O głowonogach z warstw górażdżańskich (dolny wapień muszlowy) w kamieniołomie "Górażdże" k. Opola

RYSZARD PODSTOLSKI

O

GŁOWONOGACH

Z

W

ARSrrw

GORAŻDŻAŃSKICH

(DOLNY

W

APIEN MUSZLOWY)

W

OPOLA

W niższej części warstw górażdżańskich dolnego wapienia ·muszlowego odsłoniętych w kamieniołomie

w Górażdżach znaleziono dwa ·odciski muszli głowo­

nogów. Uprzednio wiele gatunków głowonogów

gó-rciżdżańskich tego rejonu opisał P. Assmann (1-5): Nautilus garasdzensis Assm., Temnacheilus dalami-ticus Quenst., Pleuranautilus planki Assm., Ceratites trinadasus Mojs., C. garasdzensis Assm., C. mirabilis Assm., Balatanites nabilis Assm., B. d. carvini Arth. i Trachyceras .sp. Jednak jego kolekcje wywieziono

UKD 564.533.3.016.4:551.761.2:622.355.11!(438Górażdie k. Opola) do Berlina, gdzie są przechowywane w MuzeiUm Cen-tralnego Instytutu Geologicznego.

W okresie powojennym, w licznych otworach zwią­ zanych z poszukiwaniami i dokumentowaniem złóż surowców mineralnych, przewiercono trias śląsko­

-krakowski, jednak spe-cyfika opróbowania małośred­

nicowych wierceń pozwalała jedynie na badania mi-krofauny (8, 7, 9).

Trias śląsko-krakowski występuje na powierzchni szerokim łukiem ·od Krapkowic nad Odrą, przez

219

O S fO f5 .?0 25 km

Ryc. 1. Mapa występowania wapieni triasowych w

rejonie śląsko-krakowskim wg Mapy geologicznej

Polski bez utworów kenozoicznych, 1971.

l - wapień muszlowy górny i środkowy - iły, dolomity, łupki, wapienie, 2 - wapień muszlowy dolny - wapienie, 3 - pstry piaskowiec - dolomity, wapienie, mułowce, 4 -udokumentowane złoża surowców węglanowych, 5 - punkty

lokalnej eksploatacji, 6 - złoża eksploatowane.

Ryc. 2. Okaz z odciskami głowonogów. Fot. D. Lenar-czyk.

Fig. 2. Limestone slab with imprints of cephalopods. Photo by D. Lenarczyk.

1\.yc. 4. Ceratites gorasdzensis Assm. Fot. D.

Lenar-czyk.

Fig. 4. Ceratites gorasdzensis Assm. Photo by D. Le-narczyk.

220

Fig. 1. Map of distribution of Triassic rocks in the Silesian-Cracow region (after Geological Map of

Po-land without Cenozoic Formations, 1971).

~~-~1

l - Upper and Middle Muschelkalk - clays, dolomiteS: shales and limestones, 2 - Lower Muschelkalk - limesto-rlJes, 3 - Bund.sandstein - doLOJm1tes, Hmestones, .siltstones, 4 - proven depos,its of carbonate raw materiaLs, 5 - po.ints

of local exploitation, 6 - exploited deposits.

Ryc. 3. Pleuronautilus planki Assm. Fot. D. Oleksiak. Fig. 3. Pleuronautilus planki Assm. Photo by D.

Olek-siak.

Strzelce Opolskie, Tarnowskie Góry aż po Olkusz na wschodzie. Wapień muszlowy od 'Zachodu wynurza się spod grubej powłoki młodszych osadów w doli-nie Odry, tworząc liczne wychodnie 'W rej-onie Gogo-lina, Górażdży i Malni; dalej ku wschodowi ciągnie się pod niewielkim nadkładem czwartorzędu (spora-dycznie trzeciorzędu), ·odsłaniając się w Tarnowie śląskim, Strzelcach Opolskich i Radoni. W ·okolicy Wielowsi zanurza się pod utwory czwartorzędowe i pojawia się ponownie na powierzchni po wsch-Jdniej

stronie uskoku głównego w okolicach miejscowości Zbrosławice i Tarnowskie Góry, ciągnąc się dalej na ws<;:hód aż po Olkusz i Regulice '(ryc. 1).

