Badania w dziedzinie socjologii literatury

Stefan Żółkiewski

Badania w dziedzinie socjologii

literatury

Biuletyn Polonistyczny 20/1 (63), 127-148

1977

ANKIETA KNoLP PAN

NA TEMAT PERSPEKTYWICZNEGO PLANU

BADAŃ POLONISTYKI LITERACKIEJ

BADANIA W DZIEDZINIE SOCJOLOGII LITERATURY

1. Nazwa i zakres posztikiwań

Prezydium Komitetu Nauk o L itera tu rz e P o lsk ie j przy pomocy te j n ie ­ dokładnej i tradycyjnej nazwy: "so cjo lo g ia lite r a tu r y ", o k reśliło zlecone mi zadanie.

Istn ie ją trzy o k reśle n ia badań, których pożądany rozw ój mam z a ry so ­ w ać: d zieje życia lite ra c k ie g o , so cjo lo g ia lite ra tu ry , wiedza o kulturze lite r a c k ie j. Z akresy tak nazwanych badań nie pokryw ają się ze sobą, mają jednak bardzo w iele wspólnego.

M y ślę, że należy odrzucić dwie pierw sze nazwy, nie zaniedbując z re sz tą w łaściw ych im, specyficznych problemów. Wybór jednak nazwy zakresu badawczego powinien spełniać określone w a r u n k i t e o r e t y c z ­ ne i obejmować stosownie do potrzeb ogólnej wiedzy o lite ra tu rz e s z e ­ ro k i k rąg problemów i szerok ie pole dokumentacji.

Mówimy tu o zak resie badań i problem atyki, o k lasie sw oistych py­ tań oraz w łaściw ych im odpowiedzi, a nie o sp ecjaln ej d yscyp linie, tak jak się odrębne dyscypliny rozum iało w XIX w. , przyp isu jąc im swoisty przedmiot badań i sw oiste metody badawcze. Taką bowiem dyscypliną nie je s t ani h isto ria życia lite ra c k ie g o , ani so cjo lo g ia lite ra tu ry , ani wiedza o kulturze lite r a c k ie j. W XX w. z re sz tą wielu teoretyków w ątpi, czy dyscypliny wyodrębnione na podstawie zeszłow ięcznych kryteriów w ogóle is tn ie ją .

Nazwę: h i s t o r i a ż y c i a l i t e r a c k i e g o , odrzucamy dlatego, że i ta nazw a, i tra d y cja tak nazwanych badań o k reślały w yłącznie po­ szukiwania pomocnicze dla h is to rii lite ra tu ry . H isto ria życia lite ra ck ie g o zbierała i w yjaśniała dane dotyczące d ziałaln o ści p isarzy jako osób psy ­

chofizycznych, jako indywidualnych wykonawców zw łaszcza społecznych czynności p isa rsk ich . Dominowały p rzeto w tych poszukiwaniach zain te­ resow an ia historyczne i metody id io g ra ficz n e. C z ę śc ie j np. mówiło się 0 Kraszew skim jako zawodowym p isa rz u , o w łaściw ych mu warunkach spełniania jego czynności zawodowych, an iżeli o wyróżnikach społecznych zawodu p isa rz a w połowie XIX w. w ogóle. Tak pojmowana h isto ria ży­ c ia lite ra ck ie g o z natury rz e cz y b ard ziej in tereso w ała się tw órcam i, kon­ tekstam i społecznymi ich tw órczej d z ia ła ln o śc i, materialnymi warunkami tw orzenia przez nich d z ie ł, aniżeli czytelnikam i, re c e p c ją d z ie ł, sp o łecz ­ nymi funkcjami lite ra tu ry .

Nazwa: h isto ria życia lite ra c k ie g o , je s t w ięc zbyt wąska i zbyt trad y cy jnie odwołuje się prawie w yłącznie do metod badań h isto ryczn ych .

Podobnie proponujemy zrezygnować z nazw y: s o c j o l o g i a l i t e ­ r a t u r y . Ta nazwa zrod ziła się z prób w yjaśniania fenomenu tw ó rczo ści 1 jakościow ych cech je j rezultatów przez odwołanie się do determ inacji społecznych. Były to próby u stalan ia homologii między strukturą d zieła, stru k tu rą światopoglądu p isa rz a i w łaściw ych mu postaw - a strukturą ideologii określonych grup społecznych, czy nawet struktu rą id eo lo gicz­ nie rozumianych całych fo rm acji społecznych. Tak rozumiana so cjo lo g ia lite ra tu ry , czasem so cjo lo g ia form lite r a c k ic h , staw ała się pomocniczą dyscypliną h is to rii lite ra tu ry , k tó re j główna uwaga skupiała s ię , i skupia, na w yjaśnianiu fenomenu tw ó rcz o ści. A p rz e cie ż od metod socjologiczn ych moglibyśmy oczekiw ać pomocy nie w z a k resie w yjaśniania procesów tw ór­ c z o ś c i, ale w łaśnie społecznego funkcjonow ania, k rą ż e n ia , odbioru dzieł już stw orzonych, gotowych i w łaśnie u czestn iczący ch w p ro cesach komu­ n ik a cji sp o łeczn ej, które wymagają odrębnego w yjaśniania - obok p ro c e ­ sów tw ó rcz o ści.

P rz y tym nazw a: so cjo lo g ia lite ra tu ry , su g eru je, że do zjaw isk l i t e ­ ra c k ic h , ich w szechstronnego w yjaśniania będziemy stosow ali obce meto­ dy, w ykształcone na innym teren ie badań, których gotowy zestaw tylko przeniesiem y ze sfery badań in te ra k c ji społecznych na o b szar zjaw isk lite r a c k ic h . Doświadczenia dw udziestow iecznej h is to r ii i te o rii lite ra tu ry jako dyscyplin specjalnych i obfitujących w cenne rezu ltaty poznawcze p rz e k re ś liły , wydaje s ię , ra z na zawsze te złudne pomysły o p rzen o

-niu ja k ich ś obcych metod na m iejsce sw oistych metod literatu roznaw stw a. M ów ię: przenoszenie na m iejsce swoistych metod, bo użytkowanie metod w ykształconych przez inne sp e cja ln o ści w stosunku do pewnych p ro b le­ mów związanych czy to z tw ó rcz o ścią , czy komunikacją lite r a c k ą , nie budzi z a strz e ż e ń : nie można np. zastąpić badań tw ó rczo ści lite ra c k ie j analizą psychoanalityczną, ale pewne zagadnienia tw ó rczo ści mogą wyma­ gać w yjaśnień psychoanalitycznych jako- uzupełniających. P rz y tjon w spół­ czesn a so cjo lo g ia w ykształciła metody nowe, które niew iele dają przy w yjaśnianiu procesów tw ó rcz o ści, aczkolw iek i tu powstały nowe metody badań zmian, innow acji, upowszechniania się innow acji. Głównie jednak nowe metody so cjo lo g ii em pirycznej służą wyjaśnieniu czynności wyuczo­ nych, procesów in te ra k c ji, między innymi - komunikacji sp o łeczn e j, co szczególnie dotyczy badań lite r a c k ic h , badań komunikacji lite r a c k ie j.

