90-142 Łódź, ul. Kopcińskiego 31
RECENZENT Sławomir Kurek
EDYCJA TEKSTU, SKŁAD, ŁAMANIE Aleksandra Retkiewicz
PROJEKT OKŁADKI
Jerzy Dzieciuchowicz, Barbara Grzejszczak
Zdjęcia wykorzystane na okładce: autorstwa Barbary Grzejszczak oraz © Depositphotos.com/whitelook
Wydrukowano z gotowych materiałów dostarczonych do Wydawnictwa UŁ przez Katedrę Studiów Ludnościowych i Badań nad Usługami
© Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2014
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W.06639.14.0.M
ISBN (wersja drukowana) 978-83-7969-263-7 ISBN (ebook) 978-83-7969-722-9
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62
1. WSTĘP……….. 1.1. PROBLEMATYKA BADAWCZA……….. 1.2. PRZEDMIOT, PODMIOT I CEL BADAŃ……… 1.3. LITERATURA PRZEDMIOTU……….. 1.4. ŹRÓDŁA INFORMACJI I METODY BADAWCZE………...
1.5. UKŁAD PRACY……….
2. LUDNOŚĆŁODZIDO1918ROKU………..
2.1. LUDNOŚĆ ŁODZI ROLNICZEJ DO 1820 ROKU………... 2.2. LUDNOŚĆ ŁODZI PRZEMYSŁOWEJ W OKRESIE 1820‒1918……….. 2.2.1. DYNAMIKA ROZWOJU LUDNOŚCI……… 2.2.2. RUCH MIGRACYJNY I NATURALNY ………. 2.2.3. STRUKTURA DEMOGRAFICZNO-SPOŁECZNA LUDNOŚCI………….. 2.2.4. PODZIAŁ LUDNOŚCI WEDŁUG WYZNANIA I NARODOWOŚCI……… 2.2.5. STRUKTURA PRZESTRZENNA LUDNOŚCI……….
2.3. PODSUMOWANIE……….
3. LUDNOŚĆŁODZIWLATACH1918‒1945……….
3.1. PRZEMIANY LUDNOŚCIOWE W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM………….. 3.1.1. ROZWÓJ DEMOGRAFICZNY……….. 3.1.2. RUCH NATURALNY I MIGRACYJNY……….. 3.1.3 STRUKTURA DEMOGRAFICZNO-SPOŁECZNA LUDNOŚCI…………... 3.1.4 STRUKTURA WYZNANIOWA I NARODOWOŚCIOWA LUDNOŚCI……. 3.1.5. STRUKTURA PRZESTRZENNA LUDNOŚCI………. 3.2. MIESZKAŃCY ŁODZI W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ I OKUPACJI
NIEMIECKIEJ………
3.3. PODSUMOWANIE………..
4. ZMIANYLUDNOŚCIOWEWŁODZIWOKRESIE1945‒1989….….
4.1. WZROST DEMOGRAFICZNY……….. 4.2. RUCH NATURALNY I MIGRACYJNY……….. 4.2.1. RUCH NATURALNY……….. 4.2.2. RUCH MIGRACYJNY………. 4.3. STRUKTURA DEMOGRAFICZNO-SPOŁECZNA………... 4.3.1. STRUKTURA DEMOGRAFICZNA……… 4.3.2. STRUKTURA SPOŁECZNO-ZAWODOWA……… 4.4. STRUKTURA WYZNANIOWA I NARODOWOŚCIOWA……….. 4.5. STRUKTURA PRZESTRZENNA LUDNOŚCI……….. 4.5.1. STRUKTURA PRZESTRZENNA LUDNOŚCI W 1970 ROKU…………... 4.5.2. STRUKTURA PRZESTRZENNA LUDNOŚCI W 1988 ROKU…………... 4.5.3. PIONOWA STRATYFIKACJA LUDNOŚCI………
4.6. PODSUMOWANIE……….. 5 5 6 6 8 9 11 11 14 14 19 21 28 33 37 41 41 41 43 47 55 59 70 75 79 79 85 85 89 91 91 103 110 113 113 122 135 136
5. PRZEMIANYLUDNOŚCIOWEŁODZINAPRZEŁOMIE
XXIXXIWIEKU………....
5.1. ROZWÓJ LUDNOŚCIOWY………... 5.2. RUCH NATURALNY I MIGRACYJNY……….. 5.2.1. RUCH NATURALNY……….. 5.2.2. RUCH MIGRACYJNY………. 5.3. STRUKTURA DEMOGRAFICZNO-SPOŁECZNA………... 5.3.1. STRUKTURA DEMOGRAFICZNA……… 5.3.2. STRUKTURA SPOŁECZNO-EKONOMICZNA………... 5.4. STRUKTURA WYZNANIOWA I NARODOWOŚCIOWA……….. 5.5. STRUKTURA PRZESTRZENNA LUDNOŚCI……….. 5.5.1. ROZMIESZCZENIE I GĘSTOŚĆ LUDNOŚCI……….. 5.5.2. PRZESTRZENNA STRUKTURA DEMOGRAFICZNA……….. 5.5.3. PRZESTRZENNA STRUKTURA SPOŁECZNO-EKONOMICZNA………. 5.5.4. TYPOLOGIA PRZESTRZENNA LUDNOŚCI………..
5.6. PODSUMOWANIE………..
6. PROGNOZALUDNOŚCIŁODZI……….
6.1. PROGNOZA DEMOGRAFICZNA DO 2030 ROKU………. 6.2. PROGNOZA DEMOGRAFICZNA DO 2035 ROKU………. 7. ZAKOŃCZENIE……….. BIBLIOGRAFIA………..
SPIS RYCIN, TABEL I FOTOGRAFII………... 141 141 143 143 152 156 156 166 177 182 182 184 187 192 196 201 201 203 207 213 220
1.1.PROBLEMATYKA BADAWCZA
Procesy i struktury ludnościowe wpływają bezpośrednio lub pośrednio na możliwości i warunki formowania systemu przestrzennego Łodzi, obejmującego infrastrukturę społeczną, techniczną i mieszkaniową, rynek pracy, rozmiesz-czenie przemysłu i usług oraz transport i komunikację. Zjawiska ludnościowe stanowią również jedną z ważniejszych determinant rozwoju więzi społecznych pomiędzy mieszkańcami Łodzi. Społeczności zamieszkujące miasto, o swois-tych cechach demograficznych, społeczno-ekonomicznych i społeczno-kulturo-wych, rozwijają się pod wpływem dwóch przeciwstawnych sił: różnicujących i integrujących. Tendencje różnicujące wynikają przede wszystkim z dyfuzji procesów społeczno-kulturowych i innowacji technologicznych, prowadzących do powstawania wewnątrzmiejskich rejonów wzrostu społeczno-ekonomicznego oraz obszarów, które przeżywają regres lub stagnację społeczno-gospodarczą. Natomiast tendencje integrujące przejawiają się w zdolności każdej społeczności lokalnej do podtrzymywania stanu równowagi i spójności wewnętrznej poprzez asymilację zmian innowacyjnych lub ograniczanie ich znaczenia. Na współ-czesny rozwój i podziały społeczności zamieszkujących Łódź silny wpływ wywierają procesy transformacji systemowej, polegające na budowie wolnego rynku, tworzeniu społeczeństwa obywatelskiego i demokratyzacji, a także presja globalizacyjna na gospodarkę i więzi terytorialne oraz nowe procesy moderni-zacji gospodarki.
W rozwoju i reprodukcji ludności Łodzi zachodzą zarówno zmiany ilościo-we, jak i jakościowe. Najpierw były one związane z pierwszym przejściem demograficznym (Noteistan 1945; Okólski 1990), które prowadziło od repro-dukcji tradycyjnej do nowoczesnej. Wyrazem tych przemian demograficznych było przede wszystkim obniżenie dzietności, wydłużenie trwania życia i prze-kształcenie proporcji w obsadzie trzech podstawowych grup wieku. Współ-czesna sytuacja ludnościowa Łodzi świadczy o tym, że miasto wkroczyło w drugie przejście demograficzne (Van de Kaa 1987; Coleman 2002; Kurek 2008), w trakcie którego sumaryczna płodność spada poniżej poziomu prostej zastępowalności pokoleń. Szczególnie istotną rolę odgrywa w tym przypadku dynamiczny rozwój procesu starzenia demograficznego, generującego poważne problemy demograficzno-społeczne i ekonomiczne.
Problematyka badawcza tej pracy obejmuje procesy i struktury ludnościowe Łodzi rozpatrywane całościowo, w ujęciu dynamicznym i przestrzennym. Przemiany ludnościowe analizowano począwszy od okresu Łodzi rolniczej aż do czasów współczesnych. Ważnym zagadnieniem podejmowanym w tym opraco-waniu jest identyfikacja faz przemian i specyficznych właściwości stosunków ludnościowych panujących w przestrzeni Łodzi podczas pierwszego i drugiego przejścia demograficznego. Rozpatrywana problematyka badawcza nie została dotychczas wystarczająco zbadana. Chociaż dotyczy ona w szczególności Łodzi, to ma także walory bardziej uniwersalne, odnoszące się do ludności wielko-miejskiej w Polsce.
1.2.PRZEDMIOT, PODMIOT I CEL BADAŃ
Przedmiotem tego opracowania jest rozwój ludności Łodzi oraz przemiany jej struktur demograficzno-społecznych i przestrzennych od powstania miasta do czasów współczesnych. Uwzględniona została również prognoza demograficzna Łodzi. Rozpatrując rozwój i reprodukcję ludności, szczególną uwagę zwrócono na tendencję rozwojową, kierunki i tempo zmian. Badania struktur ludnościo-wych obejmowały cztery rodzaje struktur: 1) demograficzne, 2) społeczno- -ekonomiczne, 3) społeczno-kulturowe i 4) przestrzenne. Analizą objęto pięć okresów: 1) do 1820 r., 2) lata 1820‒1918, 3) lata 1918‒1945, 4) lata 1945‒ 1989 oraz 5) po 1989 r. Określone zjawiska ludnościowe były badane według stanu w każdorazowych granicach miasta. W zakres badań wchodziła zarówno redystrybucja, jak i typologia przestrzenna ludności. Podmiot badań stanowią mieszkańcy Łodzi. Podstawowym celem pracy jest ustalenie prawidłowości rządzących dynamiką, strukturą i zmiennością przestrzenną ludności Łodzi, w warunkach specyficznych dla danych okresów. Istotnym zadaniem badaw-czym jest też wyjaśnienie kierunków dotychczasowego rozwoju demograficz-nego i zmian w strukturze ludności miasta, a także ustalenie ich ważniejszych konsekwencji. Monografia ta jest syntezą dotychczasowych badań prowadzo-nych w rozpatrywanej dziedzinie.