Wapie1'l muszlowy jest wy>kształcony głównie we

facji wapiemnej ·oraz dol,omlity,camej. Wa1pien'ie

war,stw górażdżańskich stanowią centralne ogniwo

dolnego wapienia muszlowego. Charakteryzują się

one grubym uławiceniem i przełamem muszlowym.

War·stwy górażdżańskie są znane głównie z

zachod-niej części obszaru triasu śląsko-krakowskiego:

licz-ne kamieniołomy znajdują się w okolicach Górażdży

i Strzelec Opolskich, gdzie wapienie te są

eksploato-wane na skalę przemysłową. Miąższość warstw góraż­

dżańskich wynosi 24 m w rejonie Górażdży i maleje

w kierunku wschodnim - w okolicy Strzelec

Opol-skich wynosi ·około 17 m.

W profilu warstw górażdżańskich można wydzielić

tl·zy poziomy (od dołu):

l) poziom wapieni sparytowych lub mikrytowych z mikrofauną (liczne człony liliowców w stropie),

barwa wapieni szarobeżowa lub kremowa, miąższość

poziomu 4-6 m. W tym poziomie znaleziono w

Gó-rażdżach opisywane głowonogi;

2) poziom wapieni detrytycznych, w którego środ­

kowej części występują charakterystyczne wapienie

onkolitowe z fauną muszlową, prz·epełnione

mikro-fauną, a w stropie wapienie "piaskowcowe";

zabar-wienie •tego pO'ziomu jest kremowe lub jasnobeż·owe,

miąższość 8-10 m;

3) poziom wapieni kednioławicowych,

naprzemian-ległych det·rytycznycb i ziarnistych z

charakterystycz-nymi szwami stylolitowymi; zabarwieni.e beżowe,

miąższość 5-8 m.

Znaleziony o'kaz z odciskami głowonogów ma

kształt prostokątnego bloczku o wymiarach 10 X 8 X 5 cm (ryc. 2). Badania mikroskopowe skały potwierdziły .ie.i pochodzenie ze spągowej części

warstw górażdżańskich. Jest to mikrytowy wapień

organogeniczny o t·eksturze bezładnej, zwarty.

S7.czątki organiczne, to głównie małżoraczki,

otwor-nice i glony. Formy organiczne wypełnia węl'l:lan

wapnia: mikryt, sparyt lub włóknista odmiana

kal-cytu. Niekiedy węglanowi wapnia towarzyszy pi:ryt i

wodorotlenki żelaza. W wapieniu 'Obserwuje się

g:g.iaz-dowe skupienia sparybowego kalcytu, w których tkwią

fermy organiczne. Drobnoziarnisty kwarc występuje

w

for-mie krzaczastych nacieków, są barwnikiem skały.

Substancja ilasta występuje w formie rozproszonej,

\V celu dokładnego opisania i określenia znalezionych

odcisków, wykonano odlewy kauczukowe. Okaz i od-]:'WY są przechowywane w Muzeum Instytutu Geolo-gicznego w Warszawie (IG. 1430. II. la-b).

r--romada Cenhalopoda Cuvier, 1797 Hzr1d Nantilida Agr1ssiz, J 847

Hodzira 'rainoceratidae Hyatt, 1883

Rodzaj Plenronautilus Mojsisovics, 1882

Pleurorwutilus planki Assmann, 1937

Okaz (IG. II. la) (ryc. 3) jest ewolutny, dyskoidal-ny; skręty są słabo obejmujące 1się i wolno rosnące na wysokość. Boki są spłaszczone, przekrój skrętu

trapezoidalny, z lekko wvpukłą stroną brzuszną. Na

noc7nej powierzchni są widoczne ż·ebra główne,

prze-chodzace przez cały zwój. Żebra są szerokie i wyraź­

r>e. każde łączy guzki, z11ajduiące się na zewnetrznej

i wewnetrznej stronie boku. Strona brzuszma gładka,

lPkko łukowato wygieta, bez kila. W opisywanym

ok~zie brak części embrionalnej i knmorv

-mieszkal-nej (okaz uszkodzony). Wymiary: średnica 43 mm,

wvsokość ostatniego skrętu 16 mm, szerokość

ostat-:rieP"o skrętu około 20 mm. Wystepowanie -

war-stwv górażdżańskie dolnego wapienia muszlowego,

strop poziomu pierwszego, złoże Górażdż·e,

kamienio-łom Kamionek, ściana wschodnia.