Z tych w szystkich względów proponujemy nazwę tr z e c ią : w i e d z a o k u l t u r z e l i t e r a c k i e j - jako n a js z e r s z ą , obejm ującą te w szy stk ie, lub prawie w szystkie, problemy, które m ieściły się w tra d y cji h isto rii ży cia lite ra ck ie g o i w tra d y cji so cjo lo g ii lite ra tu ry . Nazwa ta w skazuje, że kultura lite ra ck a je s t integralnym składnikiem - wyodrębnionym tylko dla potrzeb heurystycznych - c a ło śc i kultury danego czasu i m iejsca, danej sp o łeczn o ści. Ponieważ zjaw iska kultury lite ra c k ie j należą przede wszystkim do sfery zjaw isk komunikacji społecznej w obrębie danej kul­ tu ry , p rz e to i komunikacja lite ra c k a je s t integralną c z ę ś c ią komunikacji sp o łeczn ej danego czasu i m ie jsc a , a p ro cesy komunikacji lite ra c k ie j wyodrębniamy z s z e r s z e j c a ło śc i procesów komunikacji społecznej rów nież tylko dla celów heurystycznych. Wiedza o kulturze lite ra c k ie j zm ierza do w yjaśn ienia, jak funkcjonują teksty lite ra c k ie w p ro cesach komunikacji sp o łecz n e j, jakie są ich rzeczy w iste (nie tylko projektow ane) funkcje sp ołeczne. Zm ierza ona do w yjaśnienia d zieł nie w perspektyw ie p ro c e ­ sów tw órczych, ale w perspektyw ie procesów komunikacyjnych, gdy już w yjaśniliśm y so b ie, jak umieliśm y, tw órczą oryginalność i niepow tarzal­ ność d zie ła, jego sw oistą struktu rę i związki z trad y cją lite ra c k ą . W ie­ dza o kulturze lite ra c k ie j nie ma głównie pomagać przy wyjaśnianiu p ro ­ cesów tw órczych, jak h isto ria życia lite ra c k ie g o . P rz e c iw n ie , sama chce korzystać z wyników badań tw ó rcz o ści, choć może ich osiąganiu

130

być też pomocna, jak w szelkie poznanie. W iedza o kulturze nie chce sto ­ sować obcych - socjo lo g iczn ych , powiedzmy - metod do badania m a teria ­ łów i problemów lite ra c k ic h . Wiedza o kulturze lite ra c k ie j chce po prostu badać k rą g , lite ra ck ic h wprawdzie, ale wyraźnie odrębnych, problemów, których dotąd nigdy d ostatecznie system atycznie nie badano. Staw ia sobie odrębny rod zaj pytań i przeto zadań badawczych.

Są to pytania, jak powiedziałem, o funkcje tekstów lite ra c k ic h w ko­ munikacji sp o łeczn e j, pytania, ja k owe teksty u czestn iczą w tej komuni­ k a c ji, jak dane społeczeństw o, czy jeg o c z ę ś c i, użytkują owe te k sty .

Je ś li odpowiedź na te pytania nie ma być deklam acyjna, prowadzi do n iej długa droga specjalnych badań. Nie mogą się one przy tym o graniczać do tego, jak ie funkcje autor w pisał w swój te k s t, jak je zaprojektow ał, co sam sąd ził o funkcjach swoich dzieł - bo musi nas interesow ać ca ło ść procesu kom unikacji, a więc i jego drugi - obok nadawcy - czło n : od­ b io rc a . Do odbiorcy zaś docieram y zupełnie innymi drogami an iżeli do nadawcy. Musimy w konsekw encji sfunkcjonalizow ać poznawczo dokumenta­ c ję , którą zazw yczaj literatu ro zn aw cy , nawet so cjo lo g iz u ją c y , pom ijali.

11. Z ak resy problemów badań

1. W badaniach kultury lite r a c k ie j opieramy się ńa wynikach przede wszystkim nauki o lite ra tu rz e , zarówno h isto ry c z n e j, ja k te o re ty c z n e j. Korzystamy z wyników tak b io g rafisty k i, jak poetyki. Sięgamy po re z u lta ­ ty w yspecjalizow anych dyscyplin, ja k teatro lo g ia czy bibliotekoznaw stw o. A zw łaszcza poetyka, ze wszystkim i je j właściwymi i założonymi w ynika­ mi językoznaw stw a, te o r ii jęz y k a , semantyki języ kow ej, budowy gram a­ tycznej języ k a, aż do wyników badań mowy indywidualnej, sty listy k i i d ys­ cyplin pokrewnych. Ale musimy również odwoływać się do rezultatów h is ­ to rii i te o rii kultury, antropologii k u ltu raln ej, s o cjo lo g ii, psych ologii, zw łaszcza sp o łeczn e j, do te o rii kom unikacji, te o rii znaków i pokrewnych dyscyplin.

W badaniach kultury lite ra c k ie j stosujem y metody h isto ry c z n e , an tro ­ pologiczne, so cjo lo g icz n e, techniki uzyskiw ania inform acji sta ty sty cz n ej, techniki analizy sem io ty czn ej, i to w szelkich tekstów kultury, w szelkich poddających się dekodowaniu sekw encji znaków, które rozumiemy, które

coś dla człow ieka zn aczą; a w ięc nie tylko tekstów w erbalnych, ale i tekstów zachowań, tekstów ikonicznych, w szelkich uporządkowań zna­ czący ch p rz e s trz e n i, np. je j zabudowy lub zorganizowanego pejzażu (np. park sentym entalny). Stosow anie tak różnych metod wymaga stałego u p ra­ w iania m e t o d o l o g i i badań kultury lite r a c k ie j, ro zstrzy g an ia pytań, jak stosow ać te różne metody do m ateriałów i procesów lite ra c k ic h .

2. Stan badań nad kulturą lite r a c k ą , zw łaszcza w P o ls c e , je s t opła­ kany: nie mamy m onografii dotyczących przem ian zawodu p is a rz a , p rz e ­ mian historycznych ró l społecznych p isa rz y ; nie mamy m onografii pośw ię­ conych czytelnikom , typologii społecznej czytelników , przemianom ich gustów , zróżnicowaniom społecznym tychże gustów; sfe rą nieznanego je s t w ięk szo ść tekstów u czestn iczący ch w społecznej komunikacji lite r a c k ie j. H isto ria lite ra tu ry zajmuje się dziełam i "godnymi" h isto ry czn ej pam ięci, nieznana je s t p rze to , pozbawiona nawet b io b ib lio g rafii, ca ła lite ra tu ra popularna, brukowa, straganow a. Przedmiotem zainteresow ań badawczych była drobna c z ę ść tekstów faktycznie funkcjonujących w komunikacji l i t e ­ ra c k ie j - ty ch ty lko, którym dość arb itraln ie przypisywano trw ały w alor a rty sty czn y , nie bez stosow ania, czasem niesp od zianie, taryfy ulgowej dla pewnych p isa rz y .

Nie wiemy prawie n ic o lite ra tu rz e rozpow szechnianej in a cz ej niż w p o staci druków, odkąd komunikacji społecznej zaczęły służyć środki ele k tro n icz n e . Ten zak res komunikacji lite ra c k ie j nie ma ani h is to r ii, ani te o r ii w łasn e j. Badacz pow ieści radiow ej na ogół nie b ierze pod uwa­ gę teg o , co się sły sz y , tylko to , co zostało na w zór druku napisane w m aszynopisie dla oczu czy teln ik a, a nie dla uszu odbiorcy ra d ia . Hie mamy system atycznych badań rynku k sięg arsk ieg o i wydawniczego w szyst­ kich epok. B ra k nam rów nież system atycznych badań kontroli społecznej lite ra tu ry . Badań ekonomiki k sią ż k i i polityki lite r a c k ie j.

W lite ra tu rz e naukowej an g lo sa sk iej, fra n c u sk ie j, niem ieck iej i r a ­ d z ie ck ie j - żeby wymienić główne - sy tu acja je s t le p sz a . Znajdziemy tam i monografie zawodu p is a rz a , i monografie czy teln ictw a, badania funkcji cen zu ry , a zw łaszcza lite ra tu ry popu larnej, stragan o w ej, folkloru m iej­ sk ieg o , robotniczego.

naukowej. P rzeciw n ie , s ą , i , jako p io n iersk ie, winny być wysoko ce n io ­ ne. Ale je s t ich niew iele i w łaściw ie pow stają dopiero w ostatnim ć w ie r ć ­ w ieczu. Dotyczą przeto zagadnień podejmowanych bez wzajemnego zw iąz­ ku. dość przypadkowo. O braz kultury lite ra c k ie j w P o ls c e to mozaika ledwie zaczęta. Tu i ówdzie tkwi barwny kamyk, ale kamyki te nie two­ rzą nawet zarysów poszczególnych c z ę ś c i c a ło ś c i, d zielą je obszary pu­ ste .

