏ki kapita∏owe i tylko jednorodzajowe. Zgodnie z tà regulacjà w ∏àczeniu nie mo˝e uczestniczyç spó∏ka w likwidacji, upad∏oÊci ani spó∏ka, która rozpocz´∏a podzia∏ majàtku. Istotne dla fuzji jest przyznanie sukcesji generalnej. Nie tylko spó∏ka osobowa b´dzie mog∏a przekszta∏ciç si´ w kapita∏owà, ale i odwrotnie – kapita∏owa w osobowà. Dla praktyki du˝e znaczenie ma unormowanie kwestii sukcesji przy fuzjach i przekszta∏ceniach. Na spó∏k´ przejmujàcà lub nowo zawiàzanà z dniem po∏àczenia przechodzà wszystkie prawa i obowiàzki spó∏ki przejmowanej lub spó∏ek ∏àczàcych si´ przez zawiàzanie nowej. Przechodzà na nià zatem z dniem po∏àczenia: zezwolenia, koncesje oraz ulgi przyznane poprzedniczce, chyba ˝e ustawa albo decyzja o udzieleniu zezwolenia, koncesji albo ulgi stanowi inaczej. W przepisach kodeksu handlowego, które odnoszà si´ zarówno do spó∏ek osobowych, jak i kapita∏owych, wskazuje si´ dwa sposoby ∏àczenia spó∏ek (Kodeks spó∏ek handlowych, art. 492, § 1): – przez przejćie polegajàce na przeniesieniu majàtku spó∏ki przej´tej na spó∏k´ przejmujàcà w zamian za udzia∏y lub akcje, które spó∏ka przejmujàca wydaje wspólnikom spó∏ki przejmowanej, – przez zawiàzanie nowej spó∏ki, na którà przenoszony jest majàtek spó∏ek ∏àczàcych w zamian za udzia∏y lub akcje nowej spó∏ki. Analizujàc art. 492 kodeksu spó∏ek handlowych, mo˝na zauwa˝yç, ˝e w zale˝noÊci od tego, która metoda zostanie wybrana, pojawia si´ specjalna terminologia okreÊlajàca spó∏ki uczestniczàce w stosunku ∏àczenia. OkreÊlenia „spó∏ka przejmowana” i „przejmujàca” sà zastrze˝one tylko dla inkorporacji, przy fuzji ustawodawca okreÊli∏ spó∏ki „znikajàce” jako „spó∏ki ∏àczàce si´”, a nowa spó∏ka to „spó∏ka nowo zawiàzana”. W procesie ∏àczenia spó∏ek osobowych i kapita∏owych nale˝y wyró˝niç nast´pujàce fazy3: – czynnoÊci przygotowawcze prowadzone przez zarzàdy spó∏ek podlegajàcych ∏àczeniu, – podjćie uchwa∏ po∏àczeniowych przez zgromadzenie wspólników, – rejestracja i og∏oszenie ∏àczenia. Podstawowà czynnoÊcià w pierwszej fazie post´powania ∏àczeniowego jest sporzàdzenie planu po∏àczenia. Zarzàdy ∏àczàcych si´ spó∏ek sporzàdzajà pisemne sprawozdania, w których uzasadniajà koniecznoÊç dokonania po∏àczenia, jego podstawy prawne i ekonomiczne, jak równie˝ przedstawiajà uzgodnieKodeks spó∏ek handlowych, Dz.U. 2001, nr 94, poz. 1037, art. 491, § 1. Trzeba zaznaczyç, ˝e regulacje prawa handlowego dopuszczajà w okreÊlonych przypadkach uproszczenia w procesie ∏àczenia spó∏ek. 2 3.

(4) 104. Joanna Toborek-Mazur. nia pomi´dzy zarzàdami ∏àczàcych si´ spó∏ek uzasadniajàce w szczególnoÊci stosunek wymiany udzia∏ów lub akcji (Kodeks spó∏ek handlowych, art. 501). W przypadku niemo˝noÊci ustalenia podzielnego parytetu wymiany, kodeks spó∏ek handlowych dopuszcza mo˝liwoÊç dop∏at wyrównawczych w gotówce przyznawanych na rzecz wspólników spó∏ki przejmowanej, przejmujàcej bàdê jednej z ∏àczàcych si´ w przypadku po∏àczenia przez zawiàzanie nowej spó∏ki. WartoÊç dop∏at nie mo˝e jednak przekroczyç ∏àcznie 10% wartoÊci bilansowej bàdê 10% wartoÊci nominalnej przyznanych udzia∏ów albo akcji spó∏ki przejmujàcej. WartoÊç bilansowa okreÊlona jest wed∏ug oÊwiadczenia zawierajàcego informacj´ o stanie ksi´gowym spó∏ki, która jest sporzàdzona dla celów po∏àczenia na okreÊlony dzieƒ miesiàca poprzedzajàcego miesiàc z∏o˝enia wniosku o og∏oszenie planu po∏àczenia. Dop∏aty dokonywane sà z zysku bàdê z kapita∏u zapasowego spó∏ki przejmujàcej. Sporzàdzony plan po∏àczenia nale˝y og∏osiç w „Monitorze Sàdowym i Gospodarczym” nie póêniej ni˝ szeÊç tygodni przed dniem powzićia uchwa∏y o po∏àczeniu, a tak˝e przedstawiç w sàdzie rejestrowym w∏aÊciwym dla spó∏ki przejmujàcej lub spó∏ki, która ma byç zawiàzana. Nast´pnie na wspólny wniosek ∏àczàcych si´ spó∏ek sàd wyznacza bieg∏ego, który ma zbadaç plan pod wzgl´dem poprawnoÊci i rzetelnoÊci, i w okreÊlonym terminie (nie d∏u˝ej ni˝ dwa miesiàce) przedstawiç opini´ na piÊmie. Niniejsza opinia jest przedk∏adana sàdowi oraz zarzàdom ∏àczàcych si´ spó∏ek. Warunkiem skutecznoÊci ∏àczenia jest podjćie przez Walne Zgromadzenie (zgromadzenie wspólników) ka˝dej z ∏àczàcych si´ spó∏ek stosownej uchwa∏y. Uchwa∏a powinna zawieraç zgod´ na plan po∏àczenia, a tak˝e na proponowane zmiany umowy lub statutu spó∏ki przejmujàcej bàdê na treÊç umowy albo statutu nowej spó∏ki. Do powzićia takiej uchwa∏y wymagane jest trzy czwarte g∏osów, reprezentujàcych co najmniej po∏ow´ kapita∏u zak∏adowego (akcyjnego) spó∏ki (Kodeks spó∏ek handlowych, art. 506, § 1). Uchwa∏a powinna byç zaprotoko∏owana notarialnie. Uchwa∏´ o po∏àczeniu zg∏asza si´ do sàdu rejestrowego w celu wpisania do rejestru. Og∏oszenie o po∏àczeniu spó∏ek jest dokonywane na wniosek spó∏ki przejmujàcej (spó∏ki nowo zawiàzanej). Dniem po∏àczenia jest dzieƒ wpisu ∏àczenia do rejestru wed∏ug siedziby spó∏ki przejmujàcej lub nowo zawiàzanej, co powoduje wykreÊlenie spó∏ki przejmowanej (spó∏ek ∏àczàcych si´ przez zawiàzanie nowej spó∏ki) bez przeprowadzania post´powania likwidacyjnego. Majàtek ka˝dej z po∏àczonych spó∏ek powinien byç zarzàdzany przez spó∏k´ przejmujàcà bàdê nowo zawiàzanà oddzielnie, a˝ do dnia zaspokojenia lub zabezpieczenia wierzycieli, je˝eli ich wierzytelnoÊci powsta∏y przed dniem po∏àczenia i ˝àdali oni zap∏aty na piÊmie w terminie szeÊciu miesićy od dnia og∏oszenia o po∏àczeniu. Poszerzenie przedmiotowego katalogu spó∏ek podlegajàcych ∏àczeniu oraz objćie unormowaniem prawnym równie˝ nie uregulowanej dotychczas fazy czynnoÊci przygotowawczych procesu ∏àczenia odpowiada potrzebom praktyki obrotu gospodarczego w tym zakresie..

