RzeŸba i osady równiny aluwialnej dolnego biegu Przemszy (Wy¿yna Œl¹ska)
jako wskaŸnik zmian œrodowiska przyrodniczego
Ireneusz Panek
1Relief and alluvial plain sediments of the lower Przemsza River valley as indicators of environmental changes (Oœwiêcim Basin, South Poland). Prz. Geol., 56: 124–130.
A b s t r a c t . Paleogeography of the lower Przemsza River valley was studied in detail. By means of sedimentological methods, C14dating and analysis of archival cartographic sources, the chronology of environ-mental events has been established, along with the types of the sedimentological processes and indirectly the role of neotectonics in the shaping of the valley. The lower Przemsza River section turned out to be the area where the flu-vial processes of the Vistula and Przemsza Rivers took place, which can be seen in the formation of two different lithological types of the overbank facies. These types are of key importance in distinguishing between climatic and anthropogenic phases in the upper Vistula River valley.
Keywords: paleogeography, sedimentology, lower Przemsza River valley, Oœwiêcim Basin, South Poland
Jednym z wielu kierunków badawczych wspó³czesnej geomorfologii jest rekonstrukcja paleogeograficzna dolin rzecznych. Ten element rzeŸby bardzo szybko reaguje na zmiany w dorzeczu. Odnalezienie w osadzie pewnych cha-rakterystycznych oznak umo¿liwia odczytanie zmian kli-matycznych lub antropogenicznych. WskaŸnikiem takim mo¿e byæ np. przykrycie osadów organicznych przez mady albo stopniowe przejœcie od sp¹gu do stropu mad ilastych w piaszczyste, które przy braku migracji koryta œwiadczy o zwiêkszeniu gwa³townoœci powodzi. W polskiej literaturze przedmiotu poruszano wiele zagadnieñ wi¹¿¹cych siê z wymienion¹ problematyk¹:
przyczyny transformacji koryt roztokowych w me-androwe (Falkowski, 1971; Mycielska-Dowgia³³o, 1978; Kozarski & Rotnicki, 1978; Florek, 1991; Kli-mek & Starkel, 1974; Antczak, 1986);
rekonstrukcje paleohydrologiczne (Rotnicki & M³y-narczyk, 1989; Gonera, 1986);
ewolucja dolin rzecznych (Florek, 1978; Andrze-jewski, 1994; Starkel & Gêbica, 1996; Wójcicki, 2000);
ewolucja dolin rzecznych uwarunkowana ruchami neotektonicznymi (Zuchiewicz, 1987, 1983);
analiza wype³nieñ starorzeczy (Klimek, 1988; Kalic-ki, 1987, 1991; WójcicKalic-ki, 1999);
wspó³czesne procesy sedymentacyjne (Babiñski, 1992; Kostrzewski, 1970; Kaniecki, 1976).
Celem niniejszego opracowania jest rekonstrukcja paleogeograficzna dolnego odcinka Przemszy od schy³ku piêtra wis³y po czasy wspó³czesne.
Lokalizacja i metody badañ
Dorzecze Przemszy jest niemal w ca³oœci po³o¿one w obrêbie Wy¿yny Œl¹skiej, zbudowanej z triasowych ska³ wêglanowych, karboñskich wêgli, ³upków i piaskowców oraz permskich i³ów. Tylko 20% dorzecza wkracza na obszar wystêpowania jurajskich ska³ wêglanowych. W osio-wych partiach dolin rzecznych Wy¿yny Œl¹skiej wystêpuj¹ serie piasków plejstoceñskich do 80 m mi¹¿szoœci
(Gilew-ska, 1972; Bukowy, 1974). Obszar badañ znajduje siê na terenie Kotliny Oœwiêcimskiej, która ma za³o¿enia tekto-niczne zwi¹zane z fa³dowaniem Karpat w miocenie (Alexandrowicz, 1964; Bogacz, 1967). W trakcie zlodowa-cenia œrodkowopolskiego rzeki proglacjalne p³yn¹ce z lobu odry (Kotlina Raciborska) w kierunku wschodnim, do Kotliny Oœwiêcimskiej, usypa³y rozleg³e sto¿ki sandrowe (Klimek, 1972, 1995). Na jednym z nich znajduje siê wspó³czesne koryto Przemszy (ryc. 1, 2).