P oczątki badań już jednak s ą : trz eb a tu pod kreślić fundamentalny do­ robek w zak resie b ibliog rafii i słowników p isarzy w spółczesnych; zw ła­ szcza opracowania - gotowe i w toku - tych dział w Instytucie Badań L i ­ te ra ck ich . Podobnie decydującą podstawą badań kultury lite r a c k ie j je s t w szelka dokumentacja biograficzna p isa rz y . A w ięc, po p ierw sze, w sz e l­ kie k alen d aria, monografie b io b ib lio g raficzn e, których mamy niem ało. Po wtóre z a ś, skomentowane wydania korespondencji p isarzy (np. E . Janko­ wskiego "L is ty " O rz e sz k o w e j), ich aktualnej publicystyki (np. Z . Szw ey­ kowskiego "K ron iki" P r u s a ) , ich dzienników (np. 11. K irch n er p o sz cz e ­ gólne c z ę ści "Dzienników" N ałkow skiej). To w szystko je s t rów nież n ie ­ zbędną pomocą i w badaniach h isto ry cz n o litera ck ich , i w badaniach kul­ tury lite r a c k ie j. Nie są to jednak je s z c z e w łaściw e, sp ecjaln e badania kultury lite r a c k ie j. ,

Podobnie trzeb a wymienić cenne rezu ltaty prac zespołów red ag u ją­ cych "Encyklopedię k siążk i" i "Słow nik pracowników k siążk i p o lsk ie j" oraz zainicjonowane przez J. Krzyżanow skiego system atyczne badania fo l­ kloru lite ra ck ie g o , które prowadzą i inne o śro d k i, m .in . w Poznaniu i na Śląsk u . W łaściw e badania kultury lite r a c k ie j prowadzi zorganizow a­ ny przez C z. H em asa zespól w rocław ski badań lite ra tu ry popu larnej, brukowej i straganow ej. P ojed ynczych, a zasłużonych, badaczy tych za­ gadnień mamy w wielu uniw ersytetach i bibliotekach (np. K . Dmitruk w L u blin ie, J. Dunin w L o d zi). Rozwinięte są rów nież, d zięki A. G ry- czowej i zmarłemu K. Budzykowi, badania k siążk i i drukarstw a s ta r o ­ polskiego, legitym ującego się trad y cją K. P ie k a rsk ie g o . Podobnie inten­ sywnie rozw ija się w wielu ośrodkach bibliotekoznaw stw o. Empiryczne badania czytelnictw a w spółczesnego mają cenne o siąg n ięcia własnego In ­ stytutu przy B iblio tece Narodowej i w kilku u niw ersy tetach. W re szcie

-przynajm niej jed en , czasem dwu lub trzech sp ecjalistów zajmuje się ży­ ciem literack im poszczególnych epok, jego instytucjam i, mecenatem. M a­ my w ięc p race dotyczące ren esan su , jak np. W. Tom kiew icza, Z. F lo r ­ czak (geog rafia lite r a c k a !) , ośw iecenia - Z. L ib e ry , R . K alety, W. Ada- m ca, romantyzmu - M . S ra sz e w sk ie j i J . Kamionkowej, pozytywizmu - J. K u lc z y c k ie j-S a lo n i, modernizmu - T . W eissa i zw łaszcza R . Zimanda. Mamy pojedyncze, niezm iernie cenne rozpraw y statystyczne dotyczące r u ­ chu wydawniczego, np. M . C zarn ow sk iej, K. Remerowe j . Mamy w reszcie rozw inięte badania p rasoznaw cze, choć w n a jm n ie jsz e j, n ie ste ty , m ierze dotyczące lite ra tu ry w p ra s ie .

Nie mam oczyw iście am bicji podania tu pełnej b ib lio g rafii stanu badań. Pomijam arcycenną trad y cję tych badań, z dziełami B rłlck n era na c z e le , z całym dorobkiem B adeckiego, B y stro n ia i tylu innych. W iele i cennych rz e cz y pominąłem. Gdybym jednak dał pełną i drobiazgową b ib lio g rafię, i wtedy biłyby w oczy zasadnicze lu k i, zw łaszcza w zak resie badań p o li­ tyki lite r a c k ie j, in sty tu cji życia lite ra c k ie g o , zawodu p isarsk ieg o i u ­ czestnictw a odbiorców w kulturze lite r a c k ie j. P rzed e wszystkim jednak brakłoby nam wiedzy o czy teln ikach , ich społecznych typach, przem ia­ nach ich gustów, o zasięgu społecznym czytelnictw a. B rakłoby nam badań lite ra tu ry popularnej i brukow ej, straganow ej, folklo rystyczn ej m ie jsk ie j. B rakłoby zasadniczych dla wiedzy o kulturze badań funkcji społecznych tekstów lite ra c k ic h w rzeczyw istych p ro cesach komunikacji sp o łeczn ej.

P r a c e , które mamy, są w sumie pojedynczymi książkam i. Je śli z e sta ­ wimy je z ogromem p rac dotyczących tw ó rczo ści lite ra c k ie j w P o lsce od średniow iecza do d z iś, zobaczymy, ja k niew iele studiów poświęcono w c ią ­ gu 150 lat naukowych badań lite ra tu ry - komunikacji lite r a c k ie j. D ocenia­ ją c naszych pionierów , trz eb a sobie pow iedzieć, że badania komunikacji lite r a c k ie j, sz e rz e j - kultury lite r a c k ie j, w P o lsce trz eb a zaczynać p ra ­ wie od z e ra .

t

3 . Świadomość tego stanu rz e cz y każe postulować na pierwszym m iej­ scu p r a c e z b i e r a c k i e i d o k u m e n t a c y j n e .

Były one organizowane - w sposób oporny i powolny - p rzez KNoLP o raz 1BL PAN, te ra z p rzez C z. H ern asa i w spółdziałający z nim zespół koordynatorów badań w zak resie problemu węzłowego 1 1 , 1 : "P o lsk a kul­

134

tura n a r o d o w a ..." Z g łaszają się do udziału w tych p racach zespoły p rak ­ tycznie w szystkich naszych uniwersytetów i wielu WS P .

Zbieranie dokumentów kultury lite ra c k ie j winno być planowe i o p ie­ ra ć się na ujednoliconym wzorze ankiety, aby z notatek każdego zespołu mogły k orzystać inne zespoły lub badacze. Ankieta winna być tak u łożo­ n a. by dawała m ateriał do różnie zorientowanych syntez. Z bieran ie doku­ m entacji kultury lite ra c k ie j związanej z lokalnymi instytucjam i życia l i t e ­ rackieg o winno mieć ch arak ter regionalny.

Powinno też obejmować w szystkie epoki rozwoju lite ra tu ry p olskiej - je s t więc zadaniem ogromnym i w ieloletnim . T rz e b a je prow adzić zesp oło ­ wo. M usi istn ie ć wzajemna w spółpraca regionalnych zespołów , k tó rej najlep szą formą byłyby doroczne kon ferencje naukowe o raz k sięg i wygło­ szonych na nich re fe retó w , prezentujące postęp p rac zb ierack ich i w stęp­ nych, pierw szych opracowań zebranych danych. Może należałoby w p rzy ­ sz ło śc i pomyśleć o powołaniu sp ecjalisty czn ego czasopism a, które publi­ kowałoby system atycznie przyczynki i prace m etodologiczne.

P ra ce zbierackie zaplanowane w układzie lat i regionów muszą jednak ciągnąć się długo i opracowanie ich może p rz y jść po la ta ch .

Ten stan mógłby - przy dużych wydatkach na konieczne p race doku­ mentacyjne - spowodować przedłużanie się sy tu acji nikłego zain tereso w a­ nia problemami kultury lite r a c k ie j, o k tó rej nie można w szak p isać na podstawie analizy jednego dokumentu: prace o kulturze muszą mieć boga­ tą dokumentację em piryczną.

Toteż proponuję, by obok zbierania danych w porządku la t w ramach ustalonych regionów prowadzić także p race dokumentujące nie ca ło ść kul­ tury lite ra c k ie j w danym roku i w danym re g io n ie, ale także ja k iś w ybra­ ny, ważny problem w sk ali całego k ra ju . Np. można zb iera ć w szelkie da­ ne dotyczące cenzury lite ra c k ie j w danej ep o ce, i o tym nap isać studium nie czek ając aż w szystkie lokalne zespoły zbiorą dane dotyczące cenzury na swoim te re n ie . Zespoły te bowiem, zajm ując się ca ło ścią kultury l i t e ­ r a c k ie j, wieloma rodzajam i danych, mogą być długo nie gotowe akurat z zapisami dotyczącymi cenzury w ciągu zn aczącej liczb y la t . Tymczasem ktoś zb iera ją cy tylko dokumentację działań cenzury dla tychże lat może dużo w cześniej być w stanie napisać swoją szczegółow ą m onografię.