Wymienione cechy pozwalają na zaliczenie tego

okazu do gatunków Pleuronautilus planki Assm.

1937, którego unacześniony opis podano w "Atlasie

skamieniałości przewodnich i oharakterystycznych", CZ. 2a, s. 97, ta b l. 17, fig. l.

Rząd Ammonitida Zittel, 1884 Podrząd Ceratiti'na Hyatt, 1884 Rodzina Cera1titidae Mojsi•sovics, 1879

Rodzaj Ceratites de Haan, 1825

Ceratites cf. gorasdzensis Assmann, 1937

Zachował się fragment zewnętrznej części zwoju w 'postaci odcisku (IG, 1430. II. lb) (ryc. 4). Charakte-rystyczna ·orname.."'ltacja, a szczególnie płaskie boki

skrętu, ·obecność dużych guzków przy brze~u ze-wnętrzny>m i nie•co słabszych, zaokrąglonych nieco

poniżej środka boku pozwalają na zaliczernie tego

okazu, z zastrzeżeniem, do gatunku Ceratites

goras-dzensis As·smann, 1937 (porównaj opis w "Atla:sie ... "

s. 100, tabl. 20, fi,g. 3).

LITERATURA

1. A s s m a n n P. - Die Brachiopoden und

Lamel-libranchiaten der oberschlesischen Trias. .Jb.

Preuss. Geol. L. A. Berlin 1915 Bd. 36.

2. A s s m a n n P. - Die Gastropoden der

ober-schlesischen Trias. Ibidem 1924, Bd. 44.

3. A s s m a n n P. - Die Fauna der Vlirbellosen und die Diploporen der oberschlesischen Trias mit Ausnahme der Brachiopoden, Lamellibranchiaten, Gastropoden und Korallen. Ibidem 1926 Bd. 45. 4. A s s m a n n P., R a u f f H. - Revi'Sion der Fauna

der Wirbellos·en der ·oberschlesi,schen Trias. Abh. Preuss. Geol. L. A., N. F. Berlin 1937 H. 170 5. A s s m a n n P. - Die Stratigraphie der

ober·schle-sischen Trias. Teil 2: der Muschelkalk. Berlin 1944.

6. Budowa geologiczna .Polski t. III. Atlas

skamie-niałości przewodnich i charakterystycznych. Cz. 2a trias. Wyd. Ge:ol. 1979.

7. K o t l i ck i S., R a d e k R. - Profil dolnego wa-pienia muszlowego w okolicy Strzelec Opolskich. Biul. Inst. Geol. 1975 nr 282.

8. Fastwa-Leszczyńska C., Sliwińs'ki S. - Występowanie glonów (Dasycladaceae) w

dolo-mitach kruszconośnych okolic Chrzanowa. Kwart.

Geol. 1960 nr 3.

9. Tra m er J., Z a w i d z k a K. - Korelacja

jedno-stek litostratygraficznych wapienia muszlowego

Gór SwiętokrzJ7~skich i Sląska oraz ich pozycja

chrcmostratygraficzna. Prz. Geol. 1976 nr 8.

SUMMARY

Imprints .of cephal,opod S1hells were found in

Trias-sic limest,ones quarried at Górażdże near Opole.

Cephalopod were previously reported from these strata by P. As:smann but the whole collection

ga-Ulered by him has been taken to Berlin. After the vvorld war II, cephalopod macTiofauna of these r;ocks was ratber out of scope of the studies and the fos·sils described here are the first reported from this re-gion after the break in the studies. They include imprints of specimen with damaged nucleus and a fragment of outer whorl of the other. Latex casts made i t pos·sible to · as.sign the former to Plev,ronau-tii.us planki Assmann and the latter - to Ceratites cf. norasdzensis Assmann.

Pleuronautilus planki A1ssmann. The •cast of •spe-cimen about 43 mm in size (with outer whorl 16 mm hi!!h and about 20 mm wide), discoidal in shape, with evolute coiling, and not displaying nucleus nor

body chamber. Whorls weakly overlappin~ one

ano-ther and ~slawly increasing in size. Wborls trapezoidal in cposs-·sectian, with fiat sides and slightly convex venter. Ribs wide. well-marked, connecting nodes developed at urnbilical and ventral margin. Keel is

missing and the venter is smooth.