1.3.LITERATURA PRZEDMIOTU
W pracy wykorzystana została bogata literatura przedmiotu, dotycząca zagadnień teoretycznych, metodologicznych i poznawczych. Odnosi się ona do różnych dziedzin nauki, a w szczególności geografii ludności i geografii społecznej, a także demografii i socjologii. W przypadku opracowań teoretycznych i metodologicznych odwoływano się przede wszystkim do prac omawiających koncepcje dotyczące pierwszego, drugiego i trzeciego
przejścia demograficznego (Noteistan 1945; Van de Kaa 1987, 2003; Okólski 1990; Coleman 2002, 2006), cyklu demograficznego wywołanego przez wojnę (Rosset 1933), redystrybucji przestrzennej ludności (Dzieciuchowicz 1995), mobilności terytorialnej społeczeństw (Zelinsky 1971; Dzieciuchowicz 1995), formowania małżeństw (Winch 1958; Janiszewska 2007, 2013), determinant rodności i płodności (Davis, Blake 1956; Janiszewska 2013) oraz umieralności (Pool 1982), procesu starzenia demograficznego (Kurek 2008), wymiarów reli-gijności (Piwowarski 1977, 1996; Klima 2011), trzech sektorów gospodarki (Kwiatkowski 1980; Kłosowski 2006), funkcji i struktury funkcjonalnej miast (Suliborski 2001).
Literatura o charakterze poznawczym poświęcona poruszanym zagadnieniom ludnościowym była omawiana szczegółowo w kilku wcześniejszych opracowa-niach (Dzieciuchowicz 1990, 1992, 1995, 1998ab, 2002abc). Ze względu na przyjęty w pracy szeroki zakres czasowy badań, w grupie wykorzystanych publikacji prezentujących wyniki badań empirycznych szczególnie ważne miejsce zajmują nieliczne opracowania historyczne poświęcone rozwojowi demograficznemu i przemianom strukturalnym ludności Łodzi. Do najważniej-szych z nich, obejmujących okres do roku 1918, należy zaliczyć prace B. Bara-nowskiego (1980, 1980a), J.K. Janczaka (1980, 1982, 1991), O. Kossmanna (1936, 1966), W. Pusia (1987, 2005), W. Pusia, S. Liszewskiego (1991), S. Pyt-lasa (1994, 2005), R. Rosina (1980), A. Rynkowskiej (1951, 1960). Szczególnie dokładnie kwestie ludnościowe towarzyszące narodzinom i rozwojowi Łodzi przemysłowej w okresie poprzedzającym I wojnę światową naświetlił J.K. Jan-czak w pracy pt. Ludność Łodzi przemysłowej 1820‒1914 (1982). Rozwój, ruch naturalny i migracyjny ludności Łodzi od okresu przed I wojną światową do lat 60. XX w. rozpatrywał A. Ginsbert w pracy: Łódź. Studium monograficzne (1962), wykorzystując bogatą bazę źródłową. W. Puś (2005) szeroko analizował rozwój oraz strukturę wyznaniową i narodowościową ludności Łodzi do 1939 r. Interesującą pracę dotyczącą przemian struktury narodowościowej ludności Łodzi w latach 1820‒1939 opublikował J.K. Janczak (1991). Natomiast ewolu-cja struktury wyznaniowej mieszkańców Łodzi w latach 1820‒2011, a także struktura przestrzenna i demograficzno-społeczna wyznań religijnych Łodzi zostały poddane szczegółowej analizie m.in. w pracy J. Dzieciuchowicza, E. Klimy, S. Mordwy, W. Retkiewicza (2004) i E. Klimy (2011).
Studia nad przemianami ludnościowymi Łodzi w latach międzywojennych i podczas II wojny światowej są jeszcze dotychczas słabo zaawansowane. W sposób całościowy problematykę ludnościową miasta w latach 1918‒1939 omawiał A. Rzepkowski w studium Ludność miasta Łodzi w latach 1918‒1939 (2008). Rozpatrywał on w szczególności stan i strukturę ludności, ale uwzględ-nił również ruch naturalny i pochodzenie terytorialne mieszkańców. Rozwojem, strukturą społeczno-zawodową i narodowościową ludności Łodzi w 20-leciu
międzywojennym zajmował się L. Mroczka (1997). Z kolei, wyniki badań demograficznych robotników łódzkich na początku okresu międzywojennego przedstawił E. Rosset (1930), natomiast strukturę wyznaniową, narodowościową i społeczno-zawodową łódzkiego proletariatu w latach 1918‒1929 analizowała B. Wachowska (1976). Zmiany struktury narodowościowej i wyznaniowej pod-czas II wojny światowej i w okresie powojennym były też obiektem badań M. Kotera, M. Kuleszy, W. Pusia i S. Pytlasa (2005).
Prezentowana analiza problemów ludnościowych Łodzi w okresie PRL-u została pogłębiona w oparciu o wyniki badań T. Bojanowskiego (1992), M. Budziarka (2001), J. Dzieciuchowicza (1983, 1984, 1991, 2004ab), A. Gins-berta (1962), W. Piotrowskiego (1966), J.K. Janczaka (1991), W. Kesslera (2001), M. Kotera, M. Kuleszy, W. Pusia i S. Pytlasa (2005), H. Mortimer- -Szymczak (1970), L. Mroczka (1987, 1997), W. Pusia (1987), A. Rykały (2007). Z kolei, rozpatrując zmiany ludnościowe w Łodzi po 1989 r. odwoły-wano się w głównej mierze do prac J. Dzieciuchowicza (1995, 2006, 2006a), K. Dabrowskiego, A. Janeczek i L. Witczak (2000), J. Dzieciuchowicza, E. Kli-my, S. Mordwy, S. Retkiewicza (2004), A. Janiszewskiej (2007, 2009, 2013), I.E. Kotowskiej (1998), I.E. Kotowskiej, J. Jóźwiak, A. Matysiak i A. Bara-nowskiej (2008), S. Kurka (2008), T. Rostowskiej (2009) i K. Slany (2002).
1.4.ŹRÓDŁA INFORMACJI I METODY BADAWCZE
Podstawę analizy badanych zagadnień ludnościowych stanowiły przede wszystkim dane statystyczne pochodzące z bieżącej i okresowej ewidencji statystycznej stanu i struktury ludności Łodzi oraz jej ruchu naturalnego i migracyjnego, zawarte w publikowanych i niepublikowanych opracowaniach i materiałach statystycznych oraz bazach danych Głównego Urzędu Statystycz-nego. Znaczna część takich informacji została zgromadzona podczas systema-tycznej kwerendy w Urzędzie Statystycznym w Łodzi, prowadzonej w ciągu kilkudziesięciu ostatnich lat. Dodatkowo zostały też wykorzystane wybrane informacje pochodzące z roczników demograficznych oraz roczników sta-tystycznych Łodzi, województwa łódzkiego i Polski. W węższym zakresie odwoływano się do materiałów dokumentacyjnych różnych urzędów i biur, dokumentacji planistycznej, prawnej, kartograficznej i fotograficznej oraz źródeł archiwalnych. Często posługiwano się informacjami dostępnymi w Internecie.
W przygotowaniu tej pracy przydatne były też opracowane dane i wyniki badań zawarte w bogatej literaturze przedmiotu. Znaczna część wykorzystanych w tym opracowaniu informacji pochodzi z publikowanych i niepublikowanych opracowań dotyczących ludności Łodzi, które bazują na sprawozdaniach i innych dokumentach urzędowych, badaniach ankietowych i wywiadach, obserwacji, dokumentach osobistych, przekazach informacyjnych (przekazy
medialne, informatory) itp. Na warsztat badawczy w tej pracy składają się metody i techniki badawcze wypracowane na gruncie wielu nauk, a w szczegól-ności stosowane w geografii ludszczegól-ności i geografii społecznej, jak też w demo-grafii i socjologii.
1.5.UKŁAD PRACY
Praca ta, oprócz wstępu i zakończenia, składa się z pięciu zasadniczych rozdziałów, uporządkowanych chronologicznie. Rozdział pierwszy posłużył omówieniu wstępnych zagadnień teoretyczno-metodologicznych. Natomiast w rozdziale drugim, dotyczącym zmian ludnościowych do 1918 r., punkt wyjścia stanowi krótka charakterystyka ograniczonego i nieregularnego wzrostu demograficznego oraz przemian strukturalnych ludności w okresie Łodzi rolniczej. Zasadniczą część tego rozdziału poświęcono mieszkańcom Łodzi w latach 1820‒1914, ze szczególnym zwróceniem uwagi na ich żywiołowy rozwój demograficzny. Ponadto w rozdziale drugim poddano analizie sytuację ludnościową miasta podczas I wojny światowej. W kolejnym, trzecim rozdziale pracy rozpatrywane są w głównej mierze zmiany stanu i struktury ludności Łodzi w okresie międzywojennym. Końcowa część tego rozdziału odnosi się do przemian ludnościowych zachodzących w Łodzi podczas II wojny światowej. Rozdział czwarty dotyczy zmian ludnościowych w Łodzi w okresie 1945‒1989. Wiele miejsca poświęcono w nim wysokiej dynamice rozwoju i reprodukcji oraz migracji ludności, a także specyficznym przekształceniom jej struktury demo-graficznej i społeczno-zawodowej na początku tego okresu. Szerzej potrakto-wano tutaj również kwestie dotyczące koncentracji i typologii przestrzennej ludności miasta. Głębokie przeobrażenia, którym podlegała ludność Łodzi w okresie 1990‒2012, zaprezentowano w rozdziale piątym. W tej części opraco-wania uwaga została zwrócona w szczególności na głęboki regres demogra-ficzny oraz zmiany struktury demograficznej i społeczno-zawodowej ludności, generowane przez transformację systemową, w tym zwłaszcza na proces starzenia demograficznego ludności. Rozdział szósty zawiera omówienie perspektyw demograficznych Łodzi, z uwzględnieniem zarówno uwarunkowań, jak i konsekwencje przewidywanego, dużego ubytku ludności miasta.
Opracowanie to jest przeznaczone przede wszystkim dla studentów i pra-cowników naukowych interesujących się w szczególności problemami geogra-ficznymi, historycznymi, demogrageogra-ficznymi, socjologicznymi i ekonomicznymi dotyczącymi Łodzi. Może być ono również przydatne dla osób zajmujących się urbanistyką oraz planowaniem przestrzennym i polityką przestrzenną, gospo-darką przestrzenną Łodzi.