N ajlo g iczn iejsze wydaje się przeto zbieranie dokumentacji c a ło ści kultury lite r a c k ie j dla danego regionu przez lokalne zespoły u niw ersytec­ k ie , natom iast dokumentację wybranych problemów p ojętą ponadregionalnie mógłby z b iera ć 1B L . A nadto, o czy w iście, poszczególni autorzy na własny rachunek, opracow ując wybrany przez siebie temat monograficzny.

W Instytucie Badań L ite ra c k ich także p race z b ie ra c k ie , określone problemowo i ponadregionalnie, są prowadzone pod kierunkiem J. S tr a - d eckiego, choć w m ałej, co praw da, sk a li.

L-. Obok p rac dokumentacyjnych należy od razu podjąć szerokim fron­ tem p r a c e i n t e r p r e t a c y j n e . W szelka kultura lite ra c k a , zw łaszcza tak isto tn a w je j zak resie komunikacja lite r a c k a , posługuje się zawsze określonym wyposażeniem technicznym i materialnym.

C harakteryzu je ono typ kultury lite r a c k ie j, którego przemiany nie za­ leżą od naszych wyborów kulturowych, od wyboru stylu kultury o swo­ isty ch ce la ch i h ie ra rch ia ch w a rto śc i, ale od postępu technicznego, od wynalazków, takich jak druk, ra d io , te le w iz ja , udoskonalenia przemysłu p o lig raficzn eg o , kolportażu k siążek itp. '

Wprawdzie składniki typu kultury nie poddają się naszym wyborom - lub tylko p o śre d n io ,p rzez in sp ira c ję postępu technicznego - ale nie są antropologicznie n eu traln e, k ształtu ją postawy i p isa rz y , i czytelników . P óki np. k siążk a była w średnich wiekach bądź do czytania w k o śc ie le , bądź w u rzęd zie - inna była je j zaw artość od t ej , k tó ra dzięki lep szej techn ice sta ła się przedmiotem lektury indywidualnej. Znane są cenne badania Lichaczow a na temat zaw artości pierw szych k sią ż e k , które p rz e sz ły z cerk w i i urzędu carsk ieg o do prywatnego użytku. Podobnie tek st upowszechniany drukiem i tenże tek st upowszechniany przez rad io, ataku jąc inne zmysły dzięki samej technologii upow szechniania, je j swo­ istym cechom - in aczej oddziaływ ają. Sama technologia te le w izji sp rzy ­ ja np. dezindyw idualizacji wyborów kulturowych, tak jak nówe wynalazki, któ re pozw alają sobie samemu przygotowywać swój własny program te le ­ w izyjny, będą odw rotnie, sp rzy jać różnicowaniu s ię , indyw idualizacji wy­ borów kulturow ych. A p rz e cież dezindyw idualizacja lub przeciw nie - in ­ dyw idualizacja - wyboru kulturowego in aczej k ształtu je postawy odbiorcy wobec w a rto śc i, przynosi przeto inne, w łasne skutki antropologiczne, n ie

-zależne od ty ch , które powodują już same t r e ś c i , tak lub in aczej w ybra­ n e. B a d a n i e więc t y p u k u l t u r y l i t e r a c k i e j m u s i m i e ć d w a z a k r e s y : h i s t o r y c z n y i t e o r e t y c z n y .

T eoretycznie musimy badać, jak sama technologia przekazu k ształtu ­ je teksty lite r a c k ie , jak oddziałuje na przekazywane t r e ś c i , na ich od­ biór i przeto - ich funkcje społeczne. A problem atyka ta dotyczy zarów ­ no sw oistości oralnego upowszechniania p rzez średniow iecznego w aganta, który przy drogach pielgrzym ich do m iejsc św iętych recytow ał poematy, jak swoistych odkształceń drukowanego tekstu lite ra ck ie g o w przekazie radiowym, telew izyjnym , mieszanym filmowym.

Cała ta problematyka teo retyczn a r o li technologii przekazu w komuni­ k a c ji lite ra c k ie j je s t u nas je sz c z e w pow ijakach. P io n ie rsk ie k siążk i J. Mayena tylko uw idaczniają ten stan rz e c z y .

Ale je sz c z e bodaj bogatsza je s t tu problematyka h isto ry cz n a : np. p ro ­ blemy dziejów d rukarstw a, przemysłów ed y to rsk ich , handlu k się g arsk ie g o w komunikacji lite r a c k ie j. W tych zak resach m ateriał już zebrany je s t bogaty.

Można się kusić o in te rp re ta cje syntetyczne, zw łaszcza gdy będzie się miało na uwadze koordynaty p rzestrzen n e kultury, g eo grafię kultury lite r a c k ie j, np. ro lę lo k a liz a cji region alnej przem ysłu poligraficznego i je j przemiany h istoryczn e w rozw oju p o lskiej kultury lite r a c k ie j.

Podobnie ry su ją się zak resy historycznych badań związków lite ra tu ry i p ra sy : jak p rasa upowszechnia lite r a tu r ę ; jak je j wymagania k ształtu ją nowe gatunki, mody, estety k i lite r a c k ie ; ja k surowy dyktat p otrzeb g aze­ ty k ształtuje ro le społeczne p isa rz y ; jak ro b i z p isarzy techników li t e ­ rack ich ?

Podobnym zakresem je s t lite ra tu ra w rad iu , w te le w iz ji, we w spół­ p racy z filmem. Tu drogę pokazują pion ierskie p race M . Kw iatkow skiego, a w aspekcie bard ziej teoretycznym , genologicznym - M ichała Kaziowa i żw łaszcza Józefa M ayena.

Temat lite ra tu ry i filmu zdaje się być p ełn iej opracow any. Ale dzięki temu, źe te zagadnienia L . B lau ste in , Z . L is s a , zw łaszcza B . W. Lew icki zaczęli badać u progu la t trzy d ziesty ch , wiemy d z iś , jak są złożone i teoretycznie nie dopracow ane. Jesteśm y w fazie d y sk u sji, ja k pokazują

-p race J. T o e-p litza, A. Jack iew icza, A. Helman, M . H o-pfinger, R . M ar­ szalka i wielu krytyków z B . M ichałkiem i Z . Kałużyńskim na cz e le . Stosunek lite ra tu ry i filmu je s t ciągle niedookreślony. Ale to nie może zatrzymywać p rac historycznych nad repertuaram i filmowych adaptacji dzieł lite ra c k ic h , nad udziałem p isarzy w p racach filmowych, nad p rz e ­ mianami zawodu p isa rz a pod wpływem prac w zespołach filmowych, pod dyktando n ie lite ra ck ich twórców filmu i jego społeczno-ekonom icznych o r ­ ganizatorów .

M oja egzem p lifikacja je s t nowożytna, ale cały ten w ielki zakres p rac historycznych nad technikami komunikacji lite r a c k ie j, technikami przekazu tek stu , jeg o m aterialnego w ytw arzania, jego kolportażu itp. musi obejmo­ wać cały ciąg rozwoju p o lsk iej kultury lite ra c k ie j od je j początków do d z iś .

5 . Walka o styl kultury lite ra c k ie j i je j w łaściw ą, a historycznie zmienną, h ie ra rc h ię w arto ści zależy nie tylko od światopoglądów twórców, ale również w w ielkiej m ierze od mechanizmów komunikacji lite r a c k ie j.

Na kulturę lite r a c k ą , na cechy je j stylu, na w łaściw e je j formy ko­ munikacyjne oddziaływają różne czynności. Mogą one być zinstytu cjonali­

zowane albo, ja k bywało w dawnych wiekach - niezinstytucjonalizow ane, dyktowane wolą m ecenasa. Instytucje przy tym mogą być tu w ielocelow e, ja k np. K o śció ł, lub jed nocelow e, ja k np. nowoczesne tow arzystw a kul­ turalno-ośw iatow e .

Z ak res badań, które należałoby tu zaprojektow ać, powinien obejmo­ wać :

A) D z i a ł a n i a p o l i t y k i l i t e r a c k i e j państw a, K o ścio ła, o rg a­ n iz a c ji czy ruchów społecznych. W śród tych działań szczególnie zasługu­ je na badanie ro la w rozwoju komunikacji lite ra c k ie j szk ół, specjalnych organów państwa i K o ścio ła , w szelkich resortów oświaty i kultury, Ko­ m isji E d ukacji, zakonów, o rg an izacji społecznych związanych z s z e r z e ­ niem oświaty i wychowania.