Pod wzglêdem hydrologicznym Przemsza charaktery-zuje siê œrednim spadkiem i stabilnoœci¹ przep³ywów w skali roku. Ma ona cechy rzeki nizinnej, w przeciwieñstwie do karpackich dop³ywów Wis³y (Punzet, 1991; Che³micki, 1991). Wynika to z du¿ej pojemnoœci retencyjnej piasków wype³niaj¹cych doliny w jej dorzeczu. Celem pracy by³o:
ustalenie wieku paleokoryt i paleomeandrów (na podstawie analizy wspó³czesnych i archiwalnych Ÿróde³ kartograficznych oraz datowania C14
osadów organicznych);
analiza sedymentologiczna wype³niaj¹cych je osa-dów z uwzglêdnieniem wskaŸników uziarnienia Fol-ka i Warda (1956; wg Racinowskiego i in., 2001; Mycielska-Dowgia³³o, 1980);
okreœlenie parametrów morfometrycznych paleo-koryt i rekonstrukcja paleoprzep³ywów (Klimek & Starkel, 1981).
Wyniki badañ
Najprostszym sposobem datowania paleokoryt jest analiza archiwalnych Ÿróde³ kartograficznych. Spoœród wielu map analizowanych w pracy trzy mia³y decyduj¹ce znaczenie. Na pierwszej z nich (Drugie zdjêcie..., 1861) uwzglêdniono na jeszcze meandruj¹cej rzece przybli¿ony przebieg planu regulacji koryta. Na drugiej (Messtischblat, 1881) koryto by³o ju¿ wyprostowane, a szyje meandrów by³y przeciête, co umo¿liwi³o wydzielenie pewnej genera-cji paleokoryt odciêtych w tym interwale czasu. Intere-suj¹cym, a zarazem bardzo pomocnym Ÿród³em informacji okaza³a siê mapa z 1816 r. (Strom Charte..., 1816). Dziêki niej i zamieszczonym na jej obrze¿ach profilom niwelacyj-nym sta³o siê mo¿liwe nie tylko datowanie elementów koryta, ale równie¿ okreœlenie podstawowych cech dna 1
ul. Gwiezdna 4c/100, 41-219 Sosnowiec; panek_i@pocz-ta.fm
Tychy Wilamowice Kêty Zator Oœwiêcim Wis³a So³a Wis³a Prze m sz a W.T. Pszczyna W.T. –Wysoczyzna Tyska Tychy Plateau 0 25km W.P. W.P. –Wysoczyzny Przykarpackie Carpathian Uplands p³askowy¿ lessowy loess plateau
wysoczyzny p³askie gliniaste tills uplands wysoczyzny pagórkowate undulate uplands równiny piaszczyste sandy plains dna dolin valley bottoms granice prowincji boundaries of provinces granice mezoregionów boundaries of mesoregions granice regionów boundaries of regions granica pañstwa state border obszar badañ location of the study area
Ryc. 1. Kotlina Oœwiêcimska — jednostki geomorfologiczne i typy rzeŸby wg Klimka (1972) Fig. 1. Oœwiêcim Valley — geomorphological sketch after Klimek (1972)
4460 ± 60 BP
taras plejstoceñski Pleistocene terrace
holoceñskie dno doliny Holocene valley floor
roztokowe paleokoryta braided palaeochannels
palomeandry m³odszej generacji palaeochannels of younger generation
meandry odciête przed 1813 r. palaeochannels abandoned before 1813
meandry odciête pomiêdzy 1861 r.–1881 r. palaeochannels abandoned between 1861–1881 wspó³czesne koryta modelowane w miêdzywalu contemporary palaeochannels formed in the flood bank zones
odciête meandry Wis³y
abandoned palaeochannels of the Vistula River
œlady kana³ów doprowadzaj¹cych wody do m³yna water mill palaeochannels
punkty wysokoœciowe m n.p.m.) bench marks (m a.s.l.)
cieki creeks wa³y przeciwpowodziowe flood banks linie przekrojów cross-section lines 11900 ± 200 BP 100 200m 0
paleomeandry starszej generacji palaeochannels of older generation
230,0
Ryc. 2. Mapa geomorfologiczna dolnego odcinka Przemszy Fig. 2. Geomorphological map of the lower Przemsza River valley
doliny, szerokoœci i g³êbokoœci koryta, promienia krzywi-zny meandrów, poziomu wód gruntowych, amplitudy sta-nów wód, a tak¿e zasiêgu powodzi z 1813 r. (ryc. 3).