2.1.LUDNOŚĆ ŁODZI ROLNICZEJ DO 1820 ROKU
Najstarsze ślady człowieka, znalezione na terenie Łodzi (Łaskowice), pocho-dzą ze schyłkowego paleolitu (10‒9 tys. lat p.n.e.). Jednakże początki wsi Łodzia, należącej najpierw do dóbr królewskich, a następnie biskupstwa włocławskiego, datuje się dopiero na XIII lub początek XIV w. Rozwój demo-graficzny tej osady i jej okolic do przełomu XIV i XV w., chociaż nieregularny, był na tyle prężny, że umożliwił lokację miasta Łodzi w 1423 r. przez Włady-sława Jagiełłę. Pomimo uzyskania praw miejskich, aż do początku XIX w. Łódź pozostawała niewielkim miasteczkiem, co więcej w okresie przedrozbiorowym należała do grupy najmniejszych ośrodków miejskich w skali całego kraju. Mimo, że przed okresem industrializacji dużą rolę odgrywało w Łodzi rol-nictwo, to jednak w płaszczyźnie społecznej i przestrzennej zdołała ona zachować swój miejski charakter.
Szacuje się, że pomimo pomyślnego rozwoju gospodarczego, w II połowie XVI w. Łódź będąc typowo rolniczym miasteczkiem liczyła nie więcej niż 500 mieszkańców, a w połowie XVII w. ich liczba maksymalnie dochodziła do ok. 700 (Bandurka 1974; Baranowski 1980; Rosin 1980). W mieście stale zamieszkiwała wtedy wyłącznie ludność polska. Tylko część ludności miejsco-wej trudniła się rzemiosłem, handlem i usługami. W 1424 r. rzemiosło łódzkie było reprezentowane jedynie przez sukienników, rzeźników i szewców. Do końca XV w. działalność rzemieślnicza rozwinęła się, stąd też wśród rzemieślni-ków można było znaleźć zarówno szewców, rzeźnirzemieślni-ków, kowali i krawców, jak też kołodziejów, cieśli, bednarzy i kuśnierzy. Istnienie niektórych rodzajów rzemiosła wynikało wtedy z położenia miasta przy ruchliwym szlaku komuni-kacyjnym. Trzeba jednak przy tym zauważyć, że większość rzemieślników zajmowała się również rolnictwem. O ograniczonej roli rzemiosła świadczy również fakt, że w ciągu XVI w. liczba rzemieślników wahała się zaledwie od 6 do 13. Handel, którym zajmowali się mieszczanie łódzcy w okresie
feudalnym, swoim zasięgiem nie przekraczał granic parafii łódzkiej, erygowanej w I połowie XV w1.
Od drugiej połowy XVII do końca XVIII w. stan liczebny ludności Łodzi, niezależnie od okresowych wahań, wykazywał ogólną tendencję spadkową. Na początku XVIII w. liczba mieszkańców miasta obniżyła się do około 200. W 1777 r. doszło do wzrostu tej liczby do 400 osób, ale w 1790 r. ponownie obniżyła się ona do 275‒330. Do głównych czynników hamujących rozwój gospodarczy i ludnościowy Łodzi należały wtedy wielokrotne zniszczenia wojenne i epidemie w mieście i jego okolicy, dominacja rolnictwa w gospo-darce, brak spławnej rzeki, mniejsze uprawnienia miasta należącego do dóbr kościelnych niż miast królewskich, a także duża gęstość miast w Polsce Środkowej.
Podstawowym źródłem utrzymania ludności Łodzi w XVI‒XVIII wieku pozostawało rolnictwo. Pola – o łącznej powierzchni wynoszącej ok. 980 ha – uprawiane intensywnie przez mieszczan rozciągały się na zachód, południe i w mniejszym stopniu na wschód od terenu samego miasta. Mieszczanie zajmowali się zarówno uprawą roli, jak też hodowlą, w szczególności bydła, trzody chlewnej, koni i wołów. Ze względu na konkurencję okolicznych osad, zwłaszcza Zgierza, Lutomierska i Kazimierza, mniejsze znaczenie w życiu łodzian miało wówczas rzemiosło. Liczba rzemieślników w połowie XVI w. dochodziła do 20, zwiększając się do 1642 r. do 39, aby po II rozbiorze obniżyć się do 15. Typowym rzemiosłem w Łodzi było wtedy kołodziejstwo, ale istotną rolę dogrywało również szewstwo, rzeźnictwo i młynarstwo, natomiast w węż-szym zakresie usługi w mieście świadczyli także bednarze, cieśle, garbarze, kowale, krawcy, kuśnierze, stolarze i ślusarze. Warto też zauważyć, że w I poł. XVI w. w mieście nie występowały tradycje sukiennicze, gdyż odnotowano działalność zaledwie 3 sukienników; w tym samym czasie w ogóle nie istniała w Łodzi grupa zawodowa handlarzy.
Interesujący obraz przedstawiał skład społeczny mieszkańców Łodzi ustalony podczas spisu z 1777 r. Wykazał on, że 93% ogółu ludności miasta stanowili mieszczanie (ludność obywatelska) posiadający z reguły ziemię i domy, a 7% komornicy i parobcy. Oprócz tego w mieście zamieszkiwali, niezaliczani do obywateli, chłopi na gruntach plebańskich i dworskich. Za najbogatsze rodziny uważano na przełomie XVI i XVII w. Karnisów i Czarny-szów, a w II poł. XVIII w. Jugowiczów, Drewnowiczów (Drewnów), Ostoiskich (Ostojów) i Gozdowskich (Gozdawskich). W tym samym czasie prawie wszyscy mieszkańcy Łodzi byli Polakami. Przypuszcza się jednak, że niektóre rodziny
1
Pierwsza wzmianka o istnieniu w Łodzi katolickiego kościoła i parafii pod wez-waniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny pochodzi z 1424 r. (Muznerowski 1922; Zwoliński 1998).
mogły być pochodzenia niemieckiego. Pomimo braku zakazu osiedlania się Żydów, w 1777 r. żyła w mieście jedna rodzina karczmarza żydowskiego, a w latach 1793‒1794 zaledwie 2 lub 3 rodziny żydowskie (11 osób).
Dodajmy, iż ludność była wtedy rozmieszczona na obszarze miasta nie-równomiernie. Większość mieszkańców skupiała się na terenach nieregularnie zabudowanych, które były położone przede wszystkim wokół rynku i placu kościelnego. Godnym uwagi jest również fakt, że pod koniec XVIII w. takie miasta leżące w pobliżu Łodzi, jak Lutomiersk, Stryków, Brzeziny, Pabianice, Rzgów i Tuszyn, były większe od Łodzi. Łódź miała nawet mniej mieszkańców aniżeli wiele wsi położonych w jej okolicach.
Wskutek II rozbioru (1793) Łódź znalazła się pod panowaniem pruskim. Przeprowadzona wówczas sekularyzacja dóbr kościelnych (Zwoliński 1995), dzięki której Łódź stała się miastem rządowym, przyczyniła się do późniejszego ożywienia jego gospodarki, co z kolei wpłynęło korzystnie na wzrost demogra-ficzny. Szacuje się, że w 1793 r. Łódź liczyła zaledwie ok. 250 mieszkańców (Baranowski 1980, s. 135). Rozwój gospodarczy miasta był kontynuowany w czasach Księstwa Warszawskiego. Stąd też w 1810 r. jego liczba ludności zwiększyła się do 514. Również na początku istnienia Królestwa Polskiego działania rządowe na rzecz aktywizacji gospodarczej kraju generowały przyśpie-szony rozwój demograficzny miast w regionie łódzkim. Liczba mieszkańców Łodzi wzrosła wtedy do 767 w 1820 r., a w 1822 r. do 939. Do wzrostu demo-graficznego miasta w istotnej mierze przyczynił się napływ ludności żydow-skiej2 (Liszewski 1991; Szkup 1994; Kersz 1999), czego konsekwencją był wzrost jej udziału w ogólnej liczbie ludności miasta z ok. 6% w 1793 r. do 34% w 1820 r. Nadmieńmy przy tym, że na przełomie XVIII i XIX wieku korzyst-niejsze zmiany w życiu ekonomicznym zachodziły nie w samej Łodzi, ale w jej okolicach na terenach poleśnych, gdzie powstało kilka hut szkła, nowych osad olęderskich (Dąbrowa, Janów, Żabieniec) i kolonii niemieckich (Nowosolna, Antoniew, Olechów, Augustów) oraz nowych osad polskich (Grabieniec, Henry-ków, Górki, Kowalszczyzna). Pod względem zasobów ludnościowych Łódź nie dorównywała wówczas takim okolicznym miastom, jak Lutomiersk, Stryków, Brzeziny i Łęczyca. Wynikało to m.in. z faktu, że pomimo statusu miejskiego, jej gospodarka utrzymywała nadal rolniczy charakter. W 1820 r. ludność czynna zawodowo w rolnictwie stanowiła ok. ⅔ ogółu czynnych zawodowo. Dość liczną grupę w pozostałej części pracujących tworzyli kupcy i kramarze, a wśród rzemieślników krawcy, piekarze i szewcy.
2
Odrębna gmina żydowska została założona w Łodzi w 1809 r. Jednocześnie wzniesiono niewielką drewnianą synagogę przy ul Dworskiej (później Wolborskiej), przy której stanął szpital kahalny.
2.2.LUDNOŚĆ ŁODZI PRZEMYSŁOWEJ W OKRESIE 1820‒1918
2.2.1.DYNAMIKA ROZWOJU LUDNOŚCI
Niezwykle wysokie tempo rozwoju demograficznego Łodzi w latach 1820‒ 1914 (ryc. 1; tab. 1), stymulowane żywiołowym wzrostem gospodarczym, nie znajduje odpowiednika wśród polskich miast i może być porównywalne tylko z nielicznymi miastami zachodnioeuropejskimi i amerykańskimi (tab. 2) (Jan-czak 1980, s. 192; 1982, s. 38‒40)3. W ciągu 94 lat, które obejmują ten okres liczba ludności miasta wzrosła z 767 do 477,9 tys. osób, czyli ponad 623 razy (Janczak 1982, s. 38‒40). Rozwój ludności miasta w tym czasie można podzielić na cztery okresy, różniące się wielkością przyrostu rzeczywistego i tempem wzrostu ludności: 1) 1820‒1842, 2) 1843‒1877, 3) 1878‒1913, 4) 1914‒1918.
