Andrzej Rozwałka
Konferencja o miastach Lubelszczyzny
Wiele starych m iast i zespołów architektonicznych urzeka nas sw ym pięknem . W arto zastanow ić się n ad źródłam i tego zjaw iska zw łaszcza dziś, kiedy nowa zabudow a jest krytykow ana za brak indywidualnego w yrazu i często nie stwarza środowiska życia, odpowiadającego potrzebom i aspiracjom ludności.
Wacław Ostrowski1
W dniach 6-7 g ru d n ia 2007 ro k u odbyła się n a UM CS konferencja n au k o w a M iasta Lubelszczyzny w średnio wieczu i okresie w czesnonow ożytnym . Problemy i per spektyw y badawcze. Jej o rg an iza to ram i były trz y je d n ostki naukow e W ydziału H um anistycznego naszego U niw ersytetu: Z ak ład N auk W spierających A rch eo lo gię In sty tu tu A rcheologii oraz Z akłady H isto rii Pol ski Średniow iecznej i H istorii G ospodarczej In sty tu tu Historii.
W 2007 ro k u , zg o d n ie z trad y cją, p rz y p a d a ła 690-ta ro czn ica lokacji m ia sta L ublina. Był to d o b ry czas by d o k o n a ć p o d s u m o w a n ia b a d a ń n a d n aszy m m iastem i in n y m i o śro d k a m i m ie jsk im i R egionu. O d k ilk u n a stu lat trw a niezw ykle d y n a m ic z n y pro ces p rz y ro stu ź ró d e ł arc h eo lo g iczn y ch z te re n ó w m iast Lubelszczyzny. N iestety now e w y n ik i b a d a ń nie z n a j dują w łaściw ego o d zw iercied len ia w o b ieg u n a u k o w ym i sp o łeczn y m . Leszek K ajzer - a u to r pierw szego w dziejach polskiej a rch eo lo g ii p o d rę c z n ik a a rc h e o logii h isto ry cz n ej p a ra fra zu ją c sły n n e p o w ied zen ie K onrada Jażdżew skiego, że przyszłość archeologii leży w b agnie, stw ierd ził, że zn ac zn a część p rz y sz ło ści polskiej arch eo lo g ii histo ry czn ej leży w b a d a n ia c h m iejskich. Z a so b y ź ró d e ł arch eo lo g ic zn y ch n a
tere-1 W. Ostrowski, W prowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko. W arszawa 1996, s. 14. W acław O strowski (1907-1990) - w ybitny znawca dziejów budow y m iast, u rb a n i styki i ekologii, zaw arł tę refleksję w rozdziale o znam iennym tytule Potrzeba znajomości historii (s. 14).
n a c h ta k ic h sta n o w isk o b ejm u ją zazw yczaj całą ta b e lę p erio d y z acji w arch eo lo g ii - o d czasów p ra d z ie jo w ych p o w spó łczesn o ść, w d zied zin ie zaś m eto d y k i i m e to d o lo g ii ty ch b a d a ń arch eo lo g ia sk u p ia w sobie niezw ykle b o g ate sp e k tru m te o rii i p ó l w sp ó łd z ia ła n ia z p o te n c ja ln ie n ajszerszą dla tej d zied zin y n a u k i g am ą in n y ch n au k , za ró w n o ty ch w spierających, jak i p o m o c n ic z y c h 2.
T rzeba n a w stęp ie p o d k re ślić , że b y ła to pie rw sza w h isto rii b a d a ń n a d o śro d k a m i m iejsk im i L ubel szczyzny k o n feren cja, k tó ra d o k o n a ła p o d s u m o w a n ia w y n ik ó w p ra c arch eo lo g iczn y ch całego o k resu śred n io w iecza i w czesnych czasów n o w o ży tn y ch . D o ty ch czaso w e n au k o w e p ró b y k o n sta ta c ji u s ta leń arch eo lo g iczn y ch o d b y w ały się tylko n a ła m a c h p u b lik acji d o ty czący ch najw cześniejszego e ta p u u r ban iz acji L ubelszczyzny3 lub w ch o d ziły w sk ład m o