B ) D z i a ł a n i a z a w o d o w e p i s a r z y , w raz z analizą przemian zawodu, form jego o rg an izacji sp o łeczn ej, in stytu cji związanych z jego wypełnianiem, jak np. mecenat czy cen zura w je j różnych p rzejaw ach .

stosunkom między tzw . pisarzam i "uczonymi" a "ludowymi". Tu m iejsce na analizę socjolog iczną grup lite r a c k ic h , ich typów, g e n e ra c ji p is a rs k ic h , dynamiki ich przem ian, g eo grafii ośrodków p is a rs k ic h , ich typologii. Tu także m iejsce na analizę pochodzenia społecznego p isa rz y , ich związków z poszczególnym i klasam i społecznym i; na analizę samoświadomości sp o­ łe c z n e j, kulturowej i zawodowej p is a rz y ; na analizę społecznych wzorów ich d z ia ła ln o ści, wzorów normatywnych i statysty czn ych . Problem atyka samoświadomości p isa rsk ie j je s t z re sz tą stosunkowo le p iej opanowana, i to w stosunku do w szystkich epok w n aszej lite ra tu rz e naukow ej. 1 tu jednak są luki m onograficzne, a zupełnie brak syntez porównawczych w ie­ lu epok.

C) D z i a ł a n i a c z y t e l n i k ó w , ich wydatki na k u ltu rę, ich typo­ lo g ia społeczna. A naliza form zachęcania do u czestnictw a w kulturze l i ­ te r a c k ie j; problemy wyborów w arto ści lite r a c k ic h , przem ian mód li t e r a c ­ kich i gustów czy teln iczy ch , wpływy pośredników (np. krytyków) na te w ybory. D ziałania czytelników wiążą się z szero k ą problematyką form u czestn ictw a w kulturze lite r a c k ie j, z h isto rią przemian tych form , a tak ­

że przem ian teatrów zawodowych i am atorskich; z problematyką dziejów bib lio tek , dziejów kontaktów odbiorców i p isa rz y , salonów , klubów, w ie­ czorów lite ra c k ic h . Tu także m iejsce na badania g eo g rafii odbioru, re g io ­ nów czytelniczych o cechach sw oistych.

T rz e b a przy tym pam iętać, że państwa nie zawsze są jednonarodowe i dlatego istotnym problemem będzie k u l t u r a l i t e r a c k a m n i e j ­ s z o ś c i , je j stosunek do kultury w ię k sz o ści. Podobnie będzie z k u l ­ t u r ą l i t e r a c k ą g r u p d a n e g o n a r o d u ż y j ą c y c h p o z a g r a ­ n i c a m i d a n e g o p a ń s t w a n a r o d o w e g o . W P o lsc e je s t to p ro b le­ matyka od wieków ważna i przez naukę prawie nie ru szan a.

M oje w yliczenie zakresów badań polityki lite r a c k ie j, p isarstw a jako "zawodu" i czytelnictw a zakłada nadto nie tylko badania h isto ry c z n e , ale te o re ty c z n e , cz ę sto głównie te o rety cz n e, typologiczne. Ważne je s t np. , ja k w różnych o kresach funkcjonowała u nas cen zu ra. Ale dopiero te o r e ­ tycznie uzasadniona typologia działań kontroli społeczn ej lite ra tu ry i za­ kresów społecznych owej kontroli pozwoli ukazać ca ły system cenzury w ielorako zróżnicow any, a nie tylko ograniczony do o ficja ln e j cenzury ze

-strony urzędników państwa lub K o ścio ła . T a typologia winna też otw orzyć perspektyw ę badań r o li cenzury w komunikacji lit e r a c k ie j, je j oddziaływa­ n ia na p isa rz y i czytelników .

W komunikacji lite r a c k ie j danej zbiorow ości funkcjonują nie tylko d zieła w spółczesne i oryginalne - wiele m ie jsca zajmują w n iej i teksty tłum aczone, i k lasy czn e. Przedm iotem badań winny być p rzeto również kontakty i związki odrębnych kultur lite ra c k ic h . Musimy umieć odpowie­ d zieć na pytanie, jak ą funkcję sp ełn iają one w danej komunikacji l i t e r a c ­ k ie j. M ają p rz e cie ż istotne znaczenie w p ro cesach zmian mód lite ra c k ic h i gustów czy teln iczy ch . Umożliw iają czasem występowanie pewnych spo­ łecznych obiegów lite r a c k ic h , zaniedbanych w danej narodowej kulturze lite r a c k ie j, a k o rzy stający ch z przekładów . Tak np. w XX w. było w P o l­ sce z tekstam i obiegu tryw ialnego.

Przedmiotem badań winna być zatem polityka przekładów , je j p rz e ­ miany, ten d en cje, uwarunkowania polity czne, lite r a c k ie , obyczajow e. P o ­ dobnie powinna być badana polityka wznowień dawnych p isa rz y , klasyków i zjaw isko ren esan só w , r o la szkolnych "przymusów lekturow ych" w tym za* k r e s ie , kształtow anie się najw iększego wspólnego rep ertu aru d z ie l, sty ­ lów , poetyk w danej kulturze lite r a c k ie j dzięki szkolnej tre su rz e c z y te l­ n ic z e j . Powinny być badane zd erzenia podkultur lite ra c k ic h danej zbioro ­ w o ści; tendencje rozw ojow e, unifikacyjne bądź ró ż n ic u ją c e , danej kultu­ r y ; lo sy podkultur lokalno-trad ycyjnych w p ro cesach kształtow ania się ogólnonarodowych kultur lite ra c k ic h . Np. lo sy ludowej kultury lite ra c k ie j wielu regionów , lo sy - powiedzmy - jarm arczn o-stragan o w ej kultury Ś l ą ­ sk a , losy ślą sk o -cie sz y ń sk ie j kultury patron ackiej "k sią ż e k dla ludu" - to pasjonujące tematy s o c jo lo g ic z n o -lite ra c k ie . Wzorami tych badań może być np. książka "W kalinowym le s ie " C zesław a H e m a sa lub "Ż y cie l i t e ­ ra ck ie Ś lą sk a " Zdzisław a H ierow skiego.

W szystkie te badania w iążą się ze wspominaną w iele razy problem a­ tyką g eo g rafii lite r a c k ie j, p rzesu n ięć ośrodków kultury lite r a c k ie j, bada­ niem procesów kształtow ania się wielu ośrodków lub jednego, stołecznego!. Ciekawy je s t problem wpływu owego stolicocentryzm u czy d e c e n tra liz a cji ośrodków budujących kulturę lite r a c k ą . Ważny je s t problem je j bądź w iej* s k o śc i, bądź m ie jsk o śc i, związki tych ch araktery sty k ze stra ty fik a cją

społeczną pisarzy z r a c ji ich klasowego pochodzenia i takąż stra ty fik a c ję czytelników .

Utwory popularne, a jednocześnie produkowane s e r y jn ie , zaw ierają pow tarzające się motywy. Tego rodzaju utwory (np. p iosenki), badane w p ostaci wielu różnych, a p rz e cież podobnych, tekstów , mogą być wy­ zyskane jako dokumenty świadomości potocznej całych grup społecznych. Socjologiczne metody tzw. "analizy tr e ś c i" (contents an aly sis) przy moż­ liw o ści badania bardzo wielu r e a liz a c ji tekstowych (nawet ty sięcy np. piosenek sentymentalnych danego d z ie się c io le c ia ) pozw alają na wnioski na temat stereotypów świadomości potocznej jak ich ś grup adresatów ta ­ kich tekstów .

Ten zak res badań wymaga opracow ania ich metodologii i poszukiwań em pirycznych. Może on jednak być terenem w spółpracy badaczy lite ra tu ­ ry i np. historyków zajm ujących się świadomością określonych grup spo­ łecznych. Przykładowo - badania folkloru robotniczego, n ależycie k ryty ­ czn e, um iejętnie elim inujące trad y cy jn e, konwencjonalne motywy lite r a c ­ k ie, mogą wyodrębnić te , które są istotnie ek sp resjam i świadomości p rz e ­ ciętnych p rzed staw icieli adresatów i odbiorców tego folkloru. Dziś są to ciągle je s z c z e badania metodologicznie niepopraw ne, ale nie można już obecnie decydować, że nie staną się płodne w p rz y sz ło śc i.