Ryc. 1. Rozwój ludności Łodzi w latach 1820‒1914 (linią czarną przerywaną oznaczono trend)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Janczak (1982), W. Puś (2005)
3
Tezę tę w pełni uzasadniają dane źródłowe zawarte w księgach ludności sporzą-dzanych dla tego przedziału czasowego. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę z tego, że wskutek wielokrotnych aktualizacji księgi te zostały obarczone wieloma błędami.
Tabela 1 Rozwój ludności Łodzi w latach 1820‒1914
Rok Liczba ludności Dynamika ludności 1820 = 100 Rok Liczba ludności Dynamika ludności 1820 = 100 1 2 3 4 5 6 1820 767 100,0 1877 51 385 6 699,5 1821 799 104,2 1878 58 973 7 688,8 1824 939 122,4 1879 69 034 9 000,5 1825 1 004 130,9 1880 77 450 10 097,8 1826 2 000 260,8 1881 89 166 11 625,3 1827 2 837 369,9 1882 96 863 12 628,8 1828 4 909 640,0 1883 99 039 12 912,5 1829 4 896 638,3 1884 105 665 13 776,4 1830 4 343 566,2 1885 106 450 13 878,7 1831 4 717 615,0 1886 111 690 14 561,9 1832 5 131 669,0 1887 117 431 15 310,4 1833 5 357 698,4 1888 121 013 15 777,4 1834 7 578 988,0 1889 125 925 16 417,9 1835 7 595 990,2 1890 130 028 16 952,8 1836 9 610 1 252,9 1891 136 091 17 743,3 1837 10 645 1 387,9 1892 143 933 18 765,7 1839 14 770 1 925,7 1893 149 989 19 555,3 1840 18 582 2 422,7 1894 156 130 20 355,9 1842 20 000 2 607,6 1895 168 512 21 970,3 1844 18 558 2 419,6 1896 181 801 23 702,9 1845 17 305 2 256,2 1897 197 101 25 697,7 1847 15 073 1 965,2 1898 255 000 33 246,4 1849 17 567 2 290,4 1899 269 357 35 118,3 1850 15 565 2 029,3 1900 283 206 36 923,9 1851 18 190 2 371,6 1901 294 864 38 443,8 1852 24 116 3 144,2 1902 307 570 40 100,4 1853 21 488 2 801,6 1903 320 486 41 784,4 1854 23 481 3 061,4 1904 328 586 42 840,4 1855 33 285 4 339,6 1905 343 944 44 842,8 1857 39 110 5 099,1 1906 329 056 42 901,7 1864 40 319 5 256,7 1907 328 383 42 814,0
Tabela 1 (c.d.) 1 2 3 4 5 6 1865 40 121 5 230,9 1908 341 416 44 513,2 1867 40 695 5 305,7 1909 393 526 51 307,2 1868 43 194 5 631,6 1910 408 442 53 251,9 1869 44 167 5 758,4 1911 423 727 55 244,7 1871 47 659 6 213,7 1912 441 096 57 509,3 1873 48 941 6 380,8 1913 459 353 59 889,6 1875 49 501 6 453,8 1914 477 862 62 302,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Janczak (1982).
Tabela 2 Ludność Łodzi na tle wielkich miast europejskich
w latach 1850‒1900 (w tys.) Miasto Ok. 1850 r. Ok. 1900 r.
Indeks wzrostu (w %) Łódź 16 321 2 006,2 Londyn 2 363 4 536 192,3 Paryż 1 053 2 714 257,7 Berlin 419 1 889 450,8 Wiedeń 444 1 675 377,3 Petersburg 485 1 418 292,4 Moskwa 365 1 039 284,7 Glasgow 389 762 195,8 Hamburg 132 706 534,8 Manchester 98 544 557,0 Birmingham 242 522 215,7 Rzym 184 463 251,6 Marsylia 234 412 176,1 Lyon 156 410 262,8 Kolonia 118 373 316,1 Düsseldorf 66 214 324,2
Biorąc pod uwagę pierwszy okres (1820‒1842) można zauważyć, iż rozwój demograficzny Łodzi przebiegał wtedy nierównomiernie, przy czym w latach 1826‒1829 i 1836‒1842 wystąpił najbardziej gwałtowny przyrost ludności w całej historii miasta, zdeterminowany dynamicznym rozwojem przemysłu włókienniczego. W II połowie lat 20. XIX w. Łódź, licząca już ok. 4 tys. mieszkańców, stała się jednym z największych miast Królestwa Polskiego, urastając stopniowo w oczach mieszkańców okolicznych wsi i miasteczek do roli symbolu „ziemi obiecanej”. W 1842 r. ludność Łodzi wzrosła do ok. 17 tys., dzięki czemu zajęła ona pozycję drugiego pod względem wielkości miasta Królestwa Polskiego. Do tak dużego wzrostu demograficznego w dużej mierze przyczyniło się poszerzenie granic miasta dokonane w 1840 r. i nadanie mu rok później rangi miasta gubernialnego, co oczywiście było zarazem efektem jego wcześniejszego prężnego rozwoju społeczno-ekonomicznego.
W latach 1843‒1877, w porównaniu z poprzednim okresem, wzrost demo-graficzny Łodzi można uznać za umiarkowany. Należy przy tym zaznaczyć, iż pomimo obniżonego tempa tego wzrostu liczba ludności miasta w końcu tego okresu dochodziła już do 51 tys. Spowolnienie dynamiki rozwoju demograficz-nego Łodzi było uwarunkowane przede wszystkim klęskami nieurodzaju, zała-maniem koniunktury gospodarczej i epidemiami chorób zakaźnych. W związku z tym doszło, zwłaszcza w grupie ludności niestałej, do wzrostu umieralności, osłabienia napływu migracyjnego, przy równoczesnym zwiększeniu odpływu ludności. W tych warunkach za korzystny czynnik zewnętrzny należy uznać uwłaszczenie chłopów w Królestwie Polskim w 1864 r.
Wskutek wejścia gospodarki Łodzi w fazę wielkokapitalistycznego rozwoju, od 1877 r. rozpoczyna się okres jej stałego, niesłychanie intensywnego wzrostu demograficznego, trwający aż do wybuchu I wojny światowej. Jedynie recesja gospodarcza w latach 1906‒1907, stanowiąca następstwo wojny rosyjsko- -japońskiej 1904‒1905 i rewolucji 1905 r., czasowo zakłóciła ten proces. Dodatkowy impuls dla rozwoju ludności miasta wynikał z poszerzenia jego granic w latach 1906‒1908. Trzeba w tym miejscu szczególnie podkreślić, iż eksplozyjne tempo wzrostu demograficznego miasta zostało osiągnięte w latach 1877‒1882, gdy liczba mieszkańców zwiększała się średniorocznie o 13,5%. Do końca XIX w. przeciętnie co 6‒7 lat stan ludności Łodzi powiększał się o kolejne 100 tys. osób, co spowodowało, że w ciągu 40 lat poprzedzających I wojnę światową ludność miasta wzrosła aż 9-krotnie. Stąd też, przed samym wybuchem wojny w granicach Łodzi, łącznie z obszarami przyłączonymi do niej w 1915 r.4, mieszkało już ok. 600 tys. osób. Silna presja demograficzna genero-wała wiele trudnych do rozwiązania problemów społecznych i ekonomicznych.
4
W wyniku tej inkorporacji obszar miasta wzrósł z 38,1 km² do 58,75 km². Do Łodzi przyłączone zostały tereny wsi: Bałuty Stare, Bałuty Nowe, Bałuty Kolonia, Widzew,
Warto dodać, że od końca XIX w. obserwuje się również niezwykle dynamiczny rozwój osiedli podłódzkich. Dla przykładu gminy Radogoszcz, Brus i Chojny, które w 1897 r. miały prawie 94 tys. mieszkańców, do 1913 r. powiększyły swój stan ludności (bez osiedli włączonych do Łodzi) do 150 tys.
Skutkiem I wojny światowej był ogromny spadek liczby ludności Łodzi5. Początkowo wynikał on z mobilizacji młodych mężczyzn, ewakuacji aparatu władzy carskiej, wywozu i internowania obywateli państw centralnych oraz usunięcia ich rodzin z miasta, a także ucieczki zamożniejszych grup mieszkań-ców, pod wpływem zagrożenia działaniami wojennymi. Później dużo większa część ludności Łodzi była zmuszona do jej opuszczenia w rezultacie prawie całkowitego unieruchomienia przemysłu, jak też w wyniku bezwzględnego werbunku do Niemiec robotników przez niemieckie biuro pracy. Szacuje się, że podczas I wojny światowej straty ludnościowe Łodzi (łącznie z przedmieściami) osiągnęły ok. 258 tys. osób, tj. aż 43% ludności. Przedwojenne zasoby ludnoś-ciowe miasta zostały odtworzone dopiero w 1929 r., a więc dopiero po upływie 12 lat. Zgodnie z prawem demograficznym wojny sformułowanym przez E. Rosseta, okres I wojny światowej wiąże się nie tylko ze stratami biologiczny-mi, ale również z ubytkiem ludności spowodowanym ujemnym przyrostem naturalnym (średnioroczny poziom (−15,2‰), który wystąpił przy drastycznie obniżonym natężeniu małżeństw (3,7‰) i urodzeń (14,6‰) oraz znacznie podwyższonym natężeniu zgonów (31,8). Wysoki poziom umieralności był uwarunkowany katastrofalnym pogorszeniem stanu zdrowotnego ludności. Główną przyczyną zgonów były szeroko rozpowszechnione choroby zakaźne, a zwłaszcza cholera, błonica, czerwonka, dur brzuszny i plamisty, ospa naturalna i płonica. Przykładowo w 1916 r. na samą gruźlicę zmarło 5,8 tys. osób (40% ogółu zgonów).
Ogólną tendencję rozwojową ludności Łodzi w latach 1820‒1914 doskonale aproksymuje (R2 = 0,95) dodatnia funkcja wykładnicza (ryc. 1) o postaci:
Y = 7E – 43 e 0, 0577 x.
Jak wynika z jej kształtu aż do 1880 r. tempo wzrostu demograficznego nie było wysokie, ale stopniowo rosło. Gwałtowne jego przyśpieszenie obserwuje się w ostatnich dwóch dekadach XIX w. i na początku XX w. Porównując przebieg wykładniczej linii trendu i krzywej empirycznej rozwoju ludnościo-wego miasta można zauważyć, że tylko w latach 20. XIX w. rozwój rzeczywisty następował zgodnie ze wskazanym trendem. Faktyczne tempo rozwoju ludności
Zarzew, Dąbrowa oraz części wsi: Chojny, Rokicie Stare, Rokicie Nowe, Rokicie Wójtostwo, Żabieniec, Radogoszcz, Antoniew Stokowski.