(5) Fuzje w aspekcie prawnym, podatkowym i bilansowym. 105. Zatem przepisy prawa handlowego w sposób szczegó∏owy normujà same procedury ∏àczenia, podzia∏u i przekszta∏ceƒ. Ich zadaniem jest przede wszystkim zapewnienie przejrzystoÊci przekszta∏ceƒ wynikajàcych z procesu ∏àczenia si´ spó∏ek. W tym wypadku chodzi nie tylko o wycen´ majàtku, ale równie˝ o ochron´ interesów dotychczasowych wspólników i akcjonariuszy. Niekiedy jednak te unormowania sà wykorzystywane w celu uchylania si´ od odpowiedzialnoÊci za wczeÊniejsze zobowiàzania przez udzia∏owców ∏àczàcych si´ spó∏ek. Oprócz kodeksu spó∏ek handlowych istniejà inne unormowania, których zastosowanie b´dzie stanowiç przes∏ank´ skutecznoÊci dokonanego po∏àczenia spó∏ek. Nale˝y tutaj wymieniç zw∏aszcza przepisy prawa antymonopolowego oraz prawa o publicznym obrocie papierami wartoÊciowymi. Poza zakresem uregulowaƒ kodeksu spó∏ek handlowych znalaz∏a si´ problematyka skutków ∏àczenia spó∏ek na gruncie stosunków pracowniczych.. 3. Metody rozliczania po∏àczeƒ w prawie bilansowym Regulacje zawarte w Kodeksie spó∏ek handlowych dotyczàce po∏àczeƒ spó∏ek majà charakter ustrojowy, tzn. regulujà prawo prywatne. Poza obr´bem tej regulacji pozostaje wić kwestia zagadnieƒ bilansowych ∏àczenia si´ spó∏ek i zwiàzanych z tym zagadnieƒ wyceny udzia∏ów (akcji) spó∏ek. Na gruncie prawa bilansowego zupe∏nie inaczej rozpatrywany i ujmowany jest proces fuzji i przej´ç. Powy˝sze zagadnienia uregulowane sà w ustawie z dnia 29 wrzeÊnia 1994 r. o rachunkowoÊci (u.o r.), która zosta∏a znowelizowana ustawà z dnia 9 listopada 2000 r. o zmianie ustawy o rachunkowoÊci poprzez wprowadzenie rozdzia∏u 4a: „¸àczenie si´ spó∏ek”. Zawarte w tym rozdziale przepisy art. 44a–44d obowiàzujà od dnia 1 stycznia 2002 r. Rozwiàzania wszystkich problemów z ewidencjonowaniem w ksi´gach rachunkowych operacji dotyczàcych ∏àczenia spó∏ek nale˝y szukaç w ogólnych ramach ustawy, a przede wszystkim w przepisach dotyczàcych nadrz´dnej zasady rachunkowoÊci, jakà jest przedstawienie prawid∏owej i rzetelnej sytuacji finansowej jednostki. W praktyce oznacza to stosowanie równie˝ innych podstawowych regu∏ polityki rachunkowoÊci. Ustawa o rachunkowoÊci jest wzorowana na czwartej dyrektywie Unii Europejskiej, na której w wielu wypadkach wzorowane sà mi´dzynarodowe standardy rachunkowoÊci. Tematyka po∏àczenia jednostek gospodarczych zawarta by∏a w MSR 22, który od 2005 r. zosta∏ zmieniony poprzez wprowadzenie nowego MSSF 3: „Po∏àczenia jednostek gospodarczych”. Niniejszy standard wprowadza metod´ nabycia jako jedynà dla rozliczania po∏àczenia jednostek. RachunkowoÊç metodà nabycia opiera si´ na wartoÊci godziwej nabytej jednostki. Chcàc w warunkach polskich prawid∏owo odzwierciedliç w ksi´gach rachunkowych transakcj´ ∏àczenia si´ spó∏ek kapita∏owych, nale˝y obecnie dla spó∏ek gie∏dowych skorzystaç z zasad zawartych w tym standardzie. W pozosta∏ych przypadkach obowiàzujà uregulowania polskiej ustawy o rachunkowoÊci, które stanowià, ˝e ∏àczenie si´ spó∏ek handlowych.

(6) Joanna Toborek-Mazur. 106. rozlicza si´ i ujmuje na dzieƒ po∏àczenia w ksi´gach rachunkowych spó∏ki, na którà przechodzi majàtek ∏àczàcych si´ spó∏ek (spó∏ki przejmujàcej) albo nowej spó∏ki powsta∏ej w wyniku po∏àczenia (spó∏ki nowo zawiàzanej) metodà nabycia lub metodà ∏àczenia udzia∏ów. Metody te nie sà skorelowane z metodami ∏àczenia spó∏ek okreÊlonymi przez przepisy kodeksu spó∏ek handlowych. Zarówno po∏àczenie przez przejćie, jak i przez zawiàzanie nowej spó∏ki mo˝e zostaç rozliczone i uj´te w ksi´gach wed∏ug metody nabycia lub metody ∏àczenia udzia∏ów. Metody te nie sà alternatywne i zastosowanie ka˝dej z nich zale˝y od spe∏nienia okreÊlonych warunków. Podstawowym kryterium zastosowania jednej z dwóch metod jest mo˝liwoÊç zidentyfikowania – w razie ∏àczenia si´ spó∏ek – spó∏ki przejmujàcej. Jednostka przejmujàca to taka jednostka, która w wyniku po∏àczenia uzyskuje kontrol´ nad aktywami netto i dzia∏alnoÊcià innej jednostki. Je˝eli nie jest mo˝liwe ustalenie spó∏ki przejmujàcej lub gdy ∏àczà si´ spó∏ki pozostajàce pod wspólnà kontrolà tej samej jednostki dominujàcej (art. 44c ust. 2 u. o r.), wówczas ∏àczenie spó∏ek rozlicza si´ i ujmuje w ksi´gach rachunkowych spó∏ki, na którà przechodzi majàtek ∏àczàcych si´ spó∏ek (w tym równie˝ nowej spó∏ki powsta∏ej w wyniku po∏àczenia) – metodà ∏àczenia udzia∏ów. Je˝eli ustalenie spó∏ki przejmujàcej jest mo˝liwe, wówczas po∏àczenie spó∏ek rozlicza si´ i ujmuje w ksi´gach rachunkowych metodà nabycia. Powy˝sze rozwa˝ania zilustrowano na rys. 1.. Fuzje i przejćia. Czy istnieje mo˝liwoÊç identyfikacji spó∏ki przejmujàcej?. NIE. TAK. Metoda ∏àczenia udzia∏ów. Metoda nabycia. Rys. 1. Wybór metody po∏àczenia w polskim prawie bilansowym èród∏o: opracowanie w∏asne.. W praktyce po∏àczenia spó∏ek, zgodnie z art. 44a obowiàzujàcej ustawy o rachunkowoÊci, najcz´Êciej rozliczane sà metodà nabycia (Ustawa o rachun-.