6. Pokazuję tu skrótowo i przykładowo olbrzymi zak res badań, ale je sz c z e sz e rsz y będzie ten, który sygnalizowałem na początku: b a d a ­ n i a f u n k c j i r ó ż n y c h t e k s t ó w r z e c z y w i ś c i e s p o ł e c z n i e f u n k c j o n u j ą c y c h w k o m u n i k a c j i l i t e r a c k i e j , w j e j z r ó ż ­ n i c o w a n y c h o b i e g a c h s p o ł e c z n y c h , w ś r ó d r ó ż n y c h p u b l i ­ c z n o ś c i l i t e r a c k i c h d a n e j k u l t u r y .

Na początku będzie tu dominował podstawowy trzon p rac b ib lio g ra­ ficznych : h isto ryczn ych , dotyczących l i t e r a t u r y p o p u l a r n e j , b r u ­ k o w e j , s t r a g a n o w o - o d p u s t o w e j , w s z e l k i c h k s i ą ż e k " d l a l u d u " i podobnych typów tekstów zróżnicowanych funkcjonalnie, z a le ż ­ nie od ich funkcji kom unikacyjnej, od w łaściw ej im pu bliczności i dominu­ ją c e j ro li społecznej nadaw ców -pisarzy.

Badania funkcji muszą oczyw iście objąć rów nież tradycyjnie badaną lite ra tu rę arty sty czn ą, tę , o k tó rej mówi się w h is to rii lite ra tu ry , k tó re j

-i tw órców , -i odb-iorców , -i warunk-i k rążen -ia w p rz e strz e n -i społecznej l e ­ p iej znamy.

Zróżnicow anie owych społecznych obiegów tekstów , a w związku z tym - także tekstów , które występują głównie w tym, a nie w innym, obiegu, nie zależy od ich osobliw ości genologicznych ani strukturalnych, m orfologicznych, czy nawet treścio w y ch . Nie w ystarczy tu ró żn ica m ię­ dzy tekstem artystycznym a kiczem . W różnych obiegach k rążą różne te k ­ sty , ale nie różne gatunki czy podgatunki. W każdym obiegu będą w ystę­ pować teksty p rozaiczne i poetyckie, liry czn e i dram atyczne, ballady i opowiadania, pow ieści i hymny - w szelkie gatunki. W każdym będą występować teksty lepsze i g o rsz e , zależnie od przyjętych kryteriów w ar­ to ś c i.

Dlatego też przede wszystkim trz eb a tu stw orzyć język opisu funkcji komunikacyjnych, niezależny od języka estety k i lite r a c k ie j, a także geno- lo g ii. Różne g en o lo g iczn ie: określony liry k B roniew skiego, tzw . "plakat teatraln y " W andurskiego i pow ieść W asilew skiej - będą tożsame funkcjo­ nalnie jako "ag itk i lite r a c k ie " , dobrze znane w komunikacji lite ra c k ie j XX w.

T rz e b a w ięc wypracować najpierw te o rię funkcji tekstów w komuni­ k a c ji lite r a c k ie j w łaściw ej danej k u ltu rze, te o rię funkcjonalnych modeli lite ra tu ry w łaściw ych różnym epokom społecznej komunikacji i różnym kul­ turom lite ra ck im , k tó rą zatem winniśmy budować przez odniesienie do te o rii c a łe j kultury danego czasu i m ie jsca . Dopiero ta typologia może stanow ić podstawę do teo rety czn ej i h isto ry czn ej typologii społecznych obiegów różnych funkcjonalnie tekstów , k tóra z k olei prowadzi do typologii publiczności lite r a c k ie j danej kultury, do typologii społecznej czytelników , ale i p isa rz y , którzy w danym obiegu funkcjonują.

W każdym obiegu funkcjonują teksty dobre i z łe , ale w każdym są one dobre lub zle wedle innych k ryterió w . Toteż musimy opisać różne funkcjonujące obok sieb ie w danej kulturze este ty k i. Zazw yczaj bowiem d zieła uznaje się za artystyczne lub kicze zakład ając jedną estety k ę, ale tak nie je s t : w jed nej kulturze je s t zwykle w ięcej estety k .

O biegi społeczne tekstów lite ra ck ic h stanowią o d y n a m i c e k u l ­ t u r y l i t e r a c k i e j d a n e g o m i e j s c a i c z a s u , funkcjonowanie

jednak tych obiegów powoduje często spychanie pozostałych obiegów na m argines życia społecznego. Tak bywa np. w XX w. z obiegiem wysoko- artystycznym spychanym na p ery ferie kultury lite r a c k ie j przez obiegi tr y ­ wialne i brukowe. Różne obiegi społeczne tekstów konkurują ze sobą lub w spółżyją. Następują przepływ y, awanse i degrad acje tekstów , k ry terió w , środków wyrazu między różnymi obiegami.

Istotnym elementem dynamiki kultury lite ra c k ie j są h isto ryczn ie i spo­ łecznie mierzone s y t u a c j e k o m u n i k a c y j n e : in aczej funkcjonuje te k st, in aczej są hierarchizow ane i dobierane kody społecznie funkcjonal­ ne służące jeg o odczytaniu, gdy odbiorca styka się z nim tylko w sy tu acji cerem onii k o śc ie ln e j, ja k w średniow ieczu; in aczej w sy tu acji nowożytnej lektury intym nej; in aczej w sy tu acji "głośnych czytań" koła o rg a n iz a cji m łodzieżow ej, gdy sy tu acja komunikacyjna stanowi integralny składnik struktury c a ło śc i walki społecznej ruchu, do którego dana o rg an izacja należy i którego cele społeczne r e a liz u je . Typologia pow tarzalnych sy ­ tu a cji komunikacyjnych, wpływ struktury każdej z nich na od biór, a za­ tem funkcje społeczne tek stu , są istotnym problemem h isto ry c z n o -so c jo lo ­ gicznym. Zw łaszcza że naciskow i sy tu acji komunikacyjnych u leg ają nie tylko wybory lite ra c k ie odbiorców o raz ich h ie ra rc h iz a c je społecznie fun­ kcjonalnych w danej kulturze kodów służących odczytaniu tekstów , ale również reag u ją na nie adaptacyjnie lub opornie czy przekornie nadawcy- -p is a r z e .

Z tymi badaniami wpływów i sy tu acji komunikacyjnych wiąże się wzmiankowana p r o b l e m a t y k a k o d ó w . Jest ona teoretyczn ie s z c z e ­ gólnie złożona, gdy przekaz tekstu lite ra c k ie g o , dokonywany np. w p rzed ­ stawieniu dramatycznym teatru te le w iz ji, wymaga od odbiorcy posłużenia się i u hierarchizow ania wielu tak bardzo różnorodnych, a w spółzależnych kodów. Problem y te z re sz tą nie dotyczą tylko now oczesnej komunikacji - o sw oistej złożoności kodów mówi np. problematyka starop olsk iej lit e r a ­ tury em blem atycznej.

Osobnym w reszcie zespołem zagadnień są zw iązki k o m u n i k a c j i l i t e r a c k i e j z i n n y m i z a k r e s a m i , z c a ł o ś c i ą k o m u n i k a c j i s p o ł e c z n e j w ł a ś c i w e j d a n e j k u l t u r z e . Chodzi tu o problemy wzajemnych zależn o ści różnych systemów sem iotycznych funkcjonujących

-w danej kulturze jako c a ło ś c i, a -w ięc o badanie stosunku lite ra tu ry bądź to do m itologii, bądź do m alarstw a, bądź do nauki, bądź do polityki w p e r ­ spektywie procesów komunikacyjnych analizowanych metodami sem iotyczny- mi.

Omawiane problemy dynamiki kultury lite r a c k ie j, różnych społecznych obiegów tekstów , problemy zróżnicowań publiczności lite ra c k ic h wymaga­ ją odwoływania się do badań antropologicznych i socjologicznych - przy u stalaniu rodzajów p u bliczności lite ra ck ic h i ich r e a k c ji; do metod psy­ chologicznych - przy badaniu motywacji wyborów lite ra c k ic h ; do technik analizy sem iotycznej - przy u stalan iu , które kody są funkcjonalne w da­ nej k u ltu rze. S ą to oczyw iście zak resy wymienione tylko przykładowo.