5
Intensywne działania wojenne, które toczyły się w okolicach Łodzi, określane są mianem operacji łódzkiej. Jest ona uznawana za największą bitwę manewrową pierwszego okresu wojny.
przewyższało tempo określone ogólną tendencją rozwojową w latach 1830‒1870 i 1895‒1905, natomiast ujemne odchylenia rzeczywistej liczby ludności od liczby teoretycznej wyznaczonej przez trend, oznaczające niższe tempo wzrostu rzeczywistego od określonego trendem, wystąpiły w latach 1870‒1895 i 1905‒ 1914.
2.2.2.RUCH MIGRACYJNY I NATURALNY
Na ogromny przyrost rzeczywisty ludności Łodzi w okresie 1820‒1918 składały się zarówno saldo migracji, jak i przyrost naturalny, a także przyrost formalny, wynikający z okresowego poszerzania granic miasta, przy czym znaczenie poszczególnych składników przyrostu rzeczywistego ludności ewoluowało w czasie. W latach 20. i 30. XIX w. to głównie przyrost migracyjny stymulował dynamiczny rozwój ludności Łodzi. O wielkości salda migracji decydował przy tym intensywny napływ osadników, który odbywał się zasadniczo z zagranicy, głównie z Saksonii, Prus (Śląsk, Wielkopolska), Nadrenii, Bawarii, Czech i Moraw, a tylko w niewielkim stopniu z obszaru Królestwa Polskiego (Rynkowska 1951, s. 21‒35). Z zagranicy pochodzili wte-dy zarówno przedstawiciele łódzkiej burżuazji, jak też robotnicy. Po upadku powstania listopadowego pojawiła się także duża fala migracji wewnętrznych. Do Łodzi przybywali wtedy licznie mieszkańcy – w znacznej części koloniści niemieccy – okolicznych osad sukienniczych, gdzie doszło do załamania produkcji wyrobów wełnianych. Natomiast w okresie 1844‒1849 niewielki przyrost rzeczywisty ludności wynikał głównie z przyrostu naturalnego, gdyż saldo migracji było wtedy zbliżone do zera lub nawet ujemne. W latach 50. XIX w. rola przyrostu migracyjnego ponownie wzrosła, gdyż w grupie ludności stałej stanowił on ok. 85% jej przyrostu rzeczywistego. W dodatku przyrost ludności niestałej miał wtedy źródło prawie wyłącznie w przyroście migracyj-nym. Jednakże w następnych dekadach udział salda migracji w przyroście rzeczywistym ludności malał. W latach 1895‒1913 obniżył się on z 72% do zaledwie 9%.
W II połowie XIX w. do Łodzi napływała głównie ludność wiejska z obszaru Królestwa Polskiego (Rymkiewicz 1992). Napływ ten wiązał się w znacznej mierze z uwłaszczeniem chłopów. Dotyczył zwłaszcza tych, którzy nie otrzy-mali ziemi na własność lub posiadali jej niewiele. Ich potoki migracyjne miały ograniczony zasięg przestrzenny. Według danych spisu powszechnego z 1897 r. aż 90,2% (172 tys.) ludności napływowej pochodziło z terenu Królestwa Polskiego, przy czym poprzednie miejsca zamieszkania większości osadników znajdowały się na terenie guberni kaliskiej, piotrkowskiej i warszawskiej. Tylko niewielka część imigrantów (10,5 tys. – 5,5%) pochodziła z guberni rosyjskich, zwłaszcza zachodnich, a także z Niemiec i Austro-Węgier (8,2 tys. – 4,3%).
Ogromną rolę ruchów migracyjnych w kształtowaniu zasobów ludnościo-wych Łodzi w całym rozpatrywanym okresie dodatkowo podkreśla przewaga ludności napływowej nad rdzenną6. W 1839 r. udział osób urodzonych poza Łodzią wynosił aż 68% stałych mieszkańców, a pod koniec XIX w. 62%. Napływ migracyjny w jeszcze większym stopniu wpływał na pochodzenie terytorialne samej klasy robotniczej. W 1864 r. ponad 80% robotników (zaliczanych do ludności stałej) należało do kategorii ludności napływowej (Missalowa 1964‒1975, t. II, s. 44‒51).
Osłabianie roli migracji w rozwoju ludności Łodzi na początku XX w. było zbieżne z bardziej intensywnym ruchem naturalnym. W latach 1904‒1914 średnioroczny współczynnik małżeństw wynosił bowiem 10,2‰, a współczyn-nik przyrostu naturalnego 19,3‰ (ryc. 2). Obydwie te miary, podobnie jak współczynniki urodzeń i zgonów, wykazywały przy tym ogólną tendencję spadkową. Na znaczne odchylenie od tej tendencji wskazuje fakt, iż maksy-malny poziom natężenia małżeństw (14,0‰) wystąpił w 1907 r., a rodności (75,6‰) i przyrostu naturalnego (43,2‰) w roku następnym. Mogło to wynikać z kryzysu gospodarczego i konfliktów społeczno-politycznych w latach wcześ-niejszych. O wysokim przyroście naturalnym decydowało szczególnie wysokie natężenie urodzeń (średniorocznie 48,3‰).
Należy również zwrócić uwagę na ogólnie wysoki poziom umieralności (29,0‰). Jednakże zjawiskiem szczególnie niekorzystnym była wyjątkowo duża umieralność niemowląt i dzieci do 5 lat. W końcu XIX w. zgony w tej grupie wiekowej stanowiły aż 65% ogółu zgonów. Bardzo duże ogólne natężenie zgonów było uwarunkowane przede wszystkim wyjątkowo trudnymi warunkami mieszkaniowymi, katastrofalnym stanem sanitarnym miasta, złymi warunkami pracy, a także niedorozwojem szpitalnictwa publicznego. Główną przyczynę zgonów stanowiły choroby zakaźne, a zwłaszcza gruźlica. Na początku XX w. wskaźnik śmiertelności spowodowanej gruźlicą, dochodzący do 389 osób na 100 tys. mieszkańców, przewyższał znacznie poziom typowy dla wielkich miast europejskich. Ważnymi przyczynami zgonów były również inne choroby zakaź-ne, w tym zwłaszcza ospa, cholera, dur brzuszny, czerwonka, choleryna, płonica, błonica, odra i krztusiec. Dzięki aktywności środowiska lekarskiego wyraźny postęp w zwalczaniu chorób zakaźnych zaznaczył się dopiero przed I wojną światową.
6
Długotrwały, żywiołowy napływ ludności do miasta miał swoje odbicie w jego życiu u schyłku XIX w. przedstawionym obrazowo przez W. Reymonta w Ziemi obiecanej: „Dla tej ‘ziemi obiecanej’, dla tego polipa pustoszały wsie, ginęły lasy,
wycieńczała się ziemia ze swoich skarbów, wysychały rzeki, rodzili się ludzie, a on wszystko ssał w siebie i w swoich potężnych szczękach miażdżył i przeżuwał ludzi, rzeczy, niebo i ziemię, i dawał w zamian nielicznej garstce bezużyteczne miliony, a całej rzeszy głód i wysiłek” (1977, t. 2, Wyd. PIW, Warszawa, s. 348).
Ryc. 2. Ruch naturalny ludności Łodzi w latach 1904‒1914 (w ‰)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Statystyka miasta Łodzi 1918‒1920… (1922)
Kolejne inkorporacje terenów podmiejskich w różnym stopniu oddziaływały na wzrost demograficzny Łodzi. Regulacje przeprowadzone w latach 1823 i 1824‒1828 w ogóle nie pociągnęły za sobą wzrostu ludności miasta, gdyż mieszkańcy przyłączonych osad zostali przeniesieni w inne miejsca. Taki sam skutek miało przyłączenie do Łodzi w 1840 r. terenów zalesionych. Natomiast na zaludnienie Łodzi duży wpływ wywarła regulacja w 1906 r., w wyniku której liczba mieszkańców miasta wzrosła o ok. 30 tys. (58% przyrostu całkowitego), a zwłaszcza przyłączenie do Łodzi Bałut i innych osiedli w 1915 r., gdyż na ich terenie (częściowo już wyludnionym) mieszkało 100‒130 tys. osób.
2.2.3.STRUKTURA DEMOGRAFICZNO-SPOŁECZNA LUDNOŚCI
Struktura płci i wieku. W latach 1820‒1918 struktura płci ludności Łodzi podlegała istotnym zmianom (Janczak 1980, s. 205‒212). Do połowy XIX w. struktura ta była prawie zrównoważona. Późniejszy rozwój łódzkiego włókien-nictwa warunkował powstanie w całej populacji nadwyżki liczebnej kobiet, podlegającej różnokierunkowym wahaniom, przy czym na początku i w końcu okresu 1865‒1914 współczynnik feminizacji był wysoki, dochodząc do 109,3. W grupie stałych mieszkańców w tym samym okresie współczynnik ten wzrastał
systematycznie, natomiast wśród ludności niestałej aż do lat 90. utrzymywała się nadwyżka mężczyzn, która później przekształciła się w nadwyżkę kobiet.
Do ukształtowania silnie zdeformowanej struktury płci doszło podczas I wojny światowej. Ogromne straty biologiczne wśród mężczyzn spowodowały, że w 1918 r. przeciętnie na 100 mężczyzn przypadało aż 136 kobiet. Warto przy tym zauważyć, że straty wojenne były zróżnicowane w zależności od wyznania. Dowodzi tego fakt, iż w grupie dorosłych (21‒55 lat) chrześcijan było dwa razy więcej kobiet niż mężczyzn. Następstwem nienormalnej struktury płci łodzian były różnorodne problemy demograficzno-społeczne.
Specyfika rozwoju przemysłowego Łodzi znajduje odzwierciedlenie w strukturze wieku jej mieszkańców, kształtowanej w głównej mierze przez ruchy migracyjne, w których największy udział mieli ludzie zdolni do pracy, przybywający do miasta pojedynczo i całymi rodzinami. Dane pochodzące z 1852 r. dowodzą, że struktura wieku ludności Łodzi reprezentowała wtedy typ progresywny. Świadczy o tym fakt, że do grupy dzieci w wieku 0‒14 lat należało aż 37,6% ogółu ludności. Za młodością demograficzną ówczesnego społeczeństwa łódzkiego dodatkowo przemawia to, że udział dzieci przewyższał ponad 7,5-krotnie udział ludzi starych liczących 60 lat i więcej (4,9%). Napływowi migracyjnemu Łódź zawdzięczała również silną dominację w całej populacji osób dorosłych w wieku 15‒59 lat, stanowiących 57,5% ogółu ludności.