(7) Fuzje w aspekcie prawnym, podatkowym i bilansowym. 107. kowoÊci, art. 44c, ust. 1), poniewa˝ przepisy ÊciÊle i doÊç rygorystycznie okreÊlajà jedenaÊcie warunków po∏àczenia, w których nie mo˝na wyodr´bniç spó∏ki przejmujàcej. Wed∏ug jednego z nich wyznacza si´ spó∏k´ przejmujàcà, gdy wartoÊç godziwa aktywów netto jednej z ∏àczàcych si´ spó∏ek ró˝ni si´ o wićej ni˝ 10% od wartoÊci godziwej aktywów netto drugiej ∏àczàcej si´ spó∏ki. Naruszenie któregokolwiek z tych warunków powoduje brak mo˝liwoÊci uznania, ˝e w po∏àczeniu nie mo˝na zidentyfikowaç przejmujàcego. To automatycznie wyklucza zastosowanie metody ∏àczenia udzia∏ów. Nawet gdy kryteria te sà spe∏nione, inne okolicznoÊci mogà wskazywaç, ˝e przejmujàcym jest jedna z ∏àczàcych si´ spó∏ek. Ponadto zawarte w ustawie kryteria nie stanowià zamkni´tego katalogu, a ich spe∏nienie nie oznacza, ˝e koniecznie nale˝y zastosowaç metod´ ∏àczenia udzia∏ów.. 4. Fuzje w prawie podatkowym Jak ju˝ wspomniano, procesy fuzji i przej´ç zwiàzane sà niemal z wszystkimi obszarami prawa gospodarczego. W polskich regulacjach prawnych odnoszàcych si´ do procesów fuzji i przej´ç wymienia si´ równie˝ prawo podatkowe okreÊlajàce warunki dokonywania transakcji oraz obcià˝enia i korzyÊci wynikajàce z po∏àczenia jednostek gospodarczych. Ustawa Ordynacja podatkowa4 okreÊli∏a jednoznacznie podatkowe konsekwencje restrukturyzacji przedsi´biorców w wyniku przekszta∏ceƒ, fuzji i podzia∏ów. Zgodnie z art. 93, §1 ordynacji podatkowej, je˝eli odr´bne przepisy nie stanowià inaczej, osoba prawna powsta∏a w wyniku przekszta∏cenia innej osoby prawnej czy po∏àczenia osób prawnych wst´puje we wszelkie, przewidziane w przepisach prawa podatkowego, prawa i obowiàzki przekszta∏conej osoby prawnej albo ka˝dej z ∏àczàcych si´ osób prawnych. Ten przepis jednoznacznie rozstrzygnà∏ problem sukcesji podatkowej, chocia˝ jego sformu∏owanie budzi pewne wàtpliwoÊci, a mianowicie, czy spó∏ka, która przez inkorporacj´ przej´∏a jednà lub wićej spó∏ek, jest „osobà prawnà powsta∏à w wyniku po∏àczenia si´ osób prawnych”. ¸àczenie spó∏ek kapita∏owych pociàga za sobà wiele ujemnych skutków podatkowych, które wynikajà bezpoÊrednio z ustawy o podatku dochodowym. Skutki podatkowe ∏àczenia si´ spó∏ek, niezale˝nie od tego, czy mamy do czynienia z ∏àczeniem przez inkorporacj´ (przejćie spó∏ki), czy przez zawiàzanie nowej spó∏ki, nale˝y analizowaç odr´bnie dla: – spó∏ki przejmujàcej (spó∏ki nowo zawiàzanej), – spó∏ki przejmowanej (∏àczàcej si´ spó∏ki), – wspólników (akcjonariuszy) spó∏ki przejmowanej (∏àczàcej si´ spó∏ki), – wspólników (akcjonariuszy) spó∏ki przejmujàcej. Regulacja skutków podatkowych z punktu widzenia spó∏ki przejmujàcej (nowo zawiàzanej) oraz z punktu widzenia spó∏ki przejmowanej (∏àczàcej si´) wy4. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r., Dz.U. nr 137, poz.926 z póên. zm..

(8) 108. Joanna Toborek-Mazur. nika stàd, ˝e spó∏ki te sà obj´te zakresem podmiotowym ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. Regulacja podatkowych skutków ∏àczenia z punktu widzenia wspólników (akcjonariuszy) ∏àczàcych si´ spó∏ek dotyczy natomiast wy∏àcznie tych wspólników, którzy sà podatnikami podatku dochodowego od osób prawnych, a wić osobami prawnymi oraz jednostkami organizacyjnymi nie posiadajàcymi osobowoÊci prawnej (z wyjàtkiem spó∏ek osobowych). Z ekonomicznego punktu widzenia spó∏ka przejmujàca przy po∏àczeniu przez inkorporacj´ zmienia ca∏kowicie struktur´ organizacyjnà majàtku, w której pojawià si´ jako zak∏ady przedsi´biorstwa spó∏ek przej´tych. W tym sensie jest ona osobà powsta∏à w wyniku po∏àczenia si´ osób prawnych. Nale˝y równie˝ zauwa˝yç, ˝e zarówno po∏àczenia przez zwiàzek, jak i po∏àczenia przez inkorporacj´ prowadzà do identycznego rezultatu z punktu widzenia spó∏ek i ich wspólników. Do kodeksu spó∏ek handlowych wprowadzono zmian´ na podstawie art. 93, §2 ordynacji podatkowej, rozszerzajàc sukcesj´ na po∏àczenia spó∏ek osobowych lub spó∏ek osobowych i kapita∏owych, w wyniku których powstaje spó∏ka kapita∏owa. Nast´pca prawny przejmuje zatem wszystkie uprawnienia ∏àczàcych si´ spó∏ek. Sukcesja praw i obowiàzków podatkowych na nast´pc´ prawnego oznacza, ˝e nie stosuje si´ w przypadku tych zdarzeƒ prawnych konsekwencji podatkowych zwiàzanych z likwidacjà przedsi´biorcy. Mo˝e on przyk∏adowo kontynuowaç po poprzedniku prawnym wycen´ sk∏adników majàtkowych i ich amortyzacj´, korzystaç z przys∏ugujàcych mu odliczeƒ podatkowych lub zaliczaç w ci´˝ar kosztów uzyskania przychodów odsetki od zaciàgni´tych przez niego kredytów. Nast´pca prawny jest równoczeÊnie zobowiàzany do dokonania wszelkich zap∏at nale˝nych podatków lub zaleg∏oÊci podatkowych poprzednika. Zgodnie z art. 93, §7 ordynacji sukcesja obejmuje równie˝ prawa i obowiàzki wynikajàce z decyzji administracyjnych, wydanych na podstawie prawa podatkowego. Jednym ze skutków ∏àczenia si´ jest powstanie nowej masy majàtkowej po stronie spó∏ki nowo zawiàzanej (przejmujàcej)5. Podstawowym skutkiem po∏àczenia si´ spó∏ek jest zamknićie ksiàg rachunkowych spó∏ki przejmowanej (∏àczàcych si´ spó∏ek) w zwiàzku z ustaniem jej (ich) bytu prawnego. Zatem w przypadku po∏àczenia si´ spó∏ek nast´puje zamknićie ksiàg rachunkowych spó∏ki przejmowanej (∏àczàcych si´ spó∏ek) i tym samym koƒczy si´ dla nich rok podatkowy. Oznacza to, ˝e po∏àczone spó∏ki majà obowiàzek z∏o˝enia zeznania o wysokoÊci dochodu (straty) osiàgni´tego przez spó∏k´ w roku podatkowym, w terminie do koƒca trzeciego miesiàca kalendarzowego, liczàc od dnia zamknićia ksiàg, oraz obowiàzek wp∏acenia w tym terminie podatku nale˝nego albo ró˝nicy mi´dzy podatkiem. 5. Wed∏ug art. 16g ust. 10 Ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych wartoÊç poczàtkowà Êrodków trwa∏ych oraz wartoÊci niematerialnych i prawnych, powi´kszajàcych jej majàtek, ustala si´ w wysokoÊci wartoÊci poczàtkowej, okreÊlonej w ewidencji przedsi´biorstwa po∏àczonego. Nast´pca prawny dokonuje te˝ odpisów amortyzacyjnych, uwzgl´dniajàc dotychczasowà ich wysokoÊç oraz kontynuujàc przyj´tà metod´ amortyzacji..