Uzyskany obraz jest istotny z punktu widzenia paleo-geograficznego, gdy¿ ukazuje pierwotn¹ Przemszê przed regulacj¹ i okresem intensywnej industrializacji. W tym ujêciu amplitudy stanów wody nie przekracza³y pó³ metra, a maksymalny stan powodziowy z 1813 r. zmniejsza³ siê stopniowo w miarê przesuwania siê w górê biegu rzeki. G³êbokoœæ maksymalna w miejscu krzywizny meandra wynosi³a 160 cm, a przeciêtnie 90 cm. Uda³o siê równie¿ odczytaæ sta³¹ tendencjê do erodowania zachodniego brze-gu koryta Przemszy, co objawia siê wiêksz¹ wysokoœci¹ skarp po stronie zachodniej w porównaniu ze wschodni¹. Z punktu widzenia sedymentologicznego wydzielono pew-ne litotypy, bêd¹ce odzwierciedleniem procesów fluwial-nych w dolinie oraz zmian œrodowiska w dorzeczu.
Pierwszym litotypem, skorelowanym z morfometri¹ koryta, jest odsyp meandrowy. Stromoœæ ³achy meandro-wej jest œciœle zwi¹zana z wahaniami poziomu wód i ten-dencj¹ do erozji (Kozarski & Rotnicki, 1978). Znajduje to odzwierciedlenie w zwiêkszonej sedymentacji materia³u na ³asze meandrowej, co przejawia siê gorszym wysorto-waniem osadu (ryc. 2, 4).
Dla ³achy meandrowej o ³agodnym nachyleniu (ryc. 2, 5 — profil II) charakterystyczne jest dobre wysortowanie zarówno w strefie przynurtowej, jak i w kierunku odsypu meandrowego, co jest ró¿nie interpretowane przez ró¿nych autorów.
Wed³ug Gonery (1986), proces ten wi¹¿e siê z ograni-czon¹ dostaw¹ materia³u pochodz¹cego przede wszystkim ze sp³ywu powierzchniowego, dziêki zwiêkszaj¹cej siê gêstoœci szaty roœlinnej. Natomiast Rotnicki i M³ynarczyk (1989) twierdz¹, ¿e stosunek szerokoœci do g³êbokoœci koryta ma wysok¹ wartoœæ jedynie w tych okresach, w któ-rych szata roœlinna nie by³a jeszcze w pe³ni zwarta. Stano-wisko II jest najwiêkszym paleomeandrem, o najwiêkszym stosunku szerokoœci do g³êbokoœci na badanym odcinku rzeki (ryc. 2, 5). Warto dodaæ, ¿e przep³ywy w stanowisku II by³y wyrównane. Œwiadcz¹ o tym wskaŸniki uziarnienia. Uzyskana data radiowêglowa sp¹gu wype³nienia organicz-nego (4460 ±70 BP) wskazuje, ¿e paleomeander ten funk-cjonowa³ w okresie atlantyckim, charakteryzuj¹cym siê jednymi z najwiêkszych zrekonstruowanych przep³ywów.
Drugim litotypem jest osad powsta³y na równi zalewo-wej, czyli mady. Osady pozakorytowe w dolnym odcinku Przemszy dziel¹ siê na dwa odmienne typy genetyczne. Otó¿ po zachodniej stronie doliny i powy¿ej dolnego biegu mady maj¹ cechy osadu silnie organicznego, z niewielk¹ domieszk¹ materii mineralnej (ryc. 2, 5 — profil VI). Nato-miast po wschodniej stronie doliny spotykamy mady wrêcz ilaste, jasnobr¹zowe (ryc. 2, 5 — profil V). Ponadto, mady te wykazuj¹ dwudzielnoœæ w profilu pionowym. W profilu V/6 (ryc. 2, 5) od g³êbokoœci 220 cm do 100 cm zaznacza siê drobnienie frakcji osadów, a od 100 cm do stropu wzrost udzia³u frakcji gruboziarnistej, przy czym charakte-rystyczne oscylacje wskaŸników w profilu nale¿y interpreto-waæ jako efekt wzrostu i opadania fali powodziowej, co jednak nie wp³ywa na ogóln¹ tendencjê do drobnienia frak-cji. Jest to zatem typowy osad dystalnej równi zalewowej, charakteryzuj¹cy siê przewag¹ osadów mu³kowych nad piaszczystymi, spowodowan¹ s³abymi przep³ywami i
stag-nacj¹ wód, czego efektem jest brak powierzchni erozyjnej pomiêdzy litofacjami (Zieliñski, 1995; Gradziñski, 1973). Czêstotliwoœæ wystêpowania frakcji drobnoziarnistej w stropie osadów pozakorytowych po wschodniej stronie doliny jest równie¿ funkcj¹ odleg³oœci od osi koryta (ryc. 2, 5 — profil V).