Materiały spisu ludności z 1897 r., kiedy Łódź osiągnęła już status ośrodka wielkomiejskiego, potwierdzają nadal silne oddziaływanie procesów migracyj-nych na rozkład wieku ludności (tab. 3; ryc. 3)7. Wskazuje na to, równie wysoki jak w połowie XIX w., udział dzieci poniżej 15 lat (36,7%) oraz nieco wyższy osób zdolnych do pracy w wieku 15‒59 lat (59,9%), przy niewiele niższym odsetku ludzi starych, liczących 60 lat i więcej (3,4%)8. Zgodnie z ogólną prawidłowością demograficzną w rocznikach poniżej 15 lat występowała wtedy niewielka nadwyżka chłopców (współczynnik feminizacji = 99,7). Natomiast przewaga liczebna kobiet cechująca grupę 15‒24 lat była pochodną oddziały-wania łódzkiego przemysłu tekstylnego na migracje. Znaczna część młodych kobiet, imigrowała do miasta tylko czasowo, dążąc jedynie do zdobycia środków umożliwiających zamążpójście. Szanse na zawarcie małżeństwa w samym mieście obniżała znaczna nadwyżka panien nad kawalerami. Związany z tym odpływ migracyjny wielu młodszych kobiet powodował, że w grupie 30‒49 lat
7
Analizując dane tego spisu trzeba pamiętać, że obejmował on nie tylko ludność cywilną, ale również wojsko. Oprócz ludności miasta (257 tys.) spisowi podlegali też mieszkańcy osiedli podmiejskich (57 tys.).
8
W obliczeniach wskaźników struktury trzech podstawowych grup wieku pominięto wojsko (4 167 osób).
pojawiła się znaczna przewaga liczebna mężczyzn. Z kolei w grupie 50 lat i więcej nadumieralność mężczyzn warunkowała rosnącą wraz z wiekiem nadwyżkę kobiet.
Tabela 3 Ludność Łodzi według płci i wieku w 1897 r. Grupa wieku Ludność Liczba kobiet na 100 mężczyzn w tys. % 0‒4 47,8 15,2 99,7 5‒9 35,6 11,4 103,9 10‒14 30,4 9,7 106,1 15‒19 37,0 11,8 123,3 20‒24 36,6 11,6 112,5 25‒29 32,2 10,3 95,5 30‒39 45,3 14,4 94,4 40‒49 23,2 7,4 99,8 50‒59 15,3 4,9 111,7 60+ 10,6 3,3 137,3 Razem 314,0 100,0 105,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie: J.K. Jan-czak (1980).
Piramida wieku ludności miasta uwidacznia silne oddziaływanie napływu migracyjnego na liczną obsadę roczników mobilnego wieku produkcyjnego (15‒39 lat). Zwraca też uwagę gwałtowne zmniejszanie się liczebności kolej-nych roczników dzieci, uwarunkowane ich dużym ubytkiem naturalnym, zwłaszcza niemowląt i dzieci do lat 5, którego nie rekompensował napływ z zewnątrz. Napływ ludzi młodych miał odbicie w dużej liczbie urodzeń, co pokazuje szeroka podstawa piramidy. Rosnąca wraz z wiekiem umieralność, w szczególności w grupie powyżej 40 lat znajduje wyraz w szybkim zwężaniu się górnej części piramidy. Ogólny jej kształt dowodzi występowania progre-sywnego typu struktury wieku.
Ryc. 3. Ludność Łodzi wg płci i wieku w 1897 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych spisu powszechnego
Struktura społeczno-zawodowa. Niezwykły awans gospodarczy Łodzi w XIX w. kontrastował z jej niskim poziomem rozwoju społecznego, określo-nym m.in. strukturą wykształcenia ludności. W 1846 r. udział analfabetów dochodził w mieście aż do 68,6%. Jednocześnie znikomą rolę w strukturze wykształcenia łodzian odgrywały wtedy osoby posiadające średnie i wyższe wykształcenie (0,7%). Z wysoką dynamiką rozwoju przemysłu i ograniczonym znaczeniem funkcji administracyjnych, kulturalnych, oświatowych i naukowych łączył się napływ do miasta słabo wykształconych rzesz ludności wiejskiej. Stąd też w drugiej połowie XIX w. obserwuje się nawet spadek poziomu wykształ-cenia mieszkańców miasta. W 1875 r. odsetek analfabetów wzrósł do 74,3%, przy utrzymującym się nadal niewielkim udziale osób z wykształceniem średnim (0,5%) i wyższym (0,1%). Zwraca przy tym uwagę znacznie mniejszy udział analfabetów wśród mężczyzn aniżeli kobiet.
Stopniowy rozwój oświaty doprowadził w Łodzi w końcu XIX w. do korzystnych zmian w strukturze wykształcenia mieszkańców. Spis powszechny z 1897 r. wykazał bowiem spadek udziału analfabetów do 49,4%. Jed- nak wykształcenie średnie ogólne miało wtedy zaledwie 2,6% ludności.
-2,00 -1,50 -1,00 -0,50 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90+ Wiek w latach Mężczyźni Kobiety % %
Jednocześnie bardzo niski pozostawał nadal odsetek osób z wykształceniem wyższym ogólnym (0,2%). Mężczyźni wciąż byli lepiej wykształceni od kobiet, o czym świadczy udział umiejących pisać, który w grupie mężczyzn dochodził do 58%, a wśród kobiet do 43%. Działania na rzecz rozwoju edukacji wśród ludności robotniczej zostały zintensyfikowane przez środowisko miejscowej inteligencji w okresie rewolucji 1905‒1907 r. Doprowadziły one do powołania w Łodzi w 1905 r. prężnie działającego Towarzystwa Krzewienia Oświaty.
Wskutek niezwykle dynamicznego rozwoju przemysłu w latach 1820‒1914 doszło w Łodzi do ukształtowania zupełnie nowej struktury społeczno-zawodo-wej ludności. Podział ludności według grup zawodowych w 1820 r., a więc jeszcze przed powstaniem osad przemysłowych na terenie miasta, wskazywał na wiodącą rolę rolnictwa, którym zajmowało się 35,2% czynnych zawodowo (tab. 4). Ważną grupę zawodową tworzyli też wyrobnicy i służący (30,0%). Ponadto dość wysoką pozycję w analizowanej strukturze zajmowało rzemiosło (20,9%) oraz handel i gastronomia (12,9%). Natomiast znikomy udział mieli urzędnicy i przedstawiciele wolnych zawodów (1%).
Tabela 4 Struktura ludności według rodzajów zajęć w latach 1820‒1897 (w %)
Działy zajęć 1820 1828 1850 1897
Rolnictwo 35,2 13,3 2,3 0,3
Przemysł i rzemiosło 20,9 73,7 55,7 58,2
Handel, banki, ubezpieczenia, gastronomia 12,9 12,3 8,6 11,1 Administracja, sądownictwo, wolne zawody 1,0 0,7 1,1 2,5 Służba domowa, wyrobnicy 30,0 . 32,3 21,8
Komunikacja, łączność ‒ ‒ ‒ 1,8
Nie wykonujący zawodu ‒ ‒ ‒ 3,3
Inne ‒ ‒ ‒ 1,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Janczak (1982).
Sytuacja społeczno-zawodowa ludności miasta uległa radykalnej zmianie już na początku jego uprzemysłowienia. W 1828 r. dominującą grupą zawodową stali się bowiem pracujący w przemyśle i rzemiośle, którzy stanowili aż 73,7% ogółu czynnych zawodowo. Nie zmienił się przy tym udział kupców i handlarzy (12,3%), natomiast obniżył się znacznie odsetek pracujących w rolnictwie (13,3%).
Spis z 1897 r. wykazał znaczny postęp w dywersyfikacji struktury zawodo-wej mieszkańców Łodzi, przy silnym spadku udziału zatrudnionych w rolnic-twie (0,3%) i utrzymaniu wiodącej roli pracujących w przemyśle i rzemiośle (58,2%), a także dużego udziału służących i wyrobników (21,8%). Znaczną już grupę tworzyli wtedy pracownicy handlu, banków, ubezpieczeń i gastronomii (11%). Wzrosło też znaczenie pracowników administracji i wykonujących wolne zawody (2,5%). Ponadto wyodrębniła się grupa pracowników komunikacji i łączności (1,8%), a także rentierów (3,3%).
Dane tego spisu wskazują również na zróżnicowanie struktury społeczno- -zawodowej według grup narodowościowych. Udział Polaków był największy wśród czynnych zawodowo w rolnictwie (75,2%), a także w przemyśle i rze-miośle (50,7%), komunikacji i łączności (60,3%) oraz wśród wyrobników i służby domowej (68,1%). Żydzi zajmowali czołową pozycję w handlu, bankach i ubezpieczeniach (74,5%). Tymczasem Niemcy stosunkowo dużą rolę odgrywali w przemyśle i rzemiośle (28,4%) oraz w grupie rentierów (30,5%). Natomiast dla Rosjan najbardziej charakterystyczne były zawody urzędnicze (16,0%).
Warto zauważyć, że jeszcze na początku lat 60. XIX w. (Puś 1987, s. 29‒30; Pytlas 2005, s. 42‒43) wielką burżuazję łódzką, złożoną głównie z Niemców i w mniejszym stopniu Żydów, reprezentowało zaledwie kilkunastu przemy-słowców takich, jak L. Geyer, K. Scheibler, J. Peters, L. Fessler, D. Lande, A. Prussak, T. Grohman, K.F. Moes, L. Meyer, T. Krusche i J. Heinzel, a także kilku wielkich kupców i pośredników: L. Mamroth, J. Seideman i S. Saltzman. Jak wykazały badania S. Pytlasa (1994) również w II połowie XIX w. burżuazja przemysłowa, która zwiększyła swój udział do 5% ogółu mieszkańców Łodzi, była zdominowana przez Niemców i Żydów9. Do końca XIX w. wiodącą pozycję społeczną osiągnęło w mieście dziewięciu fabrykantów posiadających przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 1 000 pracowników. Należało do nich sześciu przedsiębiorców niemieckiego pochodzenia – K. Scheibler (fot. 1), J. Kunitzer, L. Geyer, J. Heinzel, L. Grohman, R. Biedermann – oraz dwóch fabrykantów żydowskich – I.K. Poznański (fot. 2), S. Rosenblatt – i jeden fabrykant francuski ‒ L. Allart. Przed I wojną światową do wyżej wymienionych przedstawicieli łódzkiej elity przemysłowej dołączyło kilku fabrykantów niemieckich – K. Bennich, K. Steinert, J. Richter, J. Gampe, J. Albrecht, F.W. Schweikert, E. Leonhardt, J. John – oraz żydowskich – M. Silberstein, J. Wojdysławski, M. Kohn.