(9) Fuzje w aspekcie prawnym, podatkowym i bilansowym. 109. nale˝nym od dochodu wykazanego w zeznaniu a sumà nale˝nych zaliczek za okres od poczàtku roku podatkowego. Skutki podatkowe ∏àczenia si´ spó∏ek z punktu widzenia wspólników (akcjonariuszy) spó∏ki przejmowanej lub ∏àczàcych si´ spó∏ek zosta∏y uregulowane w nowym art. 12, ust. 4, pkt 12 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, który stanowi, ˝e w przypadku po∏àczenia lub podzia∏u spó∏ek kapita∏owych dochód (przychód) udzia∏owca (akcjonariusza) spó∏ki przejmowanej lub dzielonej stanowi wartoÊç nominalnà udzia∏ów (akcji) przydzielonych przez spó∏k´ przejmujàcà lub nowo zawiàzanà. W art. 10, ust. 2 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych ustawodawca postanowi∏, ˝e dochód niezrealizowany nie podlega opodatkowaniu u wspólnika. Za koszt uzyskania przychodów dla zbycia udzia∏ów w spó∏ce nowo powsta∏ej nale˝y przyjàç wydatki historyczne, jakie poniós∏ na nabycie udzia∏ów w spó∏ce przej´tej. Przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych nie wprowadzajà opodatkowania wspólników spó∏ki przejmujàcej w zwiàzku z przejćiem innej spó∏ki. Nowym rozwiàzaniem na gruncie przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych polskiego prawa podatkowego jest art. 10, ust. 4, który stanowi, ˝e przepisy art. 10, ust. 2 i 3 oraz art. 12, ust. 4, pkt 12 tej ustawy nie majà zastosowania w przypadkach, gdy po∏àczenie spó∏ek nie jest przeprowadzone z uzasadnionych przyczyn ekonomicznych, lecz g∏ównym bàdê jednym z g∏ównych celów takiej operacji by∏o uniknićie lub uchylenie si´ od opodatkowania. Przepis ten oznacza, ˝e gdy organ podatkowy wyka˝e, i˝ po∏àczenie spó∏ek nie mia∏o charakteru ekonomicznego, to nadwy˝ka wartoÊci udzia∏ów (akcji) przydzielonych przez spó∏k´ przejmujàcà (nowo zawiàzanà) i wydatków na nabycie (objćie) udzia∏ów (akcji) w spó∏ce przejmowanej b´dzie stanowi∏a dochód (przychód) akcjonariusza (wspólnika) spó∏ki przejmowanej w momencie po∏àczenia spó∏ek, a tak˝e nadwy˝ka wartoÊci otrzymanego przez spó∏k´ przejmujàcà majàtku spó∏ki przejmowanej ponad minimalnà wartoÊç akcji (udzia∏ów) przyznanych akcjonariuszom (wspólnikom) spó∏ki przejmowanej zostanie potraktowana jako dochód (przychód) spó∏ki przejmujàcej6. Jak wynika z cytowanych przepisów, z punktu widzenia wspólnika (akcjonariusza) spó∏ki przejmowanej ∏àczenie si´ nie pociàga za sobà wielu bezpoÊrednich skutków podatkowych. Skutki takie mogà wystàpiç poÊrednio, np. 6. Zgodnie z art. 10 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, przy po∏àczeniu lub podziale spó∏ek kapita∏owych, dla spó∏ki przejmujàcej lub nowo zawiàzanej nie stanowi dochodu nadwy˝ka wartoÊci otrzymanego przez spó∏k´ przejmujàcà lub nowo zawiàzanà majàtku spó∏ki przejmowanej lub dzielonej ponad nominalnà wartoÊç udzia∏ów (akcji) przyznanych udzia∏owcom (akcjonariuszom) spó∏ki przejmowanej lub dzielonej, z kolei dla spó∏ki przejmujàcej, która posiada udzia∏ w kapitale zak∏adowym spó∏ki przejmowanej lub dzielonej w wysokoÊci mniejszej ni˝ 25% w przeliczeniu na prawa g∏osu, dochód stanowi nadwy˝ka wartoÊci przej´tego majàtku odpowiadajàca procentowemu udzia∏owi w kapitale zak∏adowym spó∏ki przejmowanej lub dzielonej nad kosztami uzyskania przychodu (obliczonymi zgodnie z prawem podatkowym); dochód ten okreÊla si´ na dzieƒ wykreÊlenia spó∏ki przejmowanej lub dzielonej z rejestru albo na dzieƒ wydzielenia..