Ceratites cf. gorasdzensis As•smann. The cast of

dis-plays several features making possible its assignation

to this species with reservation. The features 1inclu\

de: typical rib!bing including primary ribs dividing into two secondaries in the mid-height, and secon-dary ribs ending at characteristic nodes at the ven-tral margin.

The specime.ns were found in top part of the first zone of . the Górażdże Beds.

PE310ME

B KaMeHHOM Kapbepe TpMaCOBbiX M3BeCTH.HKOB

B MeCTHOCTM rypaLK,lJ)Ke OKOJIO OrroJI·.H 6biJIM

06Hapy-LKeHbi OTTMCKM ITJie~eHOrMX. HaJIWłMe ITJie~eHOrMX

B 3TMx OTJIGLKeHM.Hx paRbille yLKe orrMCbiBaJI II. A.

Acc:M:aHH, HO er.o KOJIJieKI!M.H 6biJia yBe3eHa B Bep JIMH M B llOJibiUe HM..:rero M3 Hee He OCTaJIOCb. llOCJie 1945 r. He 6biJIM ITpOBO,Il;MMbi MCCJie,D;OBaH:vi.H MaKpOct>ayHbi Ha 3TOM Tepp:V1TOpMM, Ta.K .,.ITO OITMCbiBaHHOe MeCTOHaXOLK-,D;eHJJe .HBJI.HeTC.H rrepBbiM ITOCJie ,Il;JIMHHOrO rrepepbiBa. 3,D;eCb HaiUJIM OTTMCKM O,Il;HOrO OC06b.H C

ITOBpeLK,D;eH-HOM ..:raCTbiO 3M6pMOHa M ct>parMeHT OTTMCKa BHeiUHeM

"IaCTM BTOpOrO 3aBMTKa. 113 HMX 6biJIM C,Il;eJiaHbi

Kay..:ry-KOBbie OTJlMBKM, KOTOpbie ITOTOM ITO,D;BeprHyJIM

MCCJie-,lJ;OBaHM.HM. PLeuronautiLus :pLanki Assm.

Ilpe,D;CTaBM-TeJib 3BOJIIOTHbU1: B ct>opMe ,D;MCKa. 3aBMTKM

o6HMMa-IO~MeC.H CJia6o M Me,D;JieHHO pacTy~Me B Bbl'COTy. BOKM

CITJIIOII'{eHHbie, pa3f:e3 3aBMTKa TpaiTei!eM,D;aJibHbiH C He-MHOrO BbiiTYKJIOM 6piOIUHOH CTOpOHOH. Ha 60KOBOM cTopoHe BM,Il;Hbi rJiaBHbie r:e6pa. OHM IUMPOKMe M ..:reT-KMe. KaLK,D;Oe pe6po coe,D;MH.HeT 6yropKM naxo,D;.H~Mec.H

Ha BHyTpeHHeH M BHeiUHeM CTOpOHaX 60Ka. KMJI.H HeT,

6piOIUHa.H cTopoHa rJia,D;Ka.H, HeMHaro ,D;yroo6pa3HO

Bbi-rHyTa. Y orrl1!CbiBaHHoro rrpe,D;cTaBMTeJI.H H:eT

3M6pMo-HaJibHOH ..:racTlii lii LKMJIOH KaMepbi. Pa3M€pbr: ,D;lilaMeTep

43 MM, BbiCOTa ITOCJie,D;HerO 3aBMTKa 16 MM, IUMpliiHa

rrocJie,D;Hero 3aBMTKa OKOJIO 20 MM. Ceratites d.

goras-dzensis Assm. CoxpaHliiJIC.H ct>parMeHT BHeiUHeti ..:racTlii

3aBMTKa B cPOpue OTTliiCKa. Ha HliiM XOpOIUO BM,Il;Hbi xapaKTepliiCTlii..:recKMe cBoticTBa: rJiaBHbie pe6pa pa3-BeTBJI.HIOTC.H B cepe,D;liiHe 6oKa. Pe6pa Ha 6piOIUHOM

rpaHM 3aKOH..:reHbl xapaKTepMCT~eCKMMM 6yrOpKaMM.

PacnpocTpaHeHMe: rypaLK,D;LKaHCKMe ·cJIOlii, KpOBJI.H rrep-BQro T0pM30HTU.