Dodać należy do nich cały o b szar b a d a ń e k s p e r y m e n t a l n y c h w z a k r e s i e r e c e p c j i t e k s t ó w i w y b o r ó w w a r t o ś c i . Bad a­ nia tego typu prowadzone są ubogimi metodami. P rzed e wszystkim brak nam uzasadnionej teo retyczn ie k a te g o ria liz a c ji wyborów: badania nasze tra k tu ją d zieła ja k rz e c z y , a nie ja k w arto ści jakościow o ró żn e. N ajlep­ sze w tym zak resie próby odwołują się do fenomenologicznych te o rii w ie­ low arstw ow ej struktury d zieł i s ta r a ją się u s ta lić , k tó ra w arstw a d zieła, w ja k ich w arunkach, na jakiego czytelnika i dlaczego d ziała. Zakłada się przy tym, że fenomenologiczny ogląd w ielow arstw ow ości d zieła odpo­ wiada ludzkiej postawie w p ro cesach komunikacji lite r a c k ie j, które to założenie wydaje się n iesłu szn e.

Istn ie je potrzeba opracow ania takich k ateg o rii tekstów - chyba k a te ­ g o rii funkcjonalnych? - które odnosiłyby się do rzeczy w istej typologii motywów czy teln iczy ch wyborów^ lite ra c k ic h . T a typologia wymaga jednak przygotowawczych badań funkcji społecznych tekstów , i to badań tak s z e ­ ro k ich , jak je zak reśliliśm y w yżej. Dopiero ich wyniki przygotują grunt pod teo retyczn ie poprawne badania eksperym entalne. Poniew aż jednak z eksperymentami nie można czekać na zakończenie badań historycznych i teoretycznych komunikacji lite r a c k ie j, trz eb a je metodą prób i błędów organizow ać już te r a z .

Tak się z re sz tą ro b i, a to dzięki Instytutowi K siążk i i C zytelnictw a, d zięki co raz ciekawszym i doskonalszym wynikom p rac J . Ankudowicza, A. P a w e łc z y ń sk ie j, S . S ie k ie rsk ie g o - w W arszaw ie, dzięki B .

Sułków-144

skiemu i jego ciekawym pomysłom metodologicznym - w Łodzi, dzięki A. Gładyszowi - na Ś lą sk u , i rów nież pojedynczym, n ie ste ty , badaczom w .kilku innych ośrodkach.

Sformułowana powyżej w izja rozw oju wiedzy o kulturze lite ra c k ie j nie ma charakteru system atycznego i uporządkowanego rep ertu aru p ro b le ­ mów badawczych. S p isu jąc ją , wymieniam r a c z e j szerok ie zak resy badań, przykładowo jedynie ilu s tru ją c wybraną problem atykę.

Ale też nigdy dotąd nikt nie n ap isał now oczesnej syntezy zesta w ia ją ­ c e j główne problemy wiedzy o kulturze lite r a c k ie j. Badania takie w wielu dziedzinach dopiero powinny być ro zp o czę te , i dziś nie wiemy, jak ie to główne problemy ostateczn ie się z nich w yłonią.

Na dziś widzimy n astępujące zasadnicze zak resy :

A) badań typu kultury lite r a c k ie j, technicznego w yposażenia komunikacji lit e r a c k ie j;

B ) badań polityki lite ra c k ie j i je j in sty tu c ji;

C) badań przemian społecznych warunków p isarstw a i sp ołecznej ro li p isa rz y ;

D) badań czyteln ictw a, jeg o społecznego zasięg u , typologii czytelników , form o raz in stytu cji uczestn ictw a w kulturze lite r a c k ie j;

E ) badań bibliog raficzny ch; h istoryczn ych badań funkcji tekstów zw łasz­ cza dotąd w h isto riach lite ra tu ry pom ijanych, a w ystępujących w komuni­ k a c ji lite r a c k ie j, poczynając od w szelkich pogardzanych apokryfów ś r e d ­ niow iecza czy lite ra tu ry kolportażow ej XV1I-XV1II wieku poprzez twory z pogranicza folkloru , rozm aite ballady podwórzowe, pow ieści zeszytowe aż do nowoczesnych komiksów;

F ) badań tekstów z punktu widzenia ich r e la c ji ze społecznymi sy tu a cja ­ mi komunikacyjnymi o raz ich zależn o ści od wyborców kodów nadawców / odbiorców , a także badanie tekstów jako r e a liz a c ji h isto ry czn ie zmiennych modeli funkcjonalnych lite ra tu ry ;

G) badań dynamiki kultury lite r a c k ie j, typów w łaściw ych je j obiegów spo­ łeczn y ch , rodzajów w łaściw ych je j sy tu acji komunikacyjnych, w łaściw ych je j funkcjonalnych modeli lite ra tu ry ;

poli-tyki przekładow ej i stosunku narodowej kultury lite ra c k ie j do subkultur lokalnych lub klasow ych i grupowych;

l) badań eksperym entalnych nad czytelnictw em ;

j) w resz cie badań m iejsca lite ra tu ry i komunikacji lite r a c k ie j w struktu­ rz e c a ło ś c i kultury i komunikacji sp o łeczn ej.

W yliczenie tych zakresów w raz z wyżej sformułowanymi w yjaśnienia­ mi ry su je w i z j ę pożądanego rozw oju wiedzy o kulturze lite r a c k ie j. W łaśnie nie program , nie plan badań, ale w i z j ę pewnej o b szern ej d zie­ dziny poszukiwań teoretyczn ych i h isto ryczn ych , k tórych wyniki stw orzy­ łyby możliwość odpowiedzi na istotne i dotąd nie rozw ażane system atycz­ nie pytania, dotyczące nie tw ó rc z o śc i, ale społeczn ej komunikacji li t e ­ r a c k ie j; pytania, na które trz eb a odpowiedzieć, je ś l i się chce mówić o społecznych funkcjach lite ra tu ry , o je j znaczeniu, m iejscu , r o li w p rz e ­ mianach c a ło ś c i kultury danej zbiorow ości .

W nioski dotyczące priorytetów w porządku badań

Przed staw iona wyżej w izja rozw oju badań dotyczy dyscypliny, która - jak powiedziałem - zaczyna praw ie od z e r a : może się legitymować stu­ diami programowymi, próbami te o r ii, ogólnych z re sz tą ty lko; brak je j natomiast monografii i przyczynków em pirycznych.

Toteż sąd zę, że na początek trz eb a tak zaplanow ać: prace dokumen­ ta cy jn e , p race szczegółow e i przyczynkow e, by dotyczyły w szystkich epok rozwoju lite ra tu ry p olskiej o raz pozwoliły opracow ać w p ierw szej k o le j­ n o ści dwie syntezy:

1) na tem at: czytelnik polski w ciągu wieków; przemiany form jego u czestnictw a w kulturze lite r a c k ie j i przemiany jego smaku i potrzeb czy ­ teln iczy ch ;

2) na temat rozw oju h isto ry czn eg o , funkcji społecznych i estetyk tych d zieł lite ra tu ry , których nie zaliczam y do dzieł obiegu wysokiego.

O czy w iście, zak res badań wynika z tr e ś c i .naszej w iz ji. Powinny to być te badania, wybrane spośród wymienionych, które bezpośrednio doty­ czą problematyki zam ierzonych syntez. Dopiero zatem w drugiej k o lejn o ści mogłyby powstawać syntezy i być inicjow ane badania dotyczące polityki

146

lite r a c k ie j, p isarstw a i ró l p isarzy o raz dynamiki kultury lite r a c k ie j, w łaściw ych je j obiegów społecznych tekstów i sy tu a cji komunikacyjnych.