Interpretacja
Po³¹czenie danych kartograficznych z analiz¹ sedy-mentologiczn¹ daje obraz zmian dna doliny. Od momentu porzucenia koryt roztokowych przed 11 900 BP (Klimek, 1995) rzeka wykazuje sta³¹ tendencjê do przesuwania siê w kierunku zachodnim. Potwierdzeniem tego faktu jest drob-nienie frakcji powodziowej od osi koryta w kierunku tarasu plejstoceñskiego po wschodniej stronie doliny (ryc. 2, 5 — profil V). Równie¿ asymetria zboczy doliny jest sygna³em bocznej migracji w kierunku zachodnim. Po wschodniej stronie wystêpuj¹ tarasy schodowe, natomiast po zachod-niej rzeka przerabia ponownie swoje osady. Najlepszym tego przyk³adem jest paleomeander VI/1 (ryc. 5), który pod wzglêdem parametrów morfometrycznych przypomina zakola powsta³e zaraz po porzuceniu koryt roztokowych, a zatem najstarsze. W sp¹gu jest on wype³niony piaskami o prze-wadze frakcji 0,25–0,5 mm. Zgodnie z wynikami Myciel-skiej-Dowgia³³o (1978), dominacja wspomnianego przedzia³u jest dowodem wielokrotnej przeróbki osadów i stabilnoœci hydrodynamicznej.
Z danych przedstawionych przez £ajczaka (1999) wynika, ¿e oko³o 90% materia³u unoszonego przez Przem-szê ma Ÿród³a antropogeniczne. Dop³ywy karpackie o po-równywalnej powierzchni zlewni dostarczaj¹ œrednio 20-krotnie, a w niektórych przypadkach 40-krotnie wiêk-sze ³adunki materia³u unoszonego, ani¿eli rzeki wy¿ynne.
Jeœli dodatkowo spojrzymy na zestawienie (tab. 1) lat, w których istnia³y dogodne warunki nak³adania siê fali powodziowej Wis³y i Przemszy, w po³¹czeniu z danymi kartograficznymi, uznamy, i¿ osady pozakorytowe po wschodniej stronie doliny s¹ osadami powodziowymi Wis³y. Po zachodniej stronie doliny si³a pr¹du nie pozwa-la³a na sedymentacjê drobnych cz¹stek przyniesionych przez Wis³ê, a pochodz¹cych z Karpat. Z tego wzglêdu sta-je siê zrozumia³e organiczne wype³nienie w stanowisku VI/1 (ryc. 2, 5). Do momentu, kiedy poziom wody by³ wysoki, koryto spe³nia³o funkcje transportowe, dopiero znaczna erozja wg³êbna, wywo³ana zabiegami hydrotech-nicznymi, spowodowa³a mo¿liwoœæ spokojnego narastania materii organicznej. Z danych Bukowskiej-Jani (1988) wynika, ¿e ju¿ od oko³o 1950 r. woda praktycznie nie wystêpowa³a z brzegów, a w latach 1898–1981 dno obni¿y³o siê o 2,2 m. Dane uzyskane przez autora potwier-dzaj¹ dalsz¹ erozjê o kolejne 30 cm (ryc. 6).