(10) 110. Joanna Toborek-Mazur. w momencie zbycia udzia∏ów (akcji) w spó∏ce przejmowanej, poniewa˝ po∏àczenie si´ z innà spó∏kà mo˝e mieç wp∏yw na wartoÊç bilansowà i rynkowà dotychczasowych udzia∏ów (akcji) w spó∏ce przejmowanej. Je˝eli udzia∏owiec spó∏ki przejmowanej ma miejsce zamieszkania lub siedzib´ poza granicami RP, to w myÊl zasady o unikaniu podwójnego opodatkowania, prawo to przys∏uguje paƒstwu, które jest siedzibà udzia∏owca. Firma powsta∏a w wyniku fuzji jest sukcesorem praw i obowiàzków tak˝e na p∏aszczyênie podatku od towarów i us∏ug. Nast´pca prawny b´dàcy podatnikiem VAT przejmuje uprawnienia i obowiàzki ∏àczàcych si´ podmiotów, które by∏y poprzednio podatnikami VAT.. 5. Stosowanie metody ∏àczenia udzia∏ów w prawie polskim Metoda ∏àczenia udzia∏ów, jak ju˝ wspomniano, jest najprostszym sposobem ∏àczenia jednostek. Metoda ta nie zosta∏a ju˝ wymieniona w obowiàzujàcym w tym zakresie MSSF 3, który powinien byç stosowany dla spó∏ek gie∏dowych. Ksi´gowego rozliczania po∏àczeƒ spó∏ek dokonuje si´ z wykorzystaniem metody ∏àczenia udzia∏ów, do czego dochodzi w drodze dobrowolnego po∏àczenia, a wić w sytuacji niemo˝liwoÊci okreÊlenia strony przejmujàcej i przejmowanej. Udzia∏owcy po∏àczonych spó∏ek ∏àczà kontrol´ nad ca∏oÊcià ich aktywów netto i dzia∏alnoÊcià w celu wzajemnego dzielenia ryzyka i korzyÊci zwiàzanych z ∏àczenia si´ spó∏ek. Nie mo˝na zatem w tym wypadku mówiç o wczeÊniejszym przejćiu kontroli przez jednà z ∏àczàcych si´ spó∏ek nad drugà. Stàd przy tego typu po∏àczeniu moment po∏àczenia spó∏ek w sensie ekonomicznym uznaje si´ za to˝samy z dniem prawnego dojÊcia transakcji po∏àczenia do skutku. ¸àczenie za pomocà metody ∏àczenia udzia∏ów polega na sumowaniu poszczególnych pozycji odpowiednich aktywów i pasywów oraz przychodów i kosztów po∏àczonych spó∏ek, wed∏ug stanu na dzieƒ po∏àczenia. Zatem niniejsza metoda wykorzystywana jest w przypadku ∏àczenia si´ przedsi´biorstw poprzez fuzj´ wówczas, gdy akcjonariusze ∏àczàcych si´ przedsi´biorstw majà zapewnione ciàg∏e, wspólne uczestnictwo w ryzyku i korzyÊciach po∏àczonego przedsi´biorstwa oraz gdy podstaw´ transakcji stanowi wymiana zwyczajnych akcji z prawem g∏osu ∏àczàcych si´ przedsi´biorstw, a ca∏oÊç (lub prawie ca∏oÊç) aktywów netto i dzia∏alnoÊci ∏àczàcych si´ przedsi´biorstw zostaje po∏àczona w jednà jednostk´. Nabycie akcji jednego przedsi´biorstwa w zamian za w∏asne akcje oznacza, ˝e w tym przypadku nie ma miejsca zap∏ata Êrodkami pieni´˝nymi lub innymi aktywami, a tylko za pomocà akcji w∏asnych. ¸àczàce si´ przedsi´biorstwa sà traktowane tak jak gdyby kontynuowa∏y swà oddzielnà dzia∏alnoÊç na zasadach dotychczasowych, choç znajdujà si´ obecnie we wspólnym posiadaniu. Je˝eli do momentu po∏àczenia przedsi´biorstwa stosowa∏y odmienne zasady rachunkowoÊci, to dla po∏àczonych przedsi´biorstw nale˝y ujednoliciç zbiór zasad rachunkowych [Toborek-Mazur 2005, s. 166–167]. Przy wykorzystaniu metody ∏àczenia po∏àczone aktywa, zobowiàzania i rezerwy sà wykazywane wed∏ug ich wartoÊci ksi´gowej, natomiast ró˝nica, jaka.

(11) Fuzje w aspekcie prawnym, podatkowym i bilansowym. 111. mo˝e powstaç mi´dzy wartoÊcià wyemitowanego kapita∏u akcyjnego a wartoÊcià nabytego kapita∏u akcyjnego koryguje kapita∏y w∏asne (art. 44c, ust. 3 u. o r.). Wy∏àczeniu podlega wartoÊç kapita∏u zak∏adowego (akcyjnego) spó∏ki, której majàtek zosta∏ przeniesiony na innà spó∏k´, lub obu ∏àczàcych si´ spó∏ek w przypadku utworzenia nowej spó∏ki. Po dokonaniu tego wy∏àczenia odpowiednie pozycje kapita∏u w∏asnego spó∏ki, na którà przechodzi majàtek po∏àczonych spó∏ek lub nowo powsta∏ej spó∏ki, koryguje si´ o ró˝nic´ pomi´dzy sumà aktywów i pasywów. Zatem nie wyst´puje ani ujemna, ani dodatnia wartoÊç firmy. Wy∏àczeniu podlegajà równie˝ wzajemne rozrachunki, przychody i koszty wywo∏ane operacjami dokonanymi pomi´dzy spó∏kami przed ich po∏àczeniem i powsta∏e zyski i straty, które zosta∏y zawarte w wartoÊci podlegajàcych ∏àczeniu aktywów i pasywów7 (art. 44c, ust. 5 u.o r.). W przypadku stosowania metody ∏àczenia udzia∏ów wszelkie koszty poniesione w zwiàzku z po∏àczeniem, w tym koszty organizacji poniesione przy za∏o˝eniu nowej spó∏ki lub koszty podwy˝szenia kapita∏u, obcià˝ajà koszty finansowe. Zatem stosujàc metod´ ∏àczenia udzia∏ów, nale˝y doprowadziç do tych samych zasad wyceny i ujćia poszczególnych pozycji bilansowych i wynikowych w ksi´gach rachunkowych obu spó∏ek. Nast´pnie trzeba zapoznaç si´ z okreÊlonymi wartoÊciami aktywów i pasywów, kosztów i przychodów spó∏ek po∏àczonych i wyznaczyç te, które b´dà podlegaç wy∏àczeniu. Wy∏àczeniu w tym wypadku podlegajà wzajemne nale˝noÊci i zobowiàzania oraz mar˝a zysku zwiàzana z wzajemnymi transakcjami, która obni˝a wartoÊç aktywów i wynik finansowy ∏àczàcych si´ spó∏ek poprzez fuzje8. Ró˝nica zaÊ, jaka powsta∏a mi´dzy wartoÊcià wyemitowanego kapita∏u akcyjnego a sumà kapita∏u akcyjnego spó∏ek przed ich po∏àczeniem, koryguje kapita∏y w∏asne.. 6. Stosowanie metody nabycia zgodnie z polskim prawem bilansowym Podstawowym sposobem rozliczania po∏àczonych spó∏ek w prawie bilansowym jest metoda nabycia. Pomimo ˝e zosta∏a ona odmiennie uregulowana w nowym MSSF 3, to w obu wypadkach prezentacja po∏àczenia opiera si´ na wartoÊci godziwej nabytej jednostki. Zgodnie z mi´dzynarodowym standardem po∏àczenie jednostek gospodarczych wykazuje si´ jako przejćie, które zosta7 Mo˝na nie dokonywaç tych wy∏àczeƒ, je˝eli nie zak∏óci to rzetelnoÊci i jasnoÊci sprawozdania finansowego spó∏ki, na którà przechodzi majàtek po∏àczonych spó∏ek albo sprawozdania spó∏ki nowo utworzonej. W metodzie ∏àczenia udzia∏ów przyjmuje si´ bowiem, ˝e sporzàdzone sprawozdanie finansowe po∏àczonych spó∏ek przedstawia ich dane finansowe, jakby by∏y one ju˝ po∏àczone w okresie, którego dotyczà zawarte w sprawozdaniu porównywalne najwa˝niejsze dane finansowe. 8 Gdyby ∏àczàce si´ spó∏ki w wyniku fuzji ponios∏y straty na wzajemnej sprzeda˝y aktywów, to o ujemny wynik koryguje si´ zarówno aktywa, jak i wspólny wynik finansowy, zwi´kszajàc tym samym sum´ bilansowà nowo powsta∏ej spó∏ki..