2 L. Kajzer, Wstęp do archeologii historycznej. Łódź 1996 (s. 177).
3 I. Kutyłowską, Rozwój Lublina w V I-X IV wieku na tie ur banizacji międzyrzecza środkowej Wisły i Bugu. Lublin 1990; tej że, Miasta Lubelszczyzny sprzed układu w Krewie (stan badań). W: Civitas et villa. M iasto i wieś w średniow iecznej Europie Środkowej, red. C. Buśko i in. W rocław -Praga 2002, s. 165-175; A. Rozwałka, R. N iedźw iadek, M. Stasiak, Lublin wczesnośred niowieczny. Studium rozwoju przestrzennego. W arszawa 2006; A. Rozwałka, Średniowieczny Lublin i Lubelszczyzna w świetle badań ostatnich 10 lat. W: 60 lat archeologii w UMCS. Pod sum ow anie ostatniego dziesięciolecia, red. J. G urba, J. Libera. Lublin 2007, s. 111-117.
n o g ra fii h isto ry c z n y c h poszczeg ó ln y ch o śro d k ó w m iejsk ich 4. Bieżące in fo rm a c je w p o sta c i k ró tk ic h n o te k lu b sp ra w o z d a ń m o ż n a b y ła znaleźć w w y d a w an y ch p rz ez W o jew ó d zk i U rząd O c h ro n y Z a b y t k ó w w L ublinie W iadom ościach Konserw atorskich
W ojew ództw a Lubelskiego i ro c z n ik u In s ty tu tu A r ch eo lo g ii U M C S Archeologii Polski Środkow ow schod niej5. Poza ty m p u b lik acje p re z e n tu ją ce n ajw a ż n ie j sze o d k ry c ia a rc h eo lo g iczn e n a stan o w isk ach m ie j skich sp o tk a ć m o ż n a było w w y d aw n ic tw ach p o p u la rn o n a u k o w y c h , n ie ste ty o o g ra n ic z o n y m ob ieg u sp o łe c z n y m 6.
W obec pow yższej sytuacji celow a stała się p o trz e b a zin teg ro w an ia w ysiłków śro d o w isk a b adaczy m iast i stw o rzen ie p o la w y m ia n y p o g lą d ó w i d y sk u
4 W ostatnich latach ukazały się m.in.: J. G urba, Okolice By chawy w świetle archeologii. W: Dzieje Bychawy, red. R. Szczygieł. Bychawa-Lublin 1994, s. 11-21; S. G ołub, J. G urba, Archeologia 0 początkach Chełma. W: C hełm i Chełm skie w dziejach, red. R. Szczygieł. C hełm 1996, s. 13-25; R. N iedźwiadek, A. Rozwał ka, Osadnictwo Kocka w pradziejach i średniowieczu. W: Studia z dziejów Kocka, red. R. Szczygieł. Lublin, s. 9-32; A. Rozwałka, R adzyń i okolice w pradziejach, średniowieczu i okresie nowo żytnym w świetle źródeł archeologicznych. W schodni Rocznik H um anistyczny 1: 2004, s. 19-34; J. G urba, R. Szczygieł, Okoli ce Hrubieszowa w średniowieczu. W: Dzieje H rubieszow a, red. R. Szczygieł. H rubieszów 2006, s. 71-85.
5 D o czasu K onferencji ukazało się osiem tom ów „W ia dom ości K onserw atorskich”, a w każdym z nich Sprawozdanie z działalności w zakresie ochrony zabytków archeologicznych na terenie woj. lubelskiego, zawierające krótkie notki z badań p o szczególnych rodzajów stanowisk, w tym i miejskich. W „A r cheologii Polski Środkow ow schodniej” (APŚ) w arto zwrócić uwagę, poza bieżącymi spraw ozdaniam i z w ycinkow ych badań m iast, na publikacje sum ujące w ieloletnie nadzory i badania archeologiczne w W ąwolnicy - zob. I. Kutyłowska, Średnio wieczne miasto Wąwolnica w świetle źródeł archeologicznych 1 pisanych. APŚ 7: 2005, s. 253-258.