Podwy¿szenie poziomu wód Wis³y i Przemszy powo-dowa³o odmienne procesy rzeŸbotwórcze i sedymentacyj-ne po obu stronach doliny:
po stronie zachodniej:
— przep³yw strumieniowy lub korytowy; — reaktywowanie dawnych paleomeandrów; — modelowanie krawêdzi tarasu plejstoceñskiego;
po stronie wschodniej: — œrodowisko wód stoj¹cych;
zasiêg powodzi z 1813r. flood level from 1813
Ryc. 3. Profil poprzeczny doliny Przemszy ukazuj¹cy zasiêg powodzi z 1813 r. (Strom Charte..., 1816)
Fig. 3. Cross-section through the Przemsza River valley, showing flood level from the year 1813 (Strom Charte..., 1816)
m.n.p.m. m.a.s.l. m.n.p.m. m.a.s.l. materia organiczna organic matter
materia organiczna zamulona organic matter with silt materia organiczna zapiaszczona organic matter with sand
mu³ki silts
mu³ki z materi¹ organiczn¹ organic silts
mu³ki zapiaszczone sandy silts
piaski sands
piaski z materi¹ organiczn¹ organic sands
piaski mu³kowe silty sands piaski ze ¿wirami sands with gravel Osady Sediments
WskaŸniki Folka i Warda Folk and Ward’s grain
size parameters
IV/1
IV/2
228,0 228,0 227,0 227,0 5 10 15 20 ma
b
ob+acf ob ch Facje Facies [ch] –facja korytowa channel facies[acf] –facja wype³nieñ starorzeczyabandoned channel fill facies [ob] –facja pozakorytowaoverbank facies
[s] –facja stokowaslope facies [e] –facja eolicznaaeolian facies Mz = 4,53 Kg = 0,50 Sk = 0,44 = 3,47 1 1 d Mz = 1,45 Kg = 1,18 Sk = 0,03 = 0,49 1 1 d Mz = 5,11 Kg = 0,91 Sk = 0,20 = 3,11 1 1 d d1 Mz Sk1 Kg
Ryc. 4. Profile sedymentologiczne — stanowisko IV/1, 2 Fig. 4. Sedimentological logs — site IV/1, 2
229,0 228,0 229,0 228,0 5 10 15 20 25 30
II/1
II/2
II/3
a
b
acf acf+ob acf ob+acf 2930±60 4460±70 14C BP 228,0 227,0 228,0 227,0 5 10 15 20 25 30 35V/1
V/2
V/3
acf ob ob+acfa
b
5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 229,0 228,0 227,0 226,0 229,0 228,0 227,0 226,0V/4
V/5
V/6
V/7
c
d
ob ch 228,5 228,0 227,5 228,5 228,0 227,5 5 10 15 20VI/1
a
b
acf ch+acf ch?
?
ch ch m.n.p.m. m.a.s.l. m.n.p.m. m.a.s.l. m.n.p.m. m.a.s.l. m.n.p.m. m.a.s.l. m.n.p.m. m.a.s.l. m.n.p.m. m.a.s.l. m.n.p.m. m.a.s.l. m.n.p.m. m.a.s.l. Mz = 1,01 Kg = 1,01 Sk = 0,14 = 0,49 1 1 d Mz = 0,69 Kg = 1,24 Sk = 0,09 = 0,51 1 1 d Mz = 1,68 Kg = 1,16 Sk = 0,16 = 0,68 1 1 d Mz = 8,29 Kg = 1,42 Sk = -0,42 = 1,80 1 1 d Mz = 8,32 Kg = 1,16 Sk = -0,40 = 1,61 1 1 d Mz = 8,39 Kg = 1,31 Sk = -0,39 = 1,60 1 1 d Mz = 1,16 Kg = 1,07 Sk = 0,20 = 0,69 1 1 d Mz = -0,07 Kg = 1,77 Sk = -0,33 = 1,92 1 1 d Mz = 7,37 Kg = 0,82 Sk = -0,33 = 2,21 1 1 d Mz = 8,48 Kg = 1,05 Sk = -0,39 = 1,44 1 1 d Mz = 7,83 Kg = 1,15 Sk = -0,35 = 1,81 1 1 d Mz = 7,19 Kg = 0,84 Sk = -0,23 = 2,08 1 1 d Mz = 2,16 Kg = 1,26 Sk = 0,23 = 0,95 1 1 d Mz = 1,59 Kg = 1,04 Sk = 0,11 = 0,73 1 1 d Mz = 1,83 Kg = 1,57 Sk = 0,29 = 0,42 1 1 dRyc. 5. Profile sedymentologiczne — stanowisko II/1, 2, 3; V/1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 i VI/1 Fig. 5. Sedimentological logs — site II/1, 2, 3; V/1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 and VI/1
Wnioski
Przegl¹d zmian paleogeograficznych w ujœciowym odcin-ku doliny Przemszy wskazuje na wiele nierozwi¹zanych jesz-cze problemów. G³ówn¹ kwesti¹ jest czas faktycznej transformacji rzeki roztokowej w meandruj¹c¹. Ponadto