(12) 112. Joanna Toborek-Mazur. ∏o oparte na koszcie nabycia i nowym sposobie wykazywania przez spó∏ki transakcji z jednostkami posiadajàcymi udzia∏y mniejszoÊciowe, czego nie uwzgl´dniono w prawie polskim. Po∏àczenie metodà nabycia polega na tym, ˝e spó∏ka przejmujàca uzyskuje kontrol´ nad ca∏oÊcià aktywów netto spó∏ki przejmowanej. Rezultatem tej transakcji jest sumowanie – wed∏ug stanu na dzieƒ po∏àczenia – poszczególnych aktywów i pasywów spó∏ki przejmujàcej wycenionych w ich wartoÊci ksi´gowej, z odpowiednimi pozycjami aktywów i pasywów spó∏ki przej´tej wycenionymi w ich wartoÊci godziwej na dzieƒ po∏àczenia (art. 44b, ust. 1 u. o r.). Zidentyfikowane aktywa i zobowiàzania spó∏ki przej´tej mogà obejmowaç aktywa i zobowiàzania, które nie by∏y dotychczas wykazywane w ksi´gach rachunkowych i sprawozdaniu finansowym. Jest to mo˝liwe, jeÊli w wyniku po∏àczenia nast´puje ich ustalenie i spe∏niajà one warunki uzasadniajàce zaliczenie do aktywów i zobowiàzaƒ (art. 44b, ust. 2 u. o r.). Mo˝e to dotyczyç np. wartoÊci niematerialnych i prawnych, które wczeÊniej nie by∏y wykazane w ksi´gach rachunkowych i w bilansie spó∏ki przejmowanej, gdy˝ zosta∏y wytworzone we w∏asnym zakresie. Ustalenie wiarygodnej wartoÊci aktywów mo˝e byç trudne, gdy˝ jest ona zazwyczaj rezultatem transakcji, która ju˝ zasz∏a w przesz∏oÊci. W wypadku aktywów wytworzonych we w∏asnym zakresie takà transakcjà jest poniesiony koszt, który zazwyczaj jest niewspó∏miernie niski do ich ceny rynkowej. W celu ograniczenia nadu˝ywania tych zapisów ustawy postawiono warunek, ˝e zidentyfikowane w wyniku po∏àczenia aktywa muszà wype∏niç definicj´ aktywów i zobowiàzaƒ9. Je˝eli istniejàce w dniu po∏àczenia aktywa lub zobowiàzania spó∏ki przej´tej nie zosta∏y uj´te w ksi´gach rachunkowych i sprawozdaniu finansowym, poniewa˝ nie spe∏nia∏y kryteriów zaliczenia ich do aktywów lub zobowiàzaƒ, powinny byç ustalone i wprowadzone do ksiàg w póêniejszych okresach sprawozdawczych, gdy kryteria te zostanà spe∏nione. JeÊli zaÊ w wyniku póêniejszych zdarzeƒ oka˝e si´, ˝e szacunek wartoÊci godziwej na dzieƒ po∏àczenia nie by∏ w∏aÊciwy, to wówczas nale˝y dokonaç korekty wartoÊci bilansowej aktywów i pasywów istniejàcych wed∏ug stanu na dzieƒ po∏àczenia. W takich przypadkach koryguje si´ wartoÊç firmy lub ujemnà wartoÊç firmy pod warunkiem ˝e jednostka spodziewa si´ odzyskaç wartoÊç wynikajàcà z korekty z przysz∏ych korzyÊci ekonomicznych. Korekta taka ma miejsce w ciàgu roku obrotowego nast´pujàcego po roku obrotowym, w którym nastàpi∏o po∏àczenie. Je˝eli warunki te nie sà spe∏nione, skutki takiej korekty zalicza si´ do pozosta∏ych przychodów lub pozosta∏ych kosztów operacyjnych w okresie jej dokonania (art. 44b, ust. 8 u.o r.).. 9. Mo˝liwoÊç identyfikacji zobowiàzaƒ, nie wykazanych dotychczas w ksi´gach spó∏ki przejmowanej, zosta∏a ograniczona w prawie polskim do utworzenia rezerw na restrukturyzacj´ w przypadku spe∏nienia ÊciÊle okreÊlonych warunków. Z kolei kapita∏ (fundusz) w∏asny spó∏ki przej´tej ustalony na dzieƒ po∏àczenia jako aktywa netto wed∏ug wartoÊci godziwej podlega wy∏àczeniu (art. 44b, ust. 3 u. o r.)..

(13) Fuzje w aspekcie prawnym, podatkowym i bilansowym. 113. W przypadku rozliczenia metodà nabycia, w prawie polskim pojawia si´ pojćie ceny przejćia. Cen´ przejćia stanowi kwota Êrodków pieni´˝nych i ich ekwiwalentów i (lub) ich wartoÊç godziwa, wyznaczona na dzieƒ po∏àczenia przedmiotów wydanych przez spó∏k´ przejmujàcà w zamian za nabycie kontroli nad aktywami netto spó∏ki przej´tej, powi´kszona o koszty dajàce si´ bezpoÊrednio przyporzàdkowaç do po∏àczenia. Ró˝nica mi´dzy wyznaczonà cenà przejćia a wartoÊcià aktywów netto spó∏ki przej´tej, wycenionych w wartoÊci godziwej, wykazana jest w spó∏ce, na którà przechodzi majàtek po∏àczonych jednostek lub jednostki nowo powsta∏ej w wyniku po∏àczenia – jako dodatnia wartoÊç firmy w pozycji „wartoÊci niematerialne i prawne” lub jako ujemna wartoÊç firmy w pozycji „rozliczenia mi´dzyokresowe przychodów”. WartoÊç firmy odzwierciedla oczekiwania spó∏ki przejmujàcej co do przysz∏ych korzyÊci ekonomicznych wynikajàcych z efektu synergii, jaki przynosi po∏àczenie spó∏ek, lub te˝ jest cenà, jakà spó∏ka przejmujàca zap∏aci∏a za wartoÊci, które w momencie po∏àczenia nie spe∏niajà warunków zaliczenia ich do aktywów, a zatem nie mogà byç uj´te w ksi´gach rachunkowych. Z kolei ujemna wartoÊç firmy mo˝e odzwierciedlaç zdolnoÊci negocjacyjne i jako taka stanowi zysk z przeprowadzonej transakcji. W wypadku gdy ujemna wartoÊç firmy jest zyskiem z transakcji i nie ma zwiàzku z oczekiwanymi na skutek po∏àczenia stratami, powinna byç wykazana jako przychód. Innà przyczynà powstania ujemnej wartoÊci firmy mo˝e byç oczekiwanie, ˝e dla osiàgnićia korzyÊci z po∏àczenia spó∏ka przejmujàca b´dzie musia∏a ponieÊç w przysz∏oÊci dodatkowe koszty, które b´dà równowa˝yç przychód, jaki przynosi ujemna wartoÊç firmy [Toborek-Mazur 2005, s. 171–173]. WartoÊç firmy maleje z biegiem czasu, co wynika z faktu, ˝e maleje u˝ytecznoÊç ekonomiczna wartoÊci b´dàcych podstawà jej powstania. WartoÊç firmy w ksi´gach spó∏ki przejmujàcej wykazuje si´ w wartoÊci kosztu pomniejszonego o dotychczasowà amortyzacj´ oraz odpisy aktualizujàce, które odzwierciedlajà trwa∏à utrat´ jej wartoÊci. Odpisów amortyzacyjnych od wartoÊci firmy dokonuje si´ zazwyczaj metodà liniowà przez okres nie d∏u˝szy ni˝ pi´ç lat. Odpisy te obcià˝ajà pozosta∏e koszty operacyjne. Z kolei zgodnie z prawem polskim ujemnà wartoÊç firmy zalicza si´ do rozliczeƒ mi´dzyokresowych przychodów, do wysokoÊci nie przekraczajàcej wartoÊci godziwej nabytych, dajàcych si´ ustaliç aktywów trwa∏ych, z wy∏àczeniem d∏ugoterminowych aktywów finansowych notowanych na regulowanych rynkach, i odpisuje si´ jako zwi´kszenie pozosta∏ych przychodów operacyjnych przez okres wyliczony jako Êrednia wa˝ona okresu ekonomicznej u˝ytecznoÊci nabytych i podlegajàcych amortyzacji aktywów wed∏ug ich wartoÊci godziwej. Ujemnà wartoÊç firmy w wysokoÊci przekraczajàcej wartoÊç godziwà aktywów trwa∏ych, z wy∏àczeniem d∏ugoterminowych aktywów finansowych notowanych na regulowanych rynkach, zalicza si´ na dzieƒ po∏àczenia do pozosta∏ych przychodów operacyjnych (art. 44b, pkt. 11 i 12 u. o r.). Koszty poniesione bezpoÊrednio w celu po∏àczenia spó∏ek stanowià sk∏adnik ceny przejćia. Koszty organizacji przy za∏o˝eniu nowej spó∏ki lub koszty.