9
Specyficzny typ społeczny w Łodzi na początku XX w. tworzył tzw. Lodzer-mensch. To pogardliwe określenie oznaczało niezmiernie zapobiegliwego przedstawi-ciela łódzkiej burżuazji, głównie niemieckiego i żydowskiego pochodzenia, dbającego wyłącznie o swój interes.
Fot. 1. Karol Scheibler (1820‒1881) Źródło: A. Kurycki
Fot. 2. Izrael Kalmanowicz Poznański (1833‒1900) Źródło: A. Kurycki
Z uwagi na dominację włókiennictwa i niskie płace, zjawiskiem powszech-nym w całym analizowapowszech-nym okresie było zatrudnianie w Łodzi kobiet, młodzieży (12‒17 lat), a nawet dzieci (9‒12 lat). Na początku lat 80. XIX wieku te właśnie grupy ludności zdominowały całą kategorię pracujących, stanowiąc łącznie około 60% ogółu włókniarzy. Oprócz tego ważnym problemem społecznym było bezrobocie. Nasilało się ono szczególnie podczas kolejnych kryzysów ekonomicznych w latach: 1831‒1834, 1844‒1848, 1852‒1854, 1861‒1864, 1872‒1874, 1876, 1881‒1886, 1890‒1892, 1900‒1904, 1911‒1913. Stosunkowo wysokie bezrobocie wystąpiło m.in. w latach 1852‒1854, gdy oficjalnie bez pracy pozostawało 4 684 osób. Rozpowszechnione bezrobocie panowało też w 1886 r., obejmując ok. 5 tys. osób, a zwłaszcza w 1913 r., gdy ponad 12 tys. robotników było bez pracy, a ponad 40 tys. pracowało jedynie dorywczo.
2.2.4.PODZIAŁ LUDNOŚCI WEDŁUG WYZNANIA I NARODOWOŚCI
Struktura wyznaniowa. Po raz pierwszy struktura wyznaniowa ludności Łodzi została podana w opisie miasta, sporządzonym przez burmistrza Anto-niego Czarkowskiego w 1820 r.10 (Janczak 1982, s. 108‒109; Puś 2005, s. 19‒20). Miasto pełniąc jeszcze funkcje rolniczo-usługowe liczyło wtedy zaledwie 767 mieszkańców, których podział wyznaniowy był już zróżnicowany (ryc. 4). Dominowali w nim, w stopniu mniejszym niż w przeszłości, katolicy stanowiący 64,7% ogółu ludności. Ponieważ po sekularyzacji dóbr kościelnych do miasta napływali żydzi, ich udział zwiększył się wtedy do 33,8%. Znikome znaczenie w strukturze wyznaniowej łodzian mieli wówczas protestanci, których było zaledwie 12 (1,5%) – por. A. Rynkowska (1960, s. 5).
Późniejsze zmiany analizowanej struktury ludności były uzależnione od dynamiki napływu migracyjnego i zróżnicowania wyznaniowego ludności napływowej (Budziarek 1995, 1998). Założone na terenie Łodzi osady ręko-dzielnicze – sukiennicza Nowe Miasto i bawełniano-lniana Łódka – przyciągały głównie osadników niemieckich, pochodzących spoza Królestwa Polskiego. W związku z tym już w 1828 r., kiedy ogólna liczba ludności miasta zwiększyła się do 4,4 tys., udział protestantów wzrósł do 31,8%, natomiast równocześnie odsetek katolików obniżył się do 56,8%, a żydów do 11,4% (tab. 5). Trend rosnący liczebności protestantów łódzkich, będących w większości luteranami, utrzymywał się aż do końca XIX w., przy czym maksymalną wielkość ta grupa
10
Aż do połowy XIX w. w urzędowym podziale wyznań wyróżniane były przeważ-nie tylko dwie grupy wyznaniowe: chrześcijan i żydów (starozakonnych); podział grupy chrześcijan, mimo że bardziej niejednorodnej, był rzadko stosowany.
Ryc. 4. Struktura wyznaniowa ludności Łodzi w latach 1820‒1914 Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Janczak (1982), J.K. Janczak (1991) wyznaniowa uzyskała w 1905 r., kiedy liczyła 88,4 tys. osób11. Tymczasem udział tej populacji powiększał się jedynie do połowy XIX w., dochodząc maksymalnie do 41,9% w 1855 r., po czym malał systematycznie, aż do 13,5% w 1914 r. Dla odmiany zarówno liczba, jak i udział żydów w ogólnej liczbie ludności Łodzi, począwszy od końca lat 20. XIX w. aż do I wojny światowej, wykazywały ogólną tendencję rosnącą12. Szczególnie szybkim tempem wzrostu cechowała się sama liczebność tej grupy wyznaniowej, która w latach 1828‒1914 zwiększyła się z 0,5 tys. do 163,8 tys., czyli aż 328 razy. O ile na początku tego okresu żydzi stanowili ok. ¹/10 całej rozpatrywanej populacji, to na
jego końcu nieco ponad ⅓. Należy przy tym podkreślić, iż w tej sytuacji przed I wojną światową Łódź stała się największym skupiskiem ludności żydowskiej na ziemiach polskich.
11
Wysiłki zmierzające do utworzenia w Łodzi parafii ewangelicko-augsburskiej podjęli protestanci zamieszkujący kolonie podłódzkie (Augustów, Antoniew, Bedoń, Olechów, Brużyca Mała i Wielka, Ruda-Bugaj, Nowosolna) w 1822 r. Do zatwierdzenia tej parafii doszło jednak dopiero w 1826 r., podczas gdy pierwszy kościół ewangelicki pod wezwaniem św. Trójcy, zbudowany na Nowym Rynku, został poświęcony w 1829 r.
12
Napływ Żydów do Łodzi ułatwiło znacznie zniesienie w 1862 r. w Królestwie Polskim wszelkich ograniczeń, którym podlegała ludność żydowska, a także nasilające się pogromy Żydów i represje administracyjne w stosunku do nich w Rosji. Carat wcześ-niej wprowadził zakaz zamieszkiwania Żydów poza obszarem wydzielonej strefy osiedlania. Żydów napływających do Królestwa Polskiego z dawnych kresów Rzeczy-pospolitej nazywano Litwakami.
Tabela 5 Struktura wyznaniowa ludności Łodzi w latach 1828‒1914 Rok Razem Katolicy Protestanci Żydzi
w tys. 1820 0,8 0,5 0,0 0,3 1828 4,4 2,5 1,4 0,5 1846 14,1 7,2 5,4 1,5 1850 15,6 6,8 6,8 2,0 1855 24,6 11,5 10,3 2,8 1864 33,5 13,1 13,9 6,5 1875 49,4 19,4 17,1 12,9 1885 106,3 40,7 40,7 24,9 1890 129,5 49,3 48,6 31,6 1895 166,0 70,8 52,2 43,0 1900 280,0 140,3 70,9 68,8 1905 336,7 164,6 88,4 83,7 1914 481,2 252,9 64,5 163,8 w odsetkach 1820 100,0 64,7 1,5 33,8 1828 100,0 56,8 31,8 11,4 1846 100,0 51,1 38,3 10,6 1850 100,0 43,6 43,6 12,8 1855 100,0 46,7 41,9 11,4 1864 100,0 39,1 41,5 19,4 1875 100,0 39,3 34,6 26,1 1885 100,0 38,3 38,3 23,4 1890 100,0 38,1 37,5 24,4 1895 100,0 42,7 31,4 25,9 1900 100,0 50,1 25,3 24,6 1905 100,0 48,9 26,2 24,9 1914 100,0 52,5 13,5 34,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Janczak (1982).
W latach 1828‒1914 stan liczebny katolików łódzkich zwiększał się syste-matycznie, chociaż w dużo wolniejszym tempie aniżeli żydów. Z niewielkiej zbiorowości, liczącej w 1828 r. 2,5 tys. osób, łódzcy katolicy stworzyli ogromną społeczność złożoną w 1914 r. aż z 252,9 tys. osób, czyli ponad 100-krotnie liczniejszą. Tym niemniej od 1820 r. udział katolików obniżał się nieprzerwanie aż do początku lat 90. XIX w., kiedy po osiągnięciu minimum wynoszącego 38,1%, szybko doszło do odwrócenia tej tendencji spadkowej. Stąd też w 1914 r. katolicy stali się ponownie grupą bezwzględnie dominującą, stanowiąc już 52,5% ogółu mieszkańców Łodzi.
Struktura wyznaniowa ludności Łodzi zmieniła się istotnie podczas I wojny światowej. Proces depopulacji miasta nabrał wówczas selektywnego charakteru ze względu na rodzaj wyznania, dotykając w szczególności katolików i protes-tantów, wskutek czego w 1918 r. odsetek katolików zmniejszył się do 47,6%, a protestantów do 11,4%, podczas gdy udział żydów wzrósł do 40,1%.
W dotychczasowych rozważaniach pominięto inne wyznania, a zwłaszcza prawosławie, którego nieliczni przedstawiciele zajmowali w Łodzi w czasach zaborów wysoką pozycję społeczną. Pojawili się oni w mieście dopiero w poło-wie XIX w. (Janczak 1980). Pepoło-wien wzrost znaczenia tej grupy wyznaniowej w społeczeństwie łódzkim nastąpił po powstaniu styczniowym i rewolucji 1905 r., kiedy rozbudowywano carski aparat administracyjny, policyjny i wojskowy, a także realizowano budowę strategicznej linii kolejowej warszawsko-kaliskiej. Liczba ludności wyznania prawosławnego (łącznie z wojskiem i rodzinami wojskowymi) w 1897 r. doszła do 7,1 tys., a jej udział do 2,3% ogółu ludności. Podczas I wojny światowej większość Rosjan, z których rekrutowali wyznawcy prawosławia, opuściła Łódź. Należy dodać, iż w końcu XIX w. były także obecne w Łodzi mniejsze grupy religijne, które tworzyli bracia morawscy, bracia czescy, baptyści, metodyści i wierni innych kościołów neoprotestanckich, a nawet muzułmanie. Godny uwagi jest również fakt, że na początku XX w. utworzone zostały w mieście pierwsze parafie mariawitów oraz kościoła polsko-katolickiego i staropolsko-katolickiego.