Pilnym zadaniem badawczo-wydawniczym je s t opracow anie b ib lio g ra ­ fii d zieł funkcjonujących w innych obiegach niż w ysoki i artystyczny - d zieł tryw ialnych, brukowych, straganowych itp. T rz e b a przy tym o p ra­ cować w łaściw ą technikę zapisów bibliograficznych tego rodzaju tekstów . Należy również - jak pisałem - podjąć p race nad kronikam i ży cia l i t e ­ rackieg o poszczególnych regionów w kolejnych epokach, i to w szystkich ziem h isto ryczn ie należących do P o lsk i w poszczególnych o k resa ch , z uwzględnieniem np. ży cia lite ra ck ie g o polskich kolonii ^arówno w P e ­ tersbu rgu i K ijow ie, jak w P aryżu w dobie W ielkiej E m ig ra c ji, a potem życia wychodźstwa polskiego w Ameryce i życia lite ra ck ie g o w w. m n iejszo ści polskich w ów czesnych N iem czech, Z S R R , a także F r a n c ji.

Z ak res t r e ś c i objętych tymi kronikami winien służyć zarówno h is to r ii lite ra tu ry , jak wiedzy o kulturze lite r a c k ie j i so cjo lo g ii lite ra tu ry .

111. O rgatiizacja

Na zrealizow anie n aszej w izji brak nam d z isia j s i ł. T rz e b a w ię c, po p ierw sze, na każdym u n iw ersy tecie, w każdej W SP stw orzyć zakład b a­ dań kultury lite r a c k ie j, który zajmowałby się wyżej zarysow aną p ro b le­ matyką. Jest to tym p o trz e b n ie jsz e , że program nauczania studentów p rz e ­ widuje z a ję c ia propedeutyczne z wiedzy o ku ltu rze, zw łaszcza o w spół­ cz e sn ej kulturze artystyczn ej i lite r a c k ie j. Takie zakłady mogą pow stać już dziś w w iększo ści u cz eln i. W n iektó rych , jak np. we W rocław iu, bo­ gato rozbudowane.

Z k olei dla obsadzenia wolnych m iejsc tr z e b a , po d ru gie, k s z ta łc ić sp ecjalistó w , w ykorzystując w tym celu stacjo n arn e studia doktoranckie uniw ersytetów o raz IB L .

T rz e b a , po tr z e c ie , prow adzić w każdej u cz e ln i, k tó rą na to s ta ć , seminarium m agisterskie z tego zak resu .

T rz e b a , po czw arte, otoczyć opieką i popierać wydawanie pu blikacji z te j dziedziny. Zorganizow ać odpowiednią s e r ię wydawniczą dla IB L i u ­ niw ersytetów . P rz y intensywnej i celow ej p raćy można w ciągu 5 la t p rz y ­ gotować odpowiednią kadrę badaczy i pedagogów u n iw ersy teck ich , w ciągu

zaś 1 0 -1 5 la t posunąć badania o tyle naprzód, aby dogodnie przodujące k r a je .

P ojed ynczy, bardzo n ie licz n i w yspecjalizow ani w badaniach kultury lite ra c k ie j uczeni są dobrze wyposażeni m etodologicznie. Nie można tego, n ie ste ty , pow iedzieć o kandydatach na ich następców , gdyż szkolenie po­ lonistów w z ak resie badań kultury w łaściw ie nie is tn ie je - poza paroma ośrodkam i, gdzie rów nież je s t traktowane m arginesow o.

Na pewno w obrębie literatu roznaw stw a trz eb a ro zw in ąć, ja k p isa ­ łem w yżej, metodologię badań lite ra tu ry jako c z ę ś c i kultury, je j funkcji - obok innych funkcji kulturow ych, je j procesów komunikacyjnych - obok innych zakresów komunikacji sp o łecz n e j. M etodologia badań kultury i ko­ m unikacji musi stanow ić c z ę ś ć przygotowania metodologicznego każdego literatu ro zn aw cy , przynajm niej w stopniu równym znajom ości metod badań w ersyfikacyjnych lub badań instru m en tacji głoskowych.

S zczeg ó ln ie , ja k wyżej pisałem , badacze lite ra tu ry winni być św ia­ domi o siąg n ię ć: l ) antropologii k u ltu raln ej, 2) s o cjo lo g ii, zw łaszcza so ­ cjo lo g ii różnych dziedzin kultury, w raz z lite r a tu r ą , 3 ) psychologii, zw łaszcza sp o łeczn e j, 4) h is to r ii, 5) technik analizy se mioty c zne j ,

6) technik z b ieran ia, interpretow ania i operowania inform acjam i sta ty sty cz ­ nymi.

Dla zdobycia te j wiedzy trz eb a tłum aczyć znacznie w ięcej wybitnych d zieł z obcych języków . T rz e b a w n a jb liż sz e j p rz y sz ło śc i realizow ać po­ litykę nie tylko tłum aczenia d zieł fundamentalnych, teo rety czn y ch , będą­ cych swego rodzaju wzorami metodologicznymi postępowania badawczego, ale także głównych, choć dość szczegółow ych, m onografii socjolog iczno- -lite r a c k ic h lub dotyczących kultury lite r a c k ie j, ja k np. R . A lticka "The english Common R ead er. A S o c ia l H istory of the M ass Reading P ublic 1 8 0 0 -1 9 0 0 ", Ch. M etza "Langage et cin ém a", P . G. Bogatyriew a "W o- p rosy tie o r ii narodnogo issk u stw a ", J . Lotmana " S t a tii po tipołogii kul­ tu ry ", J .D . H arta "T h e Popular Book. A H isto ry of A m e ric a 's lite ra ry T a s t e " , studia o folklorze i mitach E . M . M ieletin sk ieg o, J . T o rtela i innych "E n tre tie n s su r la p a r a litté r a tu r e " , M . Lüthi "V o lk slite ra tu r und H o ch literatu r. M enschenbild, Them atik, F orm streb en " lub Ä. Schenda

1 7 7 0 -1 9 1 0 ". Wyliczam tytuły, by przykładowo dać p o ję c ie , ja k i rodzaj p rac - obok dzieł klasycznych (Jakobsona, L e v i-S tr a u s s a , K ro e b era , W iesiołow skiego) - mam także na m yśli.

Dużą ro lę w zakresie* k ształcen ia młodych może spełnić tłum aczenie fragmentów d z ie ł, rozpraw , artykułów odpowiednio dobieranych i o g łasza­ nych bądź w czasopism ach, bądź - le p iej - w czę sto dziś publikowanych zagranicą antologiach tem atycznych. Dobór artykułów powinien pozwalać na zestaw ianie kolejnych antologii, prezentujących w zorce i przykłady opracowania tem atyki, o k tó re j mówiłem w poszczególnych sz eściu pun­ ktach drugiej c z ę ś c i tego omówienia. Toteż i antologii takich trz eb a wy­ dać od razu co najm niej s z e ś ć , na odrębne tematy: typów kultury lit e ­ r a c k ie j, polityk lite ra c k ic h , p isarzy oraz ich r o li sp o łecz n e j, czy teln i­ ków oraz ich typologii sp o łecz n e j, ich wyborów czy teln iczy ch , in stytu cji uczestnictw a w kulturze lite ra c k ie j i w reszcie dynamiki kultury lit e r a c ­ k ie j, ze szczególnym uwzględnieniem - ponadto - odrębnych antologii opracowań dzieł funkcjonujących w obiegach społecznych lite ra tu ry poza obiegiem wysokoartystycznym.

Krajow i s p e c ja liś c i w zak resie badań kultury lite r a c k ie j powinni ze sobą w spółpracow ać, co wymaga dobrej wzajemnej in form acji o prowa­ dzonych p racach .

M yślę, że służyć temu - obok "Biuletynu P olonistycznego" - powinny zebrania planujące badania tego zakresu w ośrodkach całego k raju oraz doroczne konferencje m erytoryczne, na których omawiałoby się o siąg n ię­ cia badawcze w celowo wybranych szczegółowych dziedzinach, osiągane w ciągu ostatnich paru (p ięciu ) la t.

P rzed e wszystkim jednak trzeb a zw ielokrotnić już w ciągu n a jb liż ­ szych pięciu lat k ształcen ie młodych sp ecjalistó w w zak resie wiedzy o kul­ turze lite r a c k ie j, do czego niezbędne je s t zw ielokrotnienie stanu kadro­ wego: w ciągu pięciu lat trzeb a w ykształcić w omawianym zak resie dla 14 u czelni (lic z ą c w tym także 1BL) co najm niej 50 nowych doktorów, lic z ą c po 3 - 4 osoby na u czeln ię .

-

148