(14) 114. Joanna Toborek-Mazur. podwy˝szenia kapita∏u akcyjnego w celu po∏àczenia zwi´kszajà kapita∏ zapasowy spó∏ki, na którà przeszed∏ majàtek po∏àczonych jednostek lub spó∏ki powsta∏ej w wyniku po∏àczenia. Ogólne koszty administracyjne oraz koszty, które nie mogà byç bezpoÊrednio przypisane do transakcji po∏àczenia, nie sà zaliczane do kosztów po∏àczenia, a zatem nie powi´kszajà ceny przejćia. Je˝eli w przysz∏oÊci na podstawie informacji lub zaistnia∏ych zdarzeƒ wystàpi sytuacja, ˝e ustalona na dzieƒ po∏àczenia wartoÊç godziwa aktywów i zobowiàzaƒ by∏a niew∏aÊciwa, wtedy w nast´pnych okresach sprawozdawczych nale˝y skorygowaç ich wartoÊç. W przypadku po∏àczenia metodà nabycia trzeba uwzgl´dniç fakt, ˝e po∏àczenie mo˝e byç rezultatem kilku kolejnych transakcji (art. 44b, pkt 7 u. o r.). W takiej sytuacji cen´ przejćia, wartoÊç godziwà aktywów netto jednostki przej´tej w procencie wyra˝ajàcym procent nabytych praw do aktywów oraz ró˝nic´ mi´dzy tymi dwiema wielkoÊciami (cenà przejćia a wartoÊcià godziwà aktywów netto spó∏ki przej´tej) ustala si´ oddzielnie na dzieƒ ka˝dej istotnej transakcji. Zak∏ada si´, ˝e pierwsza istotna transakcja mia∏a miejsce nie póêniej ni˝ w dniu powstania zale˝noÊci (podporzàdkowania) mi´dzy spó∏kà przejmujàcà a spó∏kà przejmowanà. Dopiero suma odpowiednich wielkoÊci z poszczególnych istotnych transakcji b´dzie stanowi∏a ostatecznà cen´ przejćia, wartoÊç godziwà aktywów i przej´tego podmiotu oraz wartoÊç firmy. Porównujàc te metody, nale˝y stwierdziç, ˝e ze wzgl´du na liczb´ warunków wprowadzonych w prawie bilansowym do identyfikacji spó∏ki przejmujàcej najcz´Êciej stosowanà metodà rozliczania po∏àczeƒ jest metoda nabycia. Zgodnie z tà metodà przyjmuje si´, ˝e w wyniku po∏àczenia spó∏ka przejmujàca nabywa, w zamian za przekazanie aktywów, wyemitowane udzia∏y lub przejćie na siebie zobowiàzaƒ i kontrol´ nad spó∏kà przejmowanà. Spó∏ka przejmujàca uzyskuje kontrol´ nad spó∏kà przejmowanà wtedy, gdy nab´dzie zdolnoÊç do wyznaczania i sterowania politykà finansowà i operacyjnà jednostki przejmowanej w taki sposób, ˝e kontrola ta pozwoli jej uzyskiwaç korzyÊci ekonomiczne z dzia∏alnoÊci jednostki kontrolowanej. Przy zastosowaniu tej metody po∏àczenie spó∏ek rozlicza si´ opierajàc si´ na wartoÊci godziwej i ujmuje na dzieƒ po∏àczenia w ksi´gach rachunkowych spó∏ki, na którà przechodzi majàtek ∏àczàcych si´ spó∏ek lub nowej spó∏ki powsta∏ej w wyniku po∏àczenia.. 7. Kierunki zmian w prawie bilansowym Nieco odmienne regulacje w zakresie stosowania metody nabycia obowiàzujà w nowych mi´dzynarodowych standardach sprawozdawczoÊci finansowej. W MSSF 3 wymaga si´ poczàtkowego ujćia nabytej jednostki wed∏ug kosztu poniesionego przez nabywc´. Poczàtkowe ujćie nabytej jednostki powinno opieraç si´, tak jak dotychczas, na wartoÊci godziwej. Taka sytuacja ma znaczàcy wp∏yw na sprawozdanie finansowe w przypadku, gdy nabycie nie obejmuje 100% udzia∏u w nowej jednostce zale˝nej. W zwiàzku z tym nabywca po-.

(15) Fuzje w aspekcie prawnym, podatkowym i bilansowym. 115. winien wykazywaç udzia∏y mniejszoÊci w wartoÊci firmy, co nie mia∏o miejsca w dotychczasowych regulacjach. Powinien on wykazywaç w rachunku zysków i strat aktualny zysk lub strat´ na transakcji po∏àczenia w przypadku etapowego obejmowania kontroli. Koszty transakcji po∏àczenia powinny obcià˝aç rachunek zysków i strat. Tak˝e póêniejsze zmiany wartoÊci godziwej dotyczàce warunkowej zap∏aty powinny byç ujmowane jako element kszta∏tujàcy wielkoÊç kosztów bàdê przychodów. Zatem rozliczajàc po∏àczenie, nale˝y ujàç w wartoÊci firmy ca∏à wartoÊç godziwà nabytej jednostki gospodarczej, w∏àcznie z udzia∏ami mniejszoÊciowymi. WartoÊç godziwa nabytej jednostki powinna opieraç si´ na formie zap∏aty uiszczonej przez nabywc´. Nast´pnie nabywca b´dzie musia∏ ustaliç, czy wyst´puje premia z tytu∏u pozyskania kontroli i czy wyst´pujà okolicznoÊci wp∏ywajàce na ustalenie wartoÊci godziwej. Du˝y problem, z którym b´dà musia∏y uporaç si´ podmioty ∏àczàce si´, stanowi wycena wed∏ug wartoÊci godziwej. Dodatkowo zosta∏ on rozszerzony na udzia∏y mniejszoÊci, które powinny byç uwzgl´dnione w wartoÊci firmy. B´dà one bowiem, tak jak ca∏a wartoÊç firmy, podlegaç weryfikacji przy przeprowadzeniu testów pod wzgl´dem spadku jej wartoÊci. Problem ten dotyczy szczególnie przypadków, kiedy nabyta jednostka zostanie poddana reorganizacji czy te˝ podzielona na kilka oddzia∏ów wypracowujàcych korzyÊci ekonomiczne. Regulacje MSSF 3 wymagajà równie˝ ustalania wartoÊci firmy opartej na wartoÊci godziwej nabytej jednostki dla kolejnych etapów objćia kontroli. Aktualizacja udzia∏u nabywcy jest odnoszona na rachunek zysków i strat. Ujmowanie zysku lub straty w zwiàzku z etapowym obejmowaniem kontroli stanowi kolejnà zmian´ w obowiàzujàcych przepisach. Koszty transakcji poniesione na rzecz osób trzecich nie stanowià cz´Êci wartoÊci godziwej nabytej jednostki gospodarczej, dlatego powinny obcià˝yç wynik finansowy, stajàc si´ elementem rachunku zysków i strat. Zupe∏nie inne regulacje dotyczà amortyzacji wartoÊci firmy, która podobnie jak wartoÊci niematerialne i prawne, o nieokreÊlonym okresie u˝ytkowania, nie podlega amortyzacji, a istniejàca wartoÊç ujemna powinna byç odniesiona na kapita∏ w∏asny. Zgodnie z MSR 36 ustalonà dodatnià wartoÊç firmy powinno si´ poddawaç testowi pod kàtem utraty wartoÊci. Ryzyko utraty wartoÊci ocenia si´ w odniesieniu do ka˝dej poprzedniej daty bilansu. Taki test powinien byç przeprowadzony co najmniej raz w roku na moment bilansowy. Zatem ustalona wartoÊç firmy podlega pomniejszaniu o dokonywane odpisy aktualizacyjne z tytu∏u trwa∏ej utraty jej wartoÊci. Powy˝sze zmiany zosta∏y dokonane na podstawie nowej klasyfikacji wartoÊci niematerialnych i prawnych wprowadzonej przez MSR 38, co ilustruje rys. 2. Jak wynika z z rys. 2, zgodnie z MSR 38, nie wszystkie wartoÊci niematerialne i prawne podlegajà odpisom amortyzacyjnym, co znalaz∏o odzwierciedlenie w nowych regulacjach dotyczàcych po∏àczeƒ jednostek gospodarczych. Nowy MSSF 3 wymaga ponadto od firmy przejmujàcej osobnego ujmowania.