Struktura narodowościowa. Społeczeństwo łódzkie w dobie intensywnego uprzemysłowienia miasta i ogromnego napływu migracyjnego stało się niejednorodne nie tylko pod względem religijnym, ale także narodowościowym, co odróżniało Łódź od innych dużych miast polskich. Pierwszą, krytycznie ocenianą próbę oszacowania struktury narodowościowej mieszkańców Łodzi w latach 1831‒1839 podjął O. Kossmann (1936, s. 21‒47)13. Dowodził on, że
13
Zdaniem J.K. Janczaka (1980, s. 217) próby tej nie można uznać za udaną, ze względu na przyjęcie częściowo nieobiektywnych kryteriów klasyfikacyjnych grup narodowościowych i pominięcie mniejszości narodowościowych. W rezultacie O. Koss-mann zawyżył znacznie odsetek ludności niemieckiej, obniżając równocześnie udział Polaków.
w 1831 r. w strukturze tej zaznaczała się wyjątkowo silnie dominacja Niemców, których udział dochodził aż do 74,1%. W tym samym czasie udział Polaków wynosił zaledwie 17,4%, a Żydów 8,5%. Stan taki rzeczy wynikał z zorganizo-wanej i stymulozorganizo-wanej przez rząd Królestwa Polskiego masowej imigracji do Łodzi tkaczy i rękodzielników niemieckich, przy stosunkowo niewielkim napływie ludności polskiej i żydowskiej. Zgodnie z ustaleniami Kossmanna do 1839 r. odsetek Niemców wzrósł nawet do 78%, podczas gdy udział Polaków obniżył się do 13%, a Żydów do 9%. Wydatne piętno nadawane Łodzi przez Niemców w połowie XIX w podkreślał również O. Flatt (1853, s. 116).
W świetle informacji – uznawanych za bardziej wiarygodne – pochodzących z 1857 r., w grupie stałych mieszkańców (29 450) najwięcej było Polaków (12 094 – 43%). Niewiele mniejszy udział w tej kategorii ludności mieli Niemcy (12 176 – 41%). Natomiast dużo mniejszą rolę odgrywali Żydzi, których odsetek dochodził jedynie do 15% (4 577 osób). Pozostałe narodowości były nieliczne (1%). Wśród ludności niestałej (ok. 8 tys. osób) zdecydowaną większość repre-zentowali Polacy.
Pod wpływem intensywnego wzrostu demograficznego w latach 1865‒1918 zachodziły zmiany struktury narodowościowej mieszkańców Łodzi korzystne przede wszystkim dla żywiołu polskiego. Świadczą o tym dane spisu powszech-nego z 1897 r., wskazujące na umocnienie w tej strukturze wysokiej pozycji Polaków (46,4%) i przejęcie drugiego miejsca przez Żydów (29,4%), przy równoczesnym znacznym obniżeniu udziału Niemców (21,4%) (tab. 6). Warto też zauważyć, iż odsetek Rosjan był wówczas niski (2,4%). Ponadto znikomy udział w rozważanym podziale łodzian mieli przedstawiciele innych mniejszości narodowościowych (0,4%). Trzeba przy tym zaznaczyć, że w ich skład wcho-dzili przede wszystkim przedsiębiorcy, kupcy i bankierzy, pochodzący z różnych krajów europejskich. Byli wśród nich Francuzi, Austriacy, Czesi, Szwedzi, Anglicy, Belgowie, Szwajcarzy i inni. Dla całokształtu rozpatrywanych zmian podziału narodowościowego ludności Łodzi w okresie rozwiniętego kapitalizmu największe znaczenie miał po uwłaszczeniu chłopów w Królestwie Polskim w 1864 r. intensywny napływ do miasta bezrolnej ludności polskiej ze wsi oraz dynamiczna imigracja Żydów z Rosji (Litwaków), a także brak imigracji Niemców i postępująca polonizacja osadników niemieckich, zwłaszcza wyzna-nia katolickiego.
Należy także zauważyć, że I wojna światowa spowodowała przyśpieszenie procesu polonizacji ludności Łodzi. Według spisu przeprowadzonego przez Niemców latem 1915 r. Polacy stali się grupą bezwzględnie dominującą, której udział dochodził do 51,4%. Przed I wojną światową poszczególne grupy narodowościowe i wyznaniowe tworzyły w Łodzi zamknięte społeczności. W relacjach między nimi dominowała tolerancja i współpraca, a marginalne znaczenie miały głębokie antagonizmy i jawne wybuchy wrogości.
Tabela 6 Struktura narodowościowa ludności Łodzi w latach 1897 i 1914
Narodowości 1897 1914 liczba ludności udział w % liczba ludności udział w % Razem 314 000 100,0 500 500 100,0 Polacy 145 600 46,4 254 800 50,9 Żydzi 92 400 29,4 162 400 32,5 Niemcy 67 300 21,4 75 100 15,0 Rosjanie 7 400 2,4 7 000 1,4 Inni 1 300 0,4 1 200 0,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie: W. Puś (2005).
2.2.5.STRUKTURA PRZESTRZENNA LUDNOŚCI
Niezwykle dynamiczny rozwój społeczno-gospodarczy Łodzi w okresie 1820‒1914, sprzężony ze skokowym wzrostem powierzchniowym, warunkował ogólne tendencje zmian struktury przestrzennej ludności miasta (Koter 1969). Znajdują one swój wyraz przede wszystkim w rosnącej gwałtownie koncentracji przestrzennej mieszkańców. Świadczy o tym imponujący wzrost gęstości zaludnienia w rozpatrywanym okresie z 61 do 12 542 osób/km², a więc ponad 200 razy. Nie można przy tym zapominać, że przyłączanie do miasta nowych terenów (1821, 1825, 1840, 1908), w różnym stopniu zurbanizowanych, pocią-gało za sobą przejściowy spadek lub ograniczenie przyrostu tej gęstości. Ogólne tempo wzrostu koncentracji przestrzennej ludności zwiększyło się szczególnie wydatnie po 1840 r., gdy granice miasta przez prawie siedem dziesięcioleci nie ulegały zmianie, a intensywny rozwój ludności i zabudowy nabrał dośrodko-wego charakteru.
Dane zestawione przez O. Kossmanna (1966) umożliwiają uproszczoną analizę charakterystycznej ewolucji podziału zasobów ludnościowych Łodzi w okresie 1839‒1864 pomiędzy jej cztery wyodrębnione dzielnice: Stare Miasto, Nowe Miasto, Osadę Łódkę i Nową Dzielnicę (ryc. 5). Na początku tego okresu najwięcej, bo aż 6/10 ogółu ludności wszystkich dzielnic skupiała Osada Łódka,
podczas gdy na Starym Mieście zamieszkiwała ponad 1/5 mieszkańców,
a w Nowym Mieście niewiele powyżej 1/10. Na tym tle, w 1864 r. swój udział
w ogólnej liczbie ludności rozpatrywanych dzielnic zwiększyło Nowe Miasto (do 35,2%). Jednocześnie znacznie zmniejszyła się rola Osady Łódki (31,7%),
a w mniejszym stopniu także Starego Miasta (21,8%). Wiąże się to m.in. z tym, że wtedy swoje miejsce w strukturze przestrzennej ludności zaznaczyła już Nowa Dzielnica (11,3%), przyłączona do miasta w 1840 r. Ogólnie biorąc, w ciągu analizowanego okresu dysproporcje w wielkości potencjału ludnościo-wego określonych dzielnic miasta w znacznym stopniu wyrównały się.
Ryc. 5. Rozwój ludności Łodzi w latach 1839‒1864 wg dzielnic Źródło: opracowanie własne na podstawie: O. Kossmann (1966)
W badanym okresie uwidoczniły się również specyficzne kierunki przemian zróżnicowanej struktury przestrzennej czterech głównych, współwystępujących w Łodzi wyznań: katolickiego, ewangelickiego, mojżeszowego i prawosławnego (Dzieciuchowicz 2004ab). Na uproszczoną analizę tej struktury pozwalają dane spisów lokalnych z 1911 i 1918 r. Pierwszy z tych spisów uwidacznia silną segregację przestrzenną poszczególnych wyznań. Katolicy byli skupieni przede wszystkim w dzielnicach robotniczych położonych poza strefą centralną. Roz-mieszczenie Żydów nawiązywało wyraźnie do położenia dawnego rewiru żydowskiego (ryc. 6), ustanowionego dekretem namiestnika Królestwa Kongre-sowego Józefa Zajączka w 1825 r.14 Ograniczał on swobodne osiedlanie się
14
Początkowo rewir żydowski obejmował południową stronę Rynku Starego Miasta i jego okolice. Nakaz osiedlania w rewirze zawierał wyjątki, które dotyczyły Żydów zamożnych (posiadających ponad 20 000 złp), będących bankierami lub prowadzących handel („przyzwoity”), umiejących czytać i pisać (po polsku, francusku lub niemiecku), zakładających fabryki i zajmujących się nauką lub sztuką. Poza rewirem w 1848 r. zamieszkiwało zaledwie 8 rodzin, a w 1861 r. ok. 40. Dynamiczny napływ imigrantów
Stare Miasto Osada Łódka Nowa Dzielnica Nowe Miasto 1 0,5 0 1 Kilometry Liczba ludności 1839 1864 5 200
Żydów na terenie miasta. Przedstawiciele tego wyznania – w wyjątkiem osób zamożniejszych – byli skupieni głównie w północno-wschodnich rejonach miasta, gdzie ich udział przekraczał 50%. Jednakże bogaci Żydzi zamieszkiwali często na terenach położonych centralnie, zwłaszcza przy ul. Piotrkowskiej, gdzie stanowili ok. 40% mieszkańców. Dla odmiany ewangelicy koncentrowali się przeważnie w południowo-zachodniej części miasta, w tym przede wszyst-kim na terenie dawnej osady Łódki, gdzie pierwotnie byli osiedlani koloniści niemieccy. Miejsca zamieszkania nielicznych przedstawicieli wyznania prawo-sławnego, spośród których rekrutowały się władze miejskie, zazwyczaj były położone w reprezentacyjnej części śródmieścia Łodzi.
Ryc. 6. Zasięg rewiru żydowskiego w Łodzi Źródło: A. Rykała (2012)