6 N a uwagę zasługuje tu przede wszystkim seria wydaw nicza W ojewódzkiego U rzędu O chrony Z abytków w Lublinie Skarby z Przeszłości, a w nich m.in.: w tom ie 2 (2000) - I. Ku tyłowska, Miasto, zam ek i sanktuarium na W zgórzu Kościelnym w Wąwolnicy, s. 55-68 i M. Supryn, M iasta i zam ki - Kazim ierz Dolny i Janowiec·, w tom ie 4 (2002) - S. G ołub, Podziemne gór nictwo kredowe w Chełmie, s. 85-94, I. Kutyłowska, Nieznana Brama Lubelska obwodu obronnego miasta Chełma, s. 95-104, Ł. Rejniewicz, Chełm - Plac Łuczkowskiego. Badania archeolo giczne Ratusza i Kamienicy W. Węglińskiego, s. 105-118; w tom ie 6 (2004) - E. M itrus, Początki kościoła św. M ichała w Lublinie, s. 53-80, A. H unicz, W cieniu m uru obronnego, s. 81-94, M. M aty- aszewski, Co kryją historyczne ulice Lublina - wybrane rezultaty nadzorów archeologicznych w 2003 r., s. 95-106, D. W łodarczyk, Relikty cmentarza p rzy kościele św. Krzyża w Lublinie, s. 131-140 i W. Kozak-Zychm an, D awni mieszkańcy Lublina i okolic. Stan i potrzeby badań antropologicznych, s. 141-149; w tom ie 8 (2006) - A. Stachyra, Czasy Jagiellonów i okres staropolski na Polesiu, s. 135-152.
sji, nie tylko n a te m a t sta n u ro z p o z n a n ia lubelskich o śro d k ó w m iejskich, ale ró w n ież p e rsp e k ty w b ad aw czych.
M im o w yraźnego p iętn a archeologicznego celem org an izato ró w była prezentacja dziejów naszych m iast z w ielu p ersp ek ty w badaw czych i skupienie w okół te m a tu przedstaw icieli różnych dyscyplin naukow ych - archeologów , historyków , urbanistów , geografów, an tro p o lo g ó w k u ltu ry i k o n serw ato ró w zabytków . Po raz pierw szy w dziejach b ad a ń n ad Lubelszczyzną d o k o n a n o ta k w szechstronnej konstatacji w yników b adań. Nie sposób tu scharakteryzow ać choćby p o krótce niezw ykle interesujących referatów . W ystąpie n ia m o ż n a b y u p o rząd k o w ać skupiając je w czterech zasadniczych grupach:
1. syntetyczne spojrzenie n a proces u rb an izacji Lu belszczyzny przez p ry z m at źró d eł pisanych, ik o nograficznych i kartograficznych (prof. Ryszard Szczygieł, Rozwój sieci miejskiej Lubelszczyzny do końca X V I wieku; prof. Elżbieta Przesm ycka, P rze obrażenia planów urbanistycznych m iast Lubel szczyzny; d r Paweł Jusiak, Geografia lokacji m iast rodziny Firlejów w X V I wieku), a także całościow e ujęcie b ad a ń i o ch ro n y historycznych zespołów m iejskich (d r inż. arch. H alina Landecka, Badania ośrodków miejskich na terenie w ojew ództw a lubel skiego w planach i działalności Urzędu Ochrony Z a bytków);
2. kw estie zw iązane z m eto d o lo g ią i m eto d y k ą b a d an ia m iast, stosow anym i przez różne nauki i specjalności (d r A n n a Zalew ska, M etodologicz ne aspekty badań nad miastem; d r M aciej Rajew- ski, M iasto ja ko p rzed m io t antropologii kulturowej; d r K am il N ieścioruk, D aw ne plany ja ko m ateria ły źródłowe do badań nad przeszłością miast; m g r W ło d zim ierz Zieliński, Sposoby ekspozycji p a n o ram Lublina w najstarszej ikonografii miast; d r hab. A ndrzej Rozw ałka, Archeologiczne badania m iast - wybrane problem y m etodyki badań na przykładzie Lublina i innych m iast Lubelszczyzny);
3. n a tu ra ln e i k u ltu ro w e u w aru n k o w an ia p o w staw a n ia i rozw oju p rzestrzen n eg o m iast (d r hab. W anda K ozak-Z ychm an, Obraz zasiedlenia Lubelszczyzny we wczesnym średniowieczu w świetle badań antro pologicznych; d r Jan Reder, W p ływ zm ia n hydrogra ficznych i geomorfologicznych na rozwój osadnictwa