(16) Joanna Toborek-Mazur. 116. WartoÊci niematerialne. NieokreÊlone zu˝ycie u˝ytkowe. OkreÊlone zu˝ycie u˝ytkowe. Brak amortyzacji. Amortyzacja przez ca∏y okres ˝ycia u˝ytkowego. Test na utrat´ wartoÊci co najmniej raz w roku oraz gdy wyst´pujà czynniki wskazujàce na takie zjawisko. Test na utrat´ wartoÊci – tylko je˝eli sà czynniki wskazujàce na takie zjawisko. Rys. 2. Klasyfikacja wartoÊci niematerialnych i prawnych èród∏o: opracowanie w∏asne.. zobowiàzaƒ warunkowych jednostki przejmowanej na dzieƒ przejćia. Tak˝e ta pozycja powinna byç uwzgl´dniona w wartoÊciach godziwych.. 8. Podsumowanie Analizujàc procesy konsolidacyjne na Êwiecie, mo˝na zauwa˝yç czynniki determinujàce udane fuzje. Zapewne regulacje prawne mogà staç si´ podstawà kontynuacji procesów po∏àczeƒ. Poszerzenie przedmiotowego katalogu spó∏ek podlegajàcych ∏àczeniu oraz objćie unormowaniem prawnym fazy czynnoÊci przygotowawczych procesu ∏àczenia odpowiadajà wyraênym potrzebom praktyki obrotu gospodarczego w tym zakresie. Nowe przepisy normujà szczegó∏owo same procedury ∏àczenia, podzia∏u i przekszta∏ceƒ. Majà one zapewniç przejrzystoÊç tych zmian, wa˝nà zw∏aszcza gdy chodzi o wycen´ majàtku oraz ochron´ interesów dotychczasowych wspólników i akcjonariuszy. Niekiedy jednak te unormowania sà wykorzystywane w celu uchylania si´ od odpowiedzialnoÊci za wczeÊniej podj´te zobowiàzania przez udzia∏owców ∏àczàcych si´ spó∏ek. Nale˝a∏oby wprowadziç bardziej szczegó∏owe regulacje dotyczàce ochrony praw udzia∏owców mniejszoÊciowych uczestniczàcych w procesach fuzji i przej´ç, tak jak to sta∏o si´ cz´Êciowo na gruncie mi´dzynarodowego prawa bilansowego poprzez wprowadzenie MSSF 3. Jednak nadal dla wi´kszoÊci po∏àczeƒ jednostek gospodarczych w Polsce obowiàzujàca jest metoda nabycia i metoda ∏àczenia udzia∏ów, które stanowià podstawowe metody rozliczania po∏àczeƒ. Nale˝y nadmieniç, ˝e nowy standard MSSF 3 wprowadza metod´ nabycia jako jedynà metod´ rozliczania po∏àczeƒ..

(17) Fuzje w aspekcie prawnym, podatkowym i bilansowym. 117. Literatura Dyrektywy europejskie [1996], tekst dyrektyw w j´zyku polskim [w:] Prawo Wspólnot Europejskich a prawo polskie: prawo spó∏ek, red. M. Safjan, Warszawa. Mi´dzynarodowe standardy sprawozdawczoÊci finansowej [2004], IASB, SKwP, Warszawa. Rozporzàdzenie Rady UE nr 2157/2001 o statucie spó∏ki europejskiej, Uchwa∏a Rady Europejskiej ECC nr 2137/85 z 25 lipca 1985. Toborek-Mazur J. [2005], Holding w aspekcie prawnym, bilansowym i podatkowym, Oficyna Ekonomiczna, Kraków. Ustawa z 29 wrzeÊnia 1994 r. o rachunkowoÊci, tekst jednolity, Dz.U. 2002, nr 76, poz. 694. Ustawa Kodeks spó∏ek handlowych, Dz.U. 2000, nr 94, poz. 1037. Ustawa z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych, Dz.U. 1993, nr 106, poz. 482 ze zm. Ustawa z 2 lipca 2004 r. o swobodzie dzia∏alnoÊci gospodarczej, Dz.U. nr 173, poz. 1808. Ustawa z dnia 4 marca 2005 r., o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spó∏ce europejskiej, Dz.U. 2005, nr 62, poz 550, 551. Ustawa Ordynacja podatkowa z dnia 29 sierpnia 1997 r., Dz.U. nr 137, poz. 926 z póên. zm.. Legal, Tax, and Balance Sheet Aspects of Mergers The purpose of this article is to present the legal regulations on mergers. From the legal perspective, mergers and acquisitions are highly complex processes, since many ways exist to take over control over an enterprise. These processes cover almost every field of law. Civil law, commercial law, tax law and balance sheet law play a particular role in Polish law on merger and acquisition processes. The provisions of the Commercial Companies Code pertaining to mergers undoubtedly more comprehensively and fully regulate the issues of concern. The new regulations are favourable towards this form of capital concentration and employ models accepted in western countries, due to which they have a significant impact on mergers in the European Union. In order for this to function, however, a deeper harmonisation of Polish law with corresponding Community regulations is warranted. Moreover, linking and unifying regulations on the basis of commercial, tax and balance sheet law would contribute significantly to further mergers in the Polish economy of companies also operating in the Community. In this case, it is essential that mergers be presented in compliance with the balance sheet law in force. The method of merging shares is significantly less costly and labour-intensive in regard to merger accounting. For this reason, in Poland at present it cannot be replaced by the acquisition method..

(18)