RÓӐnice i podobieҞstwa w percepcji barw: czerwonej, biaҝej,
bҝ҄kitnej u osÓb z dysfunkcjѱ wzroku i widzѱcych oraz
wykorzystanie symboliki barw w audiodeskrypcji
Beata Jerzakowska, Beata.jerzakowska@gmail.comUniwer sytet im. Adama Mickiewicza Wieniawskiego 1, 61-712 PoznaÚ Abstrakt
Analizie poddano kolory: biaÙy, czerwony, bÙ¿kitny. Przedstawiono z czym kojarz si¿ one badanym.Na wykresach zilu-strowano procentow cz¿stotliwoï° wyst¿powania poszczególnych skojarzeÚ. Otrzymane skojarzenia uszeregowano, m.in. ze wzgl¿du na symbolik¿ oraz abstrakcyjnoï° skojarzenia. Ostatni cz¿ïci badania byÙo porównanie skojarzeÚ symbolicznych, które pojawiÙy si¿ przy poszczególnych barwach z symbolik uwzgl¿dnion w sÙownikach symboli. Badanie odniesiono do tekstów audiodeskrypcji (AD) i sprawdzono czy korzystaj one z bogatej symboliki barw ukutej w tradycji i kulturze.
SÙowa kluczowe:niewidomi, audiodeskrypcja, kolory, symbolika
Diě erences and similarities in perceptron of colours: red, white and azure for blind and sighted people and use of colours in audio description
Abstract
This paper is about sign perception of colors for sighted and blind people. We selected three diě erent colours: white, red and blue. Associations are presented which are given to each of respondents in both groups. We then checked how answers corresponded with symbolic meaning of the three colors known from literary, psychological and linguistic ste-reotypes. We also checked if white, red and blue maĴ er symbolize meaning in audio description, which is a technique to describe art for blind people.
Keywords: blind people, audio description, colours, symbols
Wst҄p
Badania z zakresu kolorymetrii, postrzegania kolorów, ich psychologii i oddziaÙywania na czÙowie-ka s znane juČ od dawna. Jako pierwsi, barwami zainteresowali si¿ Þ lozofowie: Demokryt i atomi-ïci1, Pitagoras2, Empedokles3, Arystoteles4, Kartezjusz5 i Christiaana Huygens6, którzy juČ od V w. p.n.e.
zajmowali si¿ teoriami widzenia. Dostrzegli, Če kolory wpÙywaj na nastrój czÙowieka, wywoÙuj zarówno pozy-tywne, jak i negatywne emocje. Obecnie kolory znajduj si¿ w kr¿gu zainteresowaÚ, m.in. badaÚ marketingowych7, 1 Zob. W. Pastuszak, Barwa w graÞ ce komputerowej, Warszawa 2000, s. 11. Gáosili, Īe to przedmioty emitują z siebie maleĔkie „odbitki” odzwierciedla-jące ksztaát, fakturĊ i barwĊ. PrzyjĊli zasadĊ, Īe kaĪde ciaáo zbudowane jest z atomów.
2 Zob. TamĪe. Byá przekonany, Īe to organizm ludzki jest aktywny w procesie percepcji. Oko „dotyka” przedmiotu za pomocą wysyáanych czuáków, które wyczuwają przedmiot i poznają jego ksztaát, barwĊ i fakturĊ.
3 Zob. TamĪe. W procesie widzenia aktywny jest i przedmiot, i oko, a percepcja jest wypadkową zarówno emisji z przedmiotu, jak i emisji z oka. 4 Zob. TamĪe, s.11-12. Traktowaá o ruchu, który odbywa siĊ od przedmiotu do oka i ulega zmianie po przejĞciu przez ciaáo przezroczyste. Gáosiá, Īe kaĪde ciaáo podzielne jest w nieskoĔczonoĞü, a próĪnia jest niemoĪliwa. Wzrok nie postrzega Ğwiatáa, lecz barwĊ przedmiotu, która jest wynikiem mieszania Ğwiatáa i ciemnoĞci.
5 Zob. TamĪe, s. 12.Caáa materia skáada siĊ z cząstek, które róĪnią siĊ ksztaátem i wielkoĞcią. ĝwiatáo przypomina pewien ruch lub dziaáanie pochodzące od przedmiotu, a percepcja jest jakby dotykaniem laską przez niewidomego. Laska jest wraