8. D Y j 0 r S. -Kwart. GeoL, 1970 nr 4 s. 819-835. 9. D y j 0 r S .. - [w:J Wsp6lczesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej 1N Polsce. T. 1 Ossolineum Wroclaw, 1975 s.: 121-132.
10. D y j 0 r S. - [w:J Wsp61czesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej w PoIsce. T.· 4 OssoIineum Wroclaw, 1983 s. 25 -41.
11. D y j 0 r S. - [W:J PlioceIiskaieoplejstocenskasiee rzeczna i zwillZllDe z nill kompIeksy osad6w grubo-klastycznych w Polsce. Mat. Kraj. Konf. Nauk., Wroclaw, 1985 s. 5 -10. .
12. D Y j 0 r S. - Ibidem, s. 83-88.
13. 0 y j 0 r S. - Geologia - K wart. AGH, 1986 ne 12 (3) s. 7-23.
14. 0 y j 0 r S., Den d 0 w j c z A i in. - Geol. Sud., 1978 nr 1 s. 31-65:
15. D y j 0 r S., K u s z ell T. - Ibidem, 1977nr 2 s. 113-131. •
16. D y j 0 r S., 0 b e r c J. - [w:l Wsp61czesne i neotektoniCZl1e ruchy skorupy ziemskiej w PoIsce. T. 4, 1983 s. 7 - 24.
17. D y j 0 r S., Sad 0 w s k a A. - Geologia -Kwart. AGH, 1986 nr 12 (3) s. 25-36.
18. Gr a d z i xi ski R., K 0 s t e c k a A. i in.
-Zarys sedymentologii. Wyd. Geol., 1986.
19. Gustavson T.e., Ashley G.M i Booth-r 0 y d J.C. -
fW:l
GIaciofluvial and GlacioIa-custrine Sedimentation. SBPM Spec. Publ., 1975 nr 23 s. 264- 280.20. Hum m e I A., Z a r y c k a Z. - [W:J Plio-cetlska i eoplejstoceIiska sire ·rzeczna .. ., Mat. Kraj. Konf. Nauk., Wroclaw, 1985 s. 13-15.
21. L u c z k 0 w s k a B., D y j 0 r S. - Rocz. Pol. Tow. Geol., 1971 nr 2 s. 337 - 358.
22. M art i n i lP. - [w:l Coarse-Grained Deltas (A. Colella, D.B. Prior ed.). Spec. PubIs. I.A.S., 1990 nr 10 s. 281- 295.
23. M 0 j ski J.B., R ii hie B. - Geological Atlas
of Poland. Stratigraphic and Facial Problems. Fasc. 12 - Quaternary. Wyd. Geol., 1965.
24. 0 b e r c j., D Y j 0 r S. - BiuL Irist. Geol., 1969 nr 236 s. 41-142.
25. Pi as e c k i H. - Acta Univ. Wratisl., Ser. B, Nauka 0 Ziemi, 1961 nr 8 s. 93 -112.
26. P i w 0 c k i M. - Biul. Inst. Geol., 1975 nr 284 s. 73-132.
27. Pot t e r P.E., Pet t i j 0 h n F.l. - Paleocur-rents and Basin Analysis., Springer Verlag, Berlin. 1963.
28. Rea din g H.G. (ed.) - Sedimentary Bnviron~
ments and Facies. Blackwell Sci. PubIs., 1986. 29. Sad 0 W s ka A. - [w:l PlioceJiska i
eoplejsto-celiska sire rzeczna ... , Mat. Kraj. Nauk., Wroclaw, 1985 s. 10-13.
30. Sad 0 w s k a A. - Ibidem, s. 24-26. 31. Sad 0 w s k a A - Ibidem. s. 34-36.
32. S t a c h u r s k a A., D y j 0 r S. i in. - Rocz. PTG, 1971 nr 2 s. 359 - 386.
33. S t a c h u r
s
k a A, D y j 0 r S., Sad 0 w-s k a A - Kwart. Geol., 1967 nr 2 s. 353-371. 34. S t a c h u r s k aA.,
Sad Q W s k a A., Dy-j 0 r S. - Acta Palaeobot., 1973 nr 3 s. 147-176. 35. S t u r m M., M a t t erA; - [w:l Modem and
Ancient Lake Sediments (A. Matter, M.E. Tucker eds) Spec. PubIs. lA.s., 1978 nr 2 s. 147 -168.
36. S z c z e pan k i e w i c z S. - Acta Univ. Wra-tisl. Stud. Geograf., 1989 nr 47 s. 136.
37. T e i s se y r e A.K. - [w:l Pliocenska i eoplej-stoceliska siee rzeczna.. .. , Mat. Kraj. Konf. Nauk., Wroclaw, 1985 s. 89-92.
38. W a I k i e w i c z Z. - Wyd. Nauk. UAM, Ser. Geol., nr 10 s. 1-96.
39. Z i m mer m ann E. - BrIiiuterungen z. Geol. Karte v. Preussen u Benachbarten Lindem. BIatt Goldberg und SchOnau., Preuss. Geol. Landesanst., Lief. 292 Berlin. 1936 s. 1-120.
STEFAN CIBSLINSKI, TADEUSZ WJ\TKOWSKI' PaDstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa; OBRTG, Warszawa
POSZUKIW ANIA
'ZLOZ
FOSFORYTOW W REJONIE
BIR EL ATER
(pOLNOCNO-WSCHODNIA SAHARA ALGIERSKA)
W niniejszym opracowaniu przedstawiono wyniki
ponad trzyletnich prac geologiczno-poszuk:iwawczych zl6:i: fosforyt6w prowadzonych w. Iatach 1985 -1988 w ramach kontraktu Geopolu. InstytUcjll rmnuj~CIl bylo a1gierskie Przedsi~biorstwo PoszukiwaD Zl6:i: Mineral-nych BRBM z siedzibll w Boumerdes. Prace prowadzono w p6lnocno-wschodniej Algierii w pobliZu granicy z Tu-nezjll- Szczeg61n1l uwag~ zwr6cono na rejon Bir el Ater, gdzie od 1965 r. jest czynna kopalnia Djebel Onk, zalo:i:ona przez Francuz6w. Strona aIgierska
zaintereso-UK.D 550.8:553.64(65) wana byla rozszerzeniemjej hazy surowcowej. WczesJJ,iej-sze prace geologiczno-poszukiwawcze z lat 1976-1979 nie daly spodziewanych rezultat6w. Przedsi~biorstwo
FBRFOS - zajmujllce si~ eksploatacjll fosforyt6w zwr6-cHo si~ do BRBM z prosbll 0 wznowienie prac po-szuk:iwawczych w rejonie Bir el Ater. Realizacj~ tego tematu podj~a si~ strona polska.
Orgaoizacja prac. Prace rozpoCZC(to w styczniu 1985 r.
od przygotowania projektu badari gl6wnie na podstawie danych archj.waInych. Nast~pnie po zapoznaniu si~
z przyszlym terenem prac przygotowano projekt, kt6ry byl .przedmiotem publicznej obrony. Po jego zatwier-dzeniu powolano roboczy zesp6l.
Kierownictwo algierskie reprezentowal
mz.
N. Ben-chernine. Poza autorami niniejszego artykulu odpowie-dzialnymi za calosc robot reszt~ zespolu stanowili Algier-czycy - inZynier, 4 technik6w, kreSlarz, geodeta. Zesp6l dysponowal 4 samochodami terenowymi, trzema wiert-niami, samochodami ci~Zarowymi i cystemami. Zatrud-nionych bylo rowniez kilk:udziesi~u robotnikow. Okre-sowo pracowali rowniez sta:iysci.W trakcie prac wykonano zdj~cie geologiczne po-wierzchni ponad 400 km2, przeprowadzono 97 wiercen, wykonano 64 rowy poszukiwawcze - dlugosc niekt6-rych dochodzila do 120 m i 2 m gl~bokoSci. Ponadto wykonano ponad 15000 anaIiz chemicznych glownie na P20S i MgO. Prace zakonczono wiosn~ 1988 r. opraco-waniem geologicznym i dokumentacj~ z10z fosforyrow, ktara po publicznej obronie zostala przyj~ta i skierowana do realizacji.
BUDOWA GEOLOGICZNA
Utwory paleogenu, w ktorych lokalnie wys~puj~
fosforyty s~ szeroko rozprzestrzenione w p6lnocno--wschodniej Algierii (ryc. 1). Prace poszukiwawcze pro-wadzono w strefie najbardziej perspektywicmej polow-nej na poludnie od Atlasu Saharyjskiego, obejmuj~ce
rejon przygraniczny z Tunezj~ (ryc. 2).
Geologicznie rejon badan jest polowny w s1refie przejSciowej mi~ Atlasem Saharyjskim a plytfl
saha-ryjsk~. Strefa ta ma dose skomplikowan~ budow~
geo-logi~. Na obszarze tyro charakteryzuj~cym si~ prawie
poziomym ulo:ienicm warstw, Zwykle 0 niewielkich mo-noklinalnych upadach wyst~puje wiele wydZwignit:tych tektonicznych struktur - antyklin i zrt:b6w.
Struktury te twp~ morfologicznie zaznaczone pas-ma gorskie. Paspas-ma te ~ przedzielone szerokimi
ob-. - 1
Rye. 1. Loktdizacja wyst~powaniafosforyt6w w Algierii
1 - zloZa fosforyt6w; z rejonu Setif - Constantine jest znanych 12 punkt6w ich wystwowania
ni:ieniami - synklinami i rowami, ktare wypelniajll osady kontynentalne miocenu, pliocenu i czwartorzt:d,u. Grubose tych terygenicznych kontynentalnych osadaw miejscami dochodzi do 800 m. Osady te w szerokich dolinach calkowicie maskuj~ w~bnll budow~
geologicz-.~ utwor6w starszych.
Morfologia terenu jest bardzo urozmaicona. Deniwe-l&.eje wahaj~ si~ w granicach okolo 700 m (635 -1358 m). Powierzchnia jest poci~ta wielomit gl~bokimi wllwoza-mi - uedawllwoza-mi. Jest to obszar prawie calkowicie bezwod-ny, pustynny 0 maksymalnych opadach rocznych ok. 200 mm. W lecie temperatury dochodzll do
+
5Q°C w cieniu.W j~drach wydZwigni~tych struktur wyst@ujll
uliWo-ry kredowe otoczone osadami morskiego paleogenu w podobnych facjach jak osady kredy. Struktury te s~
bardzo skomplikowane tektonicznie. Poci~te uskokami
~to 0 bardzo du:iych zrzutach, lokalnie tektonika zrt:bowa. Wyst~pujll tu zafaldowania, a nawet faldy obalone.
Pracami geologicznymi obj~o tylko regiony gorskie, gdzie zostaly skartowane w skali 1:10 ()()(j osady starszego trzeciorzt:du Strefy dolinne pokryte grubymi osadami kontynentalnymi, nie byly na obecnym etapie przed-miotem badati. SzczegolDll uwag~ zwr6cono na antykY.ne Djebel Onk, ktora byla przedmiotem .glownych g~
logicznych penetracji, a tak:ie na struktury znajdujllce S1~
na granicy z Tunezjll - Djebel Zrega i El Karif oraz na Bled el Hadba i Oued Betita.
W eocenie nast~puje splycenie i stopniowe wynurza-nie, co zamacza si~ ewaporatami. Od oligocenu obszar powyi:szy ulegal wypi~trzaniu i jest jui: Illdem. Erozja oligocenska niszczy strefy lokablle wypi~trzone. W ~ pomocno-wschodniej, jes~ nie uformowanej przyszlej antykliny Djebel Onk, usuwa osady mlodsze do montu w1llcznie.
Na speneplenizowanych osadach paleogenu osadzajll
si~ w miocenie utwory kontynentalne. Od dolo wyst~pujl!
jeziome piaski kwarcowe z przeiawiceniami brunatnych ilow. Piaski byly transportowane przypusiczalnie z plyty saharyjskiej, gdyz w pobli:iu nie ma osadow, Z kt6rych moglyby pochodzic. Osady te przykrywaly calkowicie obszar calej antykliny.
Formowanie antykliny rozpoczyna sit: dopiero w gor-nym miocenie, co zaznacza si~ zmianll facji na grubokla
Nun Srihirmnl'
f~~:l;1U -1 11-2 JI- 1
Rye. 2. Wyehodnie paleogenu w pObwcno-wsehodniej Algierii
1 - wychodnie paleogenu, 2 - czynne kopaInie fosforyt6w. 3 - nieczynne kopalnie fosforyt6w
Stycznlb zlozonl! ze miszczonych wapiennych skal pod-loZa. W pliocenie i plejstocenie nastC(puje dalsze wypiC(-trzanie antykliny Djebel Onk i zarysowuje siC( przysila brachyantyklina Djebel Djemidjema. W tym tez czasie powstaje fleksura na skrzydle poludniowym. Procesy te z pewnymi przerwami trwajll do dzisiaj, co wyrainie zaznacza siC( na odsloniC(tych i nie miszczonych przez
Rye. 3. Przekroje ge%giezne przez antyk/~ Djebe/ Onk 1 - miocen, 2 - ipr i lutet, 3 - tanet (a - g6my fosforyty,
Rye. 4. Szldc geologiczny rejonu Bir er Ater
1 - miocen-czwarto~ (osady terygenic:zne1 2 - lutet
wietrzenie powierzchniach Sli.zgow, w tak nietrwalym materiale jakim SI! wapienie. Spotykane tektoniczne szczeliny i rozluZnienia w skalach nie wypelnione osadami swiadczll 0 wsp61czesnosci zjawisk tektonicznych. Row-niei; Sll znane tu progi wzdlui: uskokow, w dolinach nie przeciC(te przez okresowe cieki. 0 ruchach tektonicznych, trzC(sieniach ziemi mogll swiadczyc porozwalane budowle z wielkich blok6w kamiennych rzymskich warowni
woj-Fig.3 o 2 Hm M ~ ~-;
C'-2§-2
Pc3~~-3Pc,
f%.--I-"
Crme-s
~ -6b - dolny margle14 - dan i mont, 5 - mastrycht,6 - kopalnia fosforyt6w '
..
2 3kmL'
...";"'1
-
1CD-2
1Z2)-3~6-"
mnm-s
~-6e
- 7(wapienie, margle i gipsy13 - ipr (wapienie, margIe i dolomity), 4 - tanet(a - fosforyty, b - margle15 - dan-mont(wapienie,
skowych usytuowanych liczoie w strefie granicznej
"lime-su", do kt6rego naleZal omawiany obszar.FOSFORYlY
W
p6lnocnejMryce
znajduje si~ niemaI polowa znanych Swiatowych zasob6w fosforyt6w. ZostQly oneI I
,a
,
,
,
b,
,a ,
Rye. 5. Szkic geologiczny rejonu Bir el Ater bez osadOw miocenu,
plioeenu i ezwartorz(!du
1 - lutet (a - ewaporaty, b - margle i wapienie), 2 - ipr
Rye. 6. Szkic geologiczny rejonu Bir el Ater bez osadOw mlodszyeh
od tanetu
1 - tanet garny (fosforyty), 2 - tanet dolny (margle), 3 - dan
odkryte w XIX w. Rok 1873 uWaZa si~
za
da~ odkrycia fosforyt6w algierskich. Prowadzone przez Francuz6w prace geologiczno-poszukiwawcze pozwolilyna
wyzna-czenie 2 region6w ich wyst~wania:1. Rejon Setifu-Constantiny, gdzie fosforyty byly eksploatowane w okresie kolonialnym. Obecnie eksploata-cj~ calkowicie zarzucono. .
11111
Q 2 3kmS:-1
~-2 ~-31lI1III-4
IC'ml-
5 ~ -6(wapienie, margle i doJomitrl. 3 - tanet (a fosforyty, b -margle),4 - dan i mont (wapienie, margle, dolomity i mulowce),
5 - mastrycht (wapienie), 6 - kopalnia fosforytow
o 2 ~km
_-1
u:JJ-2
(Eil-3
l~rrn]-4 -100-5 --- 6 ~ - 7i mont (wapienie, margle, dolomity i mulowce), 4 - mastrycht (wapienie), 5 - gl\)bokosc zalegania stropu fosforytow tanetu gornego, 6 - granica zasi~gu basenu fosforytowego tanetu
gomego, 7 - kopa1nia fosforytow
Budow~ geologiczn~ przedstawiamy gJownie na przy-ldadzie budowy antykliny Djebel Onk, ktora opracowana byla w pierwszej kolejnoSci i byla wzorem do dalszyeh prac. Djebel Onk jest antyklinfl, niesymetrycznfl, 0 dfugo-Sci 20 km. Maksymalne wzniesienie 1358 m - Guem el Kobch. Skrzydlo poIudniowe ba.rdzo skomplikowane tektonicznie. Wzdruz niego przebiega fleksura 0 upadach 80-90°. W wielu miejscach ~ widoczne zafaldowania, a nawet faldy obalone. Skrzydlo to jest poci~te wieloma rownoleglymi i podluZnymi uskokami 0 zrzutach co najmniej kilkudziesi~ometrowyeh. Skrzydlo
za.S
p6l:noe-nemonoklinalnie zapadajllOO w granicaeh 10-lr,poci~-te jest rowniez niewielkimi uskokami 0 zrzutaeh
parome-trowyeh (rye. 3).
W poludniowym skrzydle Djebel Ouk wys~puje mala braehyantykIina Djebel Djemidjema Z osadami tanetu w jfl,drze 0 budowie rowniez asymetrycznej. W ~ poiudniowej jest bardzo stroma, poci~ta uskokami o zrzutaeh okolo 30 m. W ~sci osiowej tej brachyanty-ldiny znajduje si~ kopalnia fosforytow.
Bardziej na poludniowy wschod od Djebel Djemidje-my wyst~uje jeszcze jednamala brachyantyklina zakryta osadami kontynentaInego trzecio~u; stwierdzono jfl, na podstawie badati geofizycznyeh i zmiany facji osadow
Z IoU U
9
IL J z~
1:..
pioski z przcIJorstlJi eniomi ~
it OIJ ,Iokolni C iviq ,ivirowtc.
~
drcwno skrtemionkowanezlcpie ncc,pioskowce.&rubosc ~ moteriou ro~n;c ku 9~rze ~
V,!PIC.nlC i margle 1
krzc-mlCnlomi i gcodomi kworcOIJ}'mi
wopicnie,morgle 1
krumie-n iomi i gcodami kIJoI"Cu.
IJOpl cOIe. vaplenu:
wont,"1!Irgl~)dolo . . rosrorytOIJ, htzne krzmwnlc. fosroryly morglt IJ g~rncj parti! z wHadkami FodarylolJ
...
....
....
..
..
'"
Panape sp.Turril ella apP'cnhcimi
Conus cf. calyimonle nsis. Conus sp. Ncmotordium orr.orolcllse.Nol.ltilus sp.
lOp.
ryb
us
GryphoeacosLata lattl"Cllis
Car~i~a
if.
.
ca.Athl·tLa sp.eI
OS\ll"PSIS tunto~---1
UVlhUlts Sp·.-':".---...:...---1
Oslrtll oil". dlgltohno.OstfCo sp.IJ!lpienie, marglc,401 omity nltrtgul'!.rny pOZlom
baryto-celes~)'now
wapienic dctrytycznc,muszlo wtt ostrygoIJt
wGpieni e
i
morglrInovzojem pndowiconel
mutol.lce mar~liste Ici z iyH ami gipsu
I.Iopienie cz~stia~a
prze-k ry slol
i
lOWO nei.iostrco rcussi. OsLrto sp. pi\or monlcnsis.Miltho couvieri. Ostreo liurltaslrea I sp.
Ita "Cl nCl
Inouramu!o bolli('U5 hiot cramU5 regula ris Inoteromus sp. sp.
terygenicznego miocenu. Ustawiony na osi tej antyldiny otw6r wiertniczy 0 gl~bokoSci 150 ID, nie przebil osad6w mioceD.skich. Budow~ geologiCZIDl antyldiny Djebel Onk przedstawiono na ryc. 4, 5, 6.
STRATYGRAFIA
Prace terenowe roz~to od szczeg6l0wego zdj~a w sW 1:10000. Na podstawie obserwaqi geologicznych opracowano szczeg6l0wy profil stratygraficzny. Straty-grafi~ osad6w przeprowadzono na podstawie makro-SZCZlltk6w opracowanych przez autor6w niniejszego ar-tykulu. Stratygrafia ta przedstawia si~ nastwujllOO (rye. 7).
Mastrycbt. Osady tego wieku odslaniajll- si~ tylko w jll'irach wypj~trzonych struktur. Wyksztalcone ~ w postaci bialych wapieni wietrzejll-CYch beZowo. Wapie-nie te partiami Sll- przekrystalizowane, twarde. Wyst~pujll w nich ~tki inoceramow jednoznacznie wskazujllCC ich wiek. W stropie osadow g6momastrychskich jest widoczny hard ground.
DaD. Osady wyrainie dwudzielne. Dolne wyksztal-cone w postaci ilowc6w i mulowcOw wapnistych ciemno-szarych i brunatnyeh, lupkowatych, poci~tyeh Zylkami gipsu 0 mill7szoSci 30
m.
WyZej le24 przelawicajllCC si~ nawzajem wapienie i mi~kkie margle. Grubosc lawie od kilkunastu do kilkudziesi~u centymetr6w. W stropie danu wystwuje lawica muszlowcOw z charakterystycznll-dla tego pi~tra Cardita vincina Gor. ~sc serii wapienno-marglistej 40 - 80 m.Mont. Litologicznie niepodzielny. Wyksztalcony w postaci przelawicaj~cych 8i~ wapieni marglistych, wa-pieni zdolomityzowanych, dolomitow, wawa-pieni detrytycz-nych i muszlowc6w. Wystwujll tu lawice ostrygowe oraz maIZe eharakterystyczne dla tego wiekujak
Pitar
monten-sis Cossman i inne. W osadach montu wystwujll Zyly gipsu oraz parocentymetrowy poziom baryto-celestynu znany z ca.lego badanego obszaru. M~zosc osad6w montu 70-100m.
Tanet. Osady dwudzielne. Dolna cz~sc tego pi~tra o
nilitZszoSci
30-40 m jest reprezentowana przez margle ciemnoszare, cienkoplytkowe z wldadkami wapieni. W g6mej ich ~Sci pojawiajll si~ przelawicenia do 1,5 m ciemnoszarych fosforyt6w.Tanet gomy reprezentujll skaly wapienno-fosfora-nowe, ciemnoszare, pseudooolitowe i pseudooolitowo--koprolitowe, lokalnie ilaste. R6Znice regionaIne na badanym terenie zaznaczajll si~ gl6wnie w gomym tanecie (rye. 8). MUP'szose tanetu g6rnego 0-32 m.
Ipr. Osady wyksztaleone w postaci bezowyeh i bezo-wo-bialych wapieni, margli i dolomit6w. Litologicznie bardzo podobnyeh do montu jak i wy:iej leZlicego dolnego lutetu. Wys~pujll tu jednak przewarstwienia ciemnoszaryeh fosforytow mi~Zszosci od paru centymet-row do ponad 2 ID. Wyst~pujll tu liczne krzemienie, geody kwarcu i kaleytu. Na podstawie SZCZIltk6w or-ganicznych pi~tro to moma podzielic na 2 ez~sci. Mi~!iC osad6w 90 m.
Lutet. Osady wyraZnie dwudzielne. W dolnej .~
wystwujll biale margle i wapienie z geodami kwarcu, rzadziej dolomity. Goma ~se to ewaporaty - margle z przewarstwieniami gips6w i anhydryt6w. Mill7szose tego pi~tra ok. 150 m. OsadY tego wieku zamykajll okres morskiej sedymentaqi trzecio~u. .
Miocen - pIiocen. Ponad morskim paleogenem leZli kontynentalne osady neogenu. Od dolo wystwujll zle-pience kwarcowe, piaski i piaskowce srednio- i
gruboziar-niste kilkumetrowej millZszosci. Powyiej leZli drobnoziar-niste biale, czysto kwarcowe bezwapienne piaski. Mate-rial ten przypuszczaInie pochodzi z plyty saharyjskiej. Piaski te Sll przewarstwione bfllZOwymi ilami lub mu-lowcami niewielkich mi~zoSci. Mi/l:iszosc kwarcowych piask6w okolo 150 m.
WyZej material staje si~ coraz grubszy. Zanikajll przewarstwienia ilaste. Zaczynajll dominowac piaski sza-re, lub szarobfllZOwe gruboziarniste, Zwiry, Zwirowce i bloki. Osady te ~ silnie wapniste. Material powyZszy" pochodzi ze zniszczenia skal paleogenu i kredy wypi~ trzanyeh struktur. W osadach tych dose licznie wystwujll SZCZlltki skrzemionkowanego drewna. Grubo!iC osad6w dui:a, lokalnie do ponad 700
m.
C~. Wyksztalcony jest r6wnie:i w facjach terygenicznych i reprezentowany przez osady deluwial-no-koluwialne oraz w uedach aluwialne. Stwierdzono tu tak:ie osady wodnolodowcowe. Na g6rskie zlodowacenie
pasma Djebel Onk wskazuje: U - ksztaltne doliny, doliny zawieszone, formy zbliZone do cyrk6w lodow-cowych i waly kamieniste. R6wniez liczne wielkie bloki, leZllce na mi~ch mioceJiskich piaskach w strefie przed-gorskiej w dose duiych odlegloSclach od miejsca po-ehodzenia, jednoznacznie wskazujll na rodzaj ieh tran-sportu. Na gen~ lodowcOWll mo~ wskazywae tak:ie
'l
so
100m DJatEl OH SUO DAHre.m-l
13-=1-2 ~-5 ~-4 r::I:a -5 i, - e _ - 6 [!3-9 IE!]-7r!:!J -
10 OUED BETITA LOKALIUCJA Dj.Dnt " ... ~BIRELmR ~i. BI .... IIo ...~~7
Dud :'",i&o \' 10 20 ....Rye. 8. Korelaeja projili geologieznyeh rejonu Bir el Ater
1 - piaski i Zwiry, 2 - mulowce, iIy i ilowce, 3 - gipsy
i anhydryty, 4 - wapienie i do]omity, 5 - margle, 6 - fosforyty,
7 - ba.ryUH:elestyn, 8 -
sr. -
Srednia mUp:szoSC fosforytow, 9 - geody kwarcowe, 10 - krzemieniebloki skal kredowycb spotykane na osadacb tanetu . budujf!,cego szczyt Djebel Djemidjema. Icb polo:ienie
wyklucza transport wodny.
Wymienione zjawiska swiadcZfj, 0 krotkotrwalym gorskim zlodowaceniu pasma Djebel Onk w plejstocenie, ktore mialo przypuszczalnie miejsce w najzimniejszym okresie, co odpowiadaloby poludniowopolskiemu zlodo-waceniu. Dane powyZsze Sf!: pierwszymj, informacjami wskazujf!,Cymi na zlodowacenie stosunkowo niskiego,
l>o
ok. 1400 m pasma gorskiego, polozonego na poludnie od Atlasu Sabaryjskiego.BUDOWA GEOLOGICZNA
1. Budowa geologiczna antykliny Djebel Onk (ryc. 9) przedstawia si~ nast~pujllCO: przez gomf!, kred~ do dol-nego tanetu w~cznie zaznacza si~ powolna subsydencja calego obszaru charaktery:zujf!,ca si~ spokojnf!, sedymen-tacjf!, osadow w~glanowycb. W gomym tanecie w c~Sc:i zacbodniej powstaje basen sedymentacyjny, w ktorym osadzaly si~ utwory fosforanowe. Granica tego basenu
I
UJ
Z
.1 Ij\
\
It~
~~
rl.iJ)
ca
Z ~...
-.
lIJ 0---g
0•
-
...
...
Q. <I,
-(.) ~
...
ca
Z-
..
z
1&.1 IJJ..
%U
~~
0
a
It-
1&.1iiiT'i'II'}l'l.
~ c ~ In-
0-..
e
,
ca
Cl b N 0f
t
,,!t:-'r':1t:"!;Sw'g
~
«
~ 1&.10
Z t-a
It'"
:~j',!,,"!t'eM~"r:,tb!
't
~
...
5
~ca
Ien
f
«
-
0 ~ ClIt
Z
ti
-<
%1't't'!i1'!IIIY'?'!"1"1"'1'!'eM
w
;)~
:!
z:ca
...
~
Z 1&.1~
::z:
Cl It 0>-2:
:&",'
"f'Q'i!!I:"P;'
':"~"tjlM ,,1iI!'~
lit'
till
•
0~
UJIn
ca
przebiega przez obecny obszar antykliny Djebel Onk . Basen ten calkowicie zanika w iprze.
2. Rejon Tehessa - Dir el Ater, bardzo slaOO pomany geologicznie, polozony przy granicy z Tunezjf!,. Obejmuje on poludniowe stoki Atlasu Saharyjskiego i wcbodzi w p61nocno-wscbodnif!, ~ algierskiej Sahary. Jest to region bardzo interesujf!,cy surowcowo. Stanowi prze-dluZenie i wif!,Ze si~ bezposrednio ze znanymi zloZami tunezyjskimi. W strefie tej po wyczerpaniu si~ zloZa Djebel Kuif kolo Tebessy majduje si~ obecnie jedyna na terenie Algierii kopalnia fosforytow Djebel Onk.
Fosforyty algierskie wys~pujf!, w utworacb starszego trzecio~du tanetu i ipru. W dolnym tanecie Sf!, mane tylko cienkie wkladki wsroo margli 0 gruOOSc:iacb od
centymetrowycb do 1,5 m. .
Wlasciwe zloZe fosforytow, b~ce przedmiotem po-szukiwaD wystwuje w tanecie gomym. Jest one unikalne w skall Swiatowej ze wzgl~u na duZe zawartoSc:i P20S maksymalnie do 34%, brak plonnycb przewarstwien
i lokalnie wielkie
miltZszoSci.
Na Djebel Onk Sud srednia miltZszOSC zloza wynosi 32 m. Na Djebe1 Onk Nord zlozeLakel izecj e
przeokrojow
I
A\cr
It.
OaJA5NIENlA
•
~.-1
~
2
t9
3
B
"
~
5
~
6
Rye. 9. Rozwoj antykliny Djebel Onk
.
1 - Jinia przekroj6w, 2 - miocen-plejstocen, 3 - ipr-Iutet,
wyklinowuje si~ ku.zachodowi od 12 m do 0 m. Na Bled el Hadba srednie mi~zoSci wynosz~ 30 m. Stosunkowo niewielkie SI! wahania zawartoSci procentowych P20 S; w partii zloZowej w granicach 20-30%.
W dolnym iprze Sll znane rowniez fosforyty w formie przewarstwien wsrOd margli, wapieni i dolomitow 0 mi~
szosciach od kilku centymetrow do ponad 2 m. Sll one jednak ubo.zsze w P20S i w zwi~u z tym nie SI!
przedmiotem zainteresowaD. surowcowych. W czasie zdej-mowania nadldadu przykrywajllcego zloi:e taneckie w ko-palni Djebel Onk, natrafiono na fosforyty ipru 0 ~ szoSciach 2 In, hore nie zostaly wykorzystane do produk-cji i razem z materialem plonnym s~ wyrzucane na haldy.
Fosforyty rejonu Bir el Ater nale~ do zloz po-ldadowych. Reprezentowane SI! przez skaly w~glanowo
-fosforanowe z zawarto~ CaC03 50-60%. Odpowia-dajll one skalom wapienno-marglistym. Partiami Sll zdo-lomityzowane 0 kolorze szarym lub ciemnoszarym. Sll to osady pseudooolitowe, partiami pseudooolitowo-kopro-litowe drobilo- i srednioziarniste. Gruboziarniste od-miany pseudooolitowo-koprolitowe, zwykle niewielkich do paru metrow milti:szoSci. uboi:sze w P20 S' wyst~ujll
w sPllgu i stropie partii zlozowej.
Pseudooolity sll zlozone z fosforanu wapnia zbliZone-go do apatytu fluorowezbliZone-go. W fosforytach wyst~ujl!
r6wnieZ: bare detrytyczny, chalcedon, dolomit, kalcyt. glaukonit i substancje ilaste. Z pierwiastkow sladowych naleZy wymieniC uran (45 ppm), stront i inne.
Strona algierska jest zainteresowana przy obecnie stosowanej technologii wzbogacania fosforytow nast~pu
jllCyIDi·parametrami: P20 S - srednia powyi:ej 24,5%
i MgO do 4,5%. Ze wzgl~u na stosunkowo mewielkie wahania zawartoSci P20 S zloi:e nie jest eksploatowane
selektywnie. W ealoSci odpowiada przyj~tym normom. Wamym kryterium branym pod uwag~ byla gl~bo
kosc zalegania zloZa: Przyj~to, Ze wydobycie prowadzone ¥zie systemem odkrywkowym do 120 In, stosunek grubosci nadkladu do zloza 1/4. PoniZej eksploatacja do
gl~bokoSci 400 m ~e moZliwa do prowadzenia
meto-dll podzieIDnll. Bardio gl~bokie horyzonty wod podziem-nych do 600 m nie stanowill zagroZenia
WNIOSKI
Prowadzone badania geologiczne pozwolily na okon-turowanie poludniowo-zachodniej ~Sci taneckiego ba-senu fosforytowego ~~o przedIuZeniem po algier-skiej stronie tunezyjskiego basenu Gafsy. Przebiega on (rye. 10)
od
granicy tunezyjskiej na pOmoc od Oued Betita, nast~nie przecina skosnie antyklin~ Djebel Onk, zaznacza si~ na Djebel Onk Nord wyklinowaniem fos-foryt6w w kierunku zachodnim.Niestety nie jest znany blii:ej dalszy przebieg tego basenu w kierunku p6lnocnym. Na p6tnoc od Djebel Onk w paSmie Djebel Darmun SI! mane rowniez miejsca
wyst~powania fosforyt6w.
?-
danyeh jakie istniejll niewiadomo jakiego Sll one wieku, ani nie Sll znane ieh
r.
··
.,,
:
:!-1
122a-
2_-3
CJ-~CJ-s
... - 7o
10 20km""~-""'---Rye. 10. Szkic sytuaeyjny prac geologicznyeh w rejnie Bir el Ater
1 - miocen - pliocen - plejstocen, 2 - paleocen -
eocen.
3 -kreda goma (mastrycht), 4 - obszary ohjt:te zdj~em geologicz-nymwskali 1:10000,5 - obszaryobj~tepracamidokumentacyj nymi fosforytow w kategoriach B, Cl i C2, 6 - obszar wst~rozpoznany wymagajllC)' dalszych prac geologicznych, 7 - gra-niea basenu sedymentacyjnego fosforytow gomego tanetu Dir el
Ater - Ctltfsa
mi~osci. Moma jednak PrzyjllC, i:e fosforyty tam
wyst~pujl!ce m08ll jeszcze nale:rec do strefy peryferycznej
basenu sedymentacyjnego fosforytow Bir el Ater-Gafsa Bez wykonania szczeg6l0wego zdj~a geologicznego, granie tego basenu nie da si~ przeprowadzic.
Prowadzone prace dokumentacyjne w kategoriach B, Cl i C2 , ktore obj~ strefy wyehodni i plytkiego zalegania
fosforyt6w wynoSZll powyi:ej 2,5 miliarda ton. W ca1ym
zaS
basenie sedymentacyjnym taneckieh fosforytow w ~ algierskiej zloZa szacowaC moma na okolo 25 miliardow ton.Wyniki prac poszukiwawCUHiokumentacyjnyeh
prze-szly wszelkie oczekiwania. Byly zaskoczeniem i dla stro-ny algierskiej. Wyst~pujl!ce tarn zloZa Sll jednymi z
naj-wi~kszyeh na swiecie. IstDiejll przeslanki na dalSze
roz-szerzenie bazy surowcowej fosforytow, co stawia Algieri~