dorzecze Przemszy mo¿e okazaæ siê pomocne w rekonstru-owaniu zmian paleogeograficznych w dorzeczu górnej Wis³y, gdy¿ rzeka ta reagowa³a prawdopodobnie jedynie na d³ugotrwa³e zmiany klimatyczne, w przeciwieñstwie do karpackich dop³ywów oraz rzek odwadniaj¹cych lessowe obszary Wy¿yny Ma³opolskiej (Dwucet & Œnieszko, 1997; Starkel, 1996). Uwzglêdnienie ewolucji dolin rzecznych, takich jak: Przemsza, Gostyñka, Pszczynka i inne, o cechach dorzeczy wzglêdnie stabilnych, pozwoli³oby na odró¿nie-nie d³ugotrwa³ych zmian klimatycznych od lokalnych zda-rzeñ ekstremalnych wystêpuj¹cych w dorzeczu górnej Wis³y (vide Starkel, 1977; Starkel & Ralska-Jasiewiczowa, 1999). Mo¿liwym rezultatem jest równie¿ wyeksponowa-nie nak³adaj¹cych siê czêsto w tym okresie wp³ywów cz³owieka. Nale¿y tak¿e zwróciæ uwagê na uwarunkowa-nia tektoniczne, wp³ywaj¹ce na rozwój dolin rzecznych (por. Zuchiewicz, 1987). W przypadku Przemszy uzasad-nione staje siê uznanie czynnika tektonicznego w ewolucji doliny, tj. ewidentnej migracji w kierunku zachodnim, obja-wiaj¹cej siê asymetri¹ doliny, która mo¿e byæ wskaŸnikiem ruchów tektonicznych niezale¿nie od litologii (Badura i in., 2003). Analiza pomiarów niwelacyjnych, przeprowa-dzona przez Kowalczyka (1964), sugeruje naturalne obni-¿anie terenu wschodniej czêœci dorzecza górnej Wis³y o 0,5–1,5 mm/rok, ze zwiêkszeniem tempa obni¿ania w kie-runku zachodnim do 1–3 mm/rok. Oznacza to, ¿e ju¿ co najmniej od momentu porzucenia koryt roztokowych obszar ten ulega³ ruchom neotektonicznym. W tym miej-scu nale¿y podkreœliæ koniecznoœæ przeprowadzenia bar-dziej szczegó³owych badañ, na znacznie rozleglejszym obszarze, pod k¹tem wp³ywu neotektoniki na pozosta³e doliny rzeczne w Kotlinie Oœwiêcimskiej.
Tab. 1. Lata nak³adania siê fali powodziowej Wis³y i Przemszy
Table 1. Years in which the Przemsza and Wis³a Rivers’ flood waves overlapped each other
Rok Year Data Date 1957 7 XII 1960 27 VII 1962 2 IV 1968 12 IV 1970 20 VII 1972 22 VII 1973 23 II 1977 3 VIII 1980 11 X 1985 8 VII 1986 2 IV 1997 9 VII 1998 14 VIII 2001 27 VII 2002 10 VI 140 190 240 290 340 390 440 490 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 roczne amplitudy wodostanów annual fluctuations of water table lata years Ryc. 6. Roczne amplitudy wodostanów Przemszy w Jeleniu
Serdeczne podziêkowania sk³adam Panu Prof. W. Zuchiewi-czowi. Dziêkujê równie¿ anonimowym recenzentom. Niniejszy artyku³ stanowi streszczenie pracy magisterskiej wykonanej w Katedrze Paleogeografii i Paleoekologii Czwartorzêdu Wydzia³u Nauk o Ziemi UŒ pod kierunkiem Prof. K. Klimka.
Literatura
ALEXANDROWICZ S.W. 1964 — Przejawy tektoniki mioceñskiej w Zag³êbiu Górnoœl¹skim. Acta Geol. Pol., 14: 175–228.
ANDRZEJEWSKI L. 1994 — Ewolucja systemu fluwialnego doliny dolnej Wis³y w póŸnym vistulianie i holocenie na podstawie wybra-nych jej dop³ywów. Rozpr. UMK, 11: 1–111.
ANTCZAK B. 1986 — Transformacja uk³adu koryta i zanik bifurkacji Warty w Pradolinie Warszawsko-Berliñskiej i po³udniowej czêœci prze³omu poznañskiego podczas póŸnego Vistulianu. UAM Ser. Geo-gr., 35.
BABIÑSKI Z. 1992 — Wspó³czesne procesy korytowe dolnej Wis³y, Pr. Geogr. PAN, 157.
BADURA J., ZUCHIEWICZ W., GÓRECKI A., SROKA W. & PRZYBYLSKI B. 2003 — Morfometria sudeckiego uskoku brze¿nego miêdzy Z³otym Stokiem a Dobromierzem. Prz. Geol., 51: 1048–1057. BOGACZ K.1967 — Budowa geologiczna pó³nocnego obrze¿enia rowu krzeszowickiego. Pr. Geol. Komis. Nauk Geol. PAN, 41. BUKOWSKA-JANIA E. 1988 — Wspó³czesne procesy fluwialne w dorzeczu Przemszy. Geogr. Stud. Dissert. UŒl., 11: 23–57.