na Lubelszczyźnie w średniowieczu i czasach nowo żytnych; d r Jolanta Rodzoś, Geograficzne p o d sta w y tożsamości kulturow ej współczesnego Lublina; d r Ewa Skow ronek, Z m ia n y krajobrazu kulturo wego Lubelszczyzny w średniowieczu i czasach no w ożytnych na przykładzie Roztocza; d r D ag m ara K ociuba, N aturalne uw arunkow ania przem ian
Kronika - The c hronicle
przestrzennych Lublina w średniowieczu i czasach nowożytnych);
4. proces p rzem ia n p rzestrz en i m iejskiej w śre d n io w ieczu i w czesnej n o w o ży tn o ści n a przy k ład ach w ybranych m iast Lubelszczyzny (d r hab. Irena K utyłow ską i m g r A gnieszka Stachyra, Proces p rze mian przestrzeni miejskiej w średniowiecznej W ąwol nicy; d r hab. Stanisław a H oczyk-Siw kow a, Początki średniowiecznego Szczebrzeszyna w świetle badań archeologicznych; m g r M arek Stasiak, K ształtow a nie się przestrzeni m iejskiej Lublina w okresie śred niowiecza i wczesnej nowożytności; m g r Z bigniew W ichrow ski, Proces przem ian przestrzeni miejskich Kraśnika i Urzędowa w średniowieczu; m g r P rusi- cka-K ołcon, P rzem iany przestrzeni miejskiej H ru bieszowa w średniowieczu i czasach nowożytnych; m g r Tom asz D zieńkow ski i m g r Stanisław G ołub, Proces przem ian przestrzeni miejskiej w średniowie czu Chełma; m g r Elżbieta Sobczuk, Proces przem ian przestrzennych Krasnegostawu od średniowiecza do czasów nowożytnych; d r K atarzyna Pisarek-M ały- szek i m g r Paw eł Lis, Rozwój przestrzeni miejskiej K azim ierza Dolnego w średniowieczu na podstaw ie źródeł archeologicznych; m g r Rafał N iedźw iadek, Proces kształtow ania się przestrzeni miejskiej K o ń skowoli).
W ygłoszone referaty archeologiczne u św iadom iły przede w szystkim , że w sytuacji law inow ego niem alże p rz y ro stu źró d eł archeologicznych, istnieje p o trz e ba u p o rząd k o w an ia tych zasobów. Stw orzenie M apy Archeologicznej Lublina, C hełm a, K raśnika czy K ras negostaw u w raz z katalogiem jest p o stu late m chwili. Prezentow ane p o d su m o w a n ia badaw cze ukazały zróżnicow any sto p ień d o k u m en tacji i analizy p o zy skanych źródeł. Sytuacja ta skłania, w ślad za w y ra żoną w cześniej uw agą D a n u ty Jaskanis, do refleksji, że stw orzenie jednolitego system u rejestracji p u n k tó w badaw czych w obszarach m iejskich pozw oli nie tylko na p ełn e w ykorzystanie inform acji o histo rii o rg a n i zm u m iejskiego, ale także da p o d sta w y do tw o rzen ia założeń p la n ó w zag o sp o d aro w an ia p rzestrzen n eg o oraz k ształto w a n ia polityki k o n serw ato rsk iej7. Jest to kwestia o k ap italn y m znaczeniu, bow iem plan zago sp odarow ania staje się po akceptacji rad y m iasta a k tem p raw n y m , k tó ry m oże ratow ać rów nież dziedzi ctwo archeologiczne.
7 D. Jaskanis, Wybrane aspekty archeologicznej dokum en tacji z badań miejscowości zurbanizowanych. Prace i M ateriały M uzeum A rcheologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna 36 (1989-1990): 1993, s. 100.
W ystąpienia archeologiczne u d o w o d n iły p o n ad to , i jest to jed n o zn aczn ie o p tym istyczny aspekt, o d c h o dzenia o d p rezen tacji tylko sp ek tak u larn y ch o d k ry ć a p o d ejm o w an ie głębszych stu d ió w p rzem ian i ro z w oju p rzestrzen n eg o o rg a n izm u m iejskiego n a tle u w a ru n k o w ań p rzy ro d n iczy ch i kulturow ych. Jest to istotne, bow iem stru k tu ra p rz e strz e n n a m iasta sta n o wi o n iero zerw aln y m zw iązku z przeszłością, ale także rzutuje też na przyszłość8.