BUKOWY S. 1974 — Monoklina œl¹sko-krakowska. [W:] Po¿aryski W. (red.), Budowa geologiczna Polski, T. IV, 1. Wyd. Geol. CHE£MICKI W. 1991 — Po³o¿enie, podzia³ i cechy dorzecza. [W:] Dynowska I. & Maciejewski M. (red.), Dorzecze Górnej Wis³y, T. 1. PWN: 15–29.
Drugie zdjêcie topograficzne Galicji (1 : 28 800), 1861 — Wojskowy Instytut Geograficzny w Wiedniu. Zbiory Kartograficzne WNoZ UŒl. DWUCET K. & ŒNIESZKO Z. 1997 — Zmiany fizykochemiczne cech lessów i gleb nalessowych po redepozycji spowodowanej gwa³town¹ ulew¹. [W:] Starkel L. (red.), Rola gwa³townych ulew w ewolucji rze-Ÿby Wy¿yny Miechowskiej (na przyk³adzie ulewy w dniu 15 wrzeœnia 1995 r.). Dokumentacja Geograficzna, 8, Instytut Geografii i Prze-strzennego Zagospodarowania, PAN, Kraków: 76–85.
FALKOWSKI E. 1971 — Historia i prognoza rozwoju uk³adu koryta wybranych odcinków rzek nizinnych Polski. Biul. Geol. UW, 12: 5–123.
FLOREK W. 1978 — Próba analizy zmian cech geometrycznych meandrów wspó³czesnych i kopalnych na przyk³adzie dolnego Bobru. Prz. Geogr., 50: 643–658.
FLOREK W. 1991 — Postglacjalny rozwój dolin rzek œrodkowej czê-œci pó³nocnego sk³onu Pomorza. WSP w S³upsku.
GILEWSKA S. 1972 — Wy¿yny Œl¹sko-Ma³opolskie. [W:] Klima-szewski M. (red.), Geomorfologia Polski, T. 1. PWN: 232–339. GONERA P. 1986 — Zmiany geometrii koryt meandrowych Warty. Rozpr. UAM, 33.
GRADZIÑSKI R. 1973 — Wyró¿nianie i klasyfikacja kopalnych osa-dów rzecznych. [W:] Postêp Nauk Geologicznych. Wyd. Geol., 5: 57–112.
KALICKI T. 1987 — Late Glacial paleochannel of the Vistula river in Kraków–Nowa Huta. Stud. Geomorph. Carpatho-Balcan., 21: 93–106. KALICKI T. 1991 — Holoceñskie generacje paleomeandrów Wis³y w rejonie Krakowa. Geologia, 17: 25–63.
KANIECKI A. 1976 — Dynamika rzeki w œwietle osadów trzech wybranych odcinków Prosny. Pr. Komis. Geogr.-Geol. PTPN, 17. KLIMEK K. 1972 — Kotlina Raciborsko-Oœwiêcimska. [W:] Klima-szewski M. (red.), Geomorfologia Polski, T. 1. PWN: 116–136. KLIMEK K. 1988 — An early antropogenic alluviation in the Subcar-pathian Oœwiêcim Basin, Poland. Bull. Pol. Acad. Sc. Earth Sc., 36: 159–169.
KLIMEK K. 1995 — The role of drainage basin orography in the river channel pattern transformation during Late Vistulian, Subcarpatian Oœwiêcim Basin, Poland. Quest. Geogr. Sp. Iss., 4: 147–153.
KLIMEK K. & STARKEL L. 1974 — History and actual tendency of flood-plain development at the border of Polisch Carpatians. [W:] Geo-morphologische Prozesse und Prozesskombinationen in der Gegenwart unter verschieden Klimabedingungen. Abh. Akad. Wiss. Göttingen, 3, 29: 185–196.
KLIMEK K. & STARKEL L.1981 — Some palaeohydrological recon-structions. [W:] Starkel L. (eds.), Evolution of the Wis³oka Valley near Dêbica during Late Glacial and Holocne. Fol. Quatern., 53: 78–83. KOSTRZEWSKI A. 1970 — Uziarnienie i obróbka wspó³czesnych aluwiów Bobru jako wyraz œrodowiska sedymentacyjnego. Pr. Komis. Geogr.-Geol. Wydz. Mat.-Przyr. PTPN, T. 8, z. 4.
KOWALCZYK Z. 1964 — Analiza wyników badañ geodezyjnych nad wspó³czesnymi naturalnymi ruchami powierzchni po³udniowej czêœci Górnego Œl¹ska, PWN, Kraków: 1–61.
KOZARSKI S. & ROTNICKI K. 1978 — Problemy póŸnowurmskiego i holoceñskiego rozwoju den dolinnych na Ni¿u Polskim. Pr. Komis. Geogr.-Geol. PTPN, 19: 1–57.
£AJCZAK A. 1999 — Wspó³czesny transport i sedymentacja mate-ria³u unoszonego w Wiœle i g³ównych dop³ywach. Ofic. Wydaw. PWarsz., 15: 1–215.
MYCIELSKA-DOWGIA££O E. 1978 — Rozwój rzeŸby fluwialnej pó³nocnej czêœci Kotliny Sandomierskiej w œwietle badañ sedymento-logicznych. Rozpr. UW, 120.
MYCIELSKA-DOWGIA££O E. 1980 — Wstêp do sedymentologii (dla geografów). WSP Kielce.
Messtischblatt 1 : 25 000, Neuberun, Imielin, 1881, Kreis Pless, Regie-rungs-Bez. Oppelen. Zbiory Archiwum Pañstwowego w Katowicach. PUNZET J. 1991 — Przep³ywy charakterystyczne. [W:] Dynowska I. & Maciejewski M. (red.), Dorzecze Górnej Wis³y, T. 1. PWN, Warsza-wa–Kraków: 167–214.
RACINOWSKI R., SZCZYPEK T. & WACH J. 2001 — Prezentacja i interpretacja wyników badañ uziarnienia osadów czwartorzêdowych. Wydaw. UŒl., 579: 5–141.
ROTNICKI K. & M£YNARCZYK Z. 1989 — PóŸnovistuliañskie i holoceñskie formy i osady korytowe œrodkowej Prosny i ich paleohy-drologiczna interpretacja. Rozpr. UAM, 43.
STARKEL L. 1977 — Paleogeografia holocenu, PWN, Warszawa: 1–361.
STARKEL L. 1996 — Geomorphic role of extreme rainfalls in the Polish Carpathians. Stud. Geomorph. Carpatho-Balcan., 30. STARKEL L. & GÊBICA P. 1996 — Summary of palaeohydrological changes in upper Vistula Basin. [W:] Starkel L. (red.), Evolution of the Vistula river valley during the last 15 000 years. Geogr. Stud. Sp. Iss., 9: 86–116.
STARKEL L. & RALSKA-JASIEWICZOWA M. 1999 — Zmiany kli-matu i stosunków wodnych w holocenie. [W:] Starkel L. (red.), Geo-grafia Polski, PWN, Warszawa: 175–188.
Strohm Charte des Przemza Flusâes 1816 (1 : 1440), Wien. Zbiory Archiwum Pañstwowego w Katowicach.
WÓJCICKI K.J. 1999 — Wype³nienia paleomeandrów jako wskaŸnik holoceñskiej dynamiki koryta Rudy (Kotlina Raciborska). Prz. Geogr., 71: 317–325.
WÓJCICKI K.J. 2000 — PóŸnovistuliañska i holoceñska transformacja dolin wybranych dop³ywów górnej Odry na podstawie analizy paleoko-ryt i wype³niaj¹cych je osadów. Arch. UŒl., Sosnowiec.
ZIELIÑSKI T. 1995 — Litofacjalna identyfikacja osadów rzecznych. [W:] Mycielska-Dowgia³³o E. & Rutkowski J. (red.), Badania osadów czwartorzêdowych. UW: 195–253.
ZUCHIEWICZ W. 1983 — Quaternary evolution of valleys in the Dunajec drainage basin (Polish, West Carpathians). Stud. Geomorph. Carpatho-Balcan., 16: 27–49.
ZUCHIEWICZ W. 1987 — Ewolucja i strukturalne za³o¿enia sieci rzecznej Karpat w póŸnym neogenie i wczesnym czwartorzêdzie. [W:] Jahn A. & Dyjor S. (red.), Problemy m³odszego neogenu i eoplejstoce-nu w Polsce. Ossolineum, Wroc³aw: 211–225.
Praca wp³ynê³a do redakcji 30.01.2007 r. Po recenzji akceptowano do druku 23.01.2008 r.