O b rad o m tow arzyszyła ożyw iona dyskusja, k tó ra u n ao czn iła nie tylko znaczny w o statn ich latach p o stęp badawczy, ale rów nież autentyczne zain te resow anie społeczne najstarszym i eta p am i dziejów m iast naszego regionu. W ty m kontekście dziw i fakt nikłego zain tereso w an ia w ojew ódzkich i lokalnych w ładz państw o w y ch i sam orządow ych p ro b lem a ty ką przeszłości w łasnych o śro d k ó w m iejskich, zaró w n o w sferze m aterialn eg o i organizacyjnego w sparcia inicjatyw y środow iska naukow ego, ja k i obecności w sam ych o b rad ach 9. Jest to sytuacja niepokojąca, gdyż takie sp o tk an ia nie tylko tw o rzą p o d staw y do rek o n stru k cji procesów historycznych, ale tw orzą rów nież perspektyw ę b u d o w y tożsam ości obyw atel skiej i m ogą w isto tn y m , p rag m aty czn y m w ym iarze d o p o m ó c w tw o rzen iu p lan ó w zag o sp o d aro w an ia przestrzennego, a w konsekw encji ro z p o zn an ia su b stancji zabytkow ej, sp o so b ó w jej ochrony, ja k rów nież pro m o cji turystycznej. W p erspektyw ie p o n ad lo k al- nej w in n iśm y zdaw ać sobie spraw ę, że odzyskaw szy należne h istorycznie i k u ltu ro w o m iejsce w E uropie dobitniej p o w in n iśm y rów nież uw ypuklać dzieje n a szych m iast, ta k m o cn o zw iązanych przecież z e u ro pejskim i p ro cesam i u rbanizacyjnym i. A dekw atna do tej kw estii jest o p in ia w ybitnego bad acza sztuki i a r c h itek tu ry p ro feso ra A ndrzeja Tom aszew skiego, k tó ry zauw ażył, że H istoryczne m iasto stanow i kluczow y problem tożsamości europejskiego krajobrazu kulturo
wego. [...] Przez pon a d dwa tysiąclecia dziejów Europy tożsamość kulturowa naszego kontynentu, odróżniająca nas od innych obszarów kulturowych, jest przede w szyst kim tożsamością miejską. [...] W polityce kulturalnej eu ropejskich organizacji ( Unia Europejska, Rada Europy, OBWE, europejski program UNESCO), rządów naszych państw, regionów, sam orządów lokalnych, głów nym ce lem w inien stać się strategiczny program rewaloryzacji historycznych miast, ja ko program polityczny, m ający
8 L. Benevolo, M iasto w dziejach Europy. W arszawa 1995, s. 9.
9 Z aproszenia od organizatorów otrzym ały władze i sam o rządy wszystkich ośrodków m iejskich Lubelszczyzny. N a ob ra dach pojaw ili się jedynie w ysłannicy w ładz m iejskich U rzędo wa i Końskowoli.
Kronika - The chronicle
na celu ochronę i w zm ocnienie poczucia europejskiej tożsamości kulturowej, zarów no tej regionalnej ja k i p o wszechnej, budow any na pojęciu wspólnego europejskie go dziedzictw a ku ltu ry10.
D y n am iczn y rozw ój inw estycji budow lanych, ró w nież n a te ren ach h istorycznych m iast, a w ślad za ty m
znaczny w zrost p o trzeb badaw czych jest ciężką p ró b ą n ie tylko dla środow iska archeologicznego parającego się p ro b lem aty k ą m iejską, ale rów nież spraw dzianem obyw atelskich postaw władz, sam o rząd ó w i społecz ności m iejskich. D r h a b . p r o f. U M C S A n d r z e j R o z w a tk a I n s ty tu t A r c h e o lo g i i U M C S w L u b lin ie PI. M . C u r ie - S k lo d o w s k ie j 4 2 0 - 0 3 1 L u b lin a.rozwalka@interia.pl
10 A. Tomaszewski, Zadanie i szanse historycznych miast w X X I wieku. W: Badania archeologiczne starych m iast W arm ii i M azur a problem y ich rewaloryzacji. M ateriały z konferencji, W ykno 12-14.XI.1997 r. [red. J. Wysocki, J. Michalski]. Nidzica 1998, s. 10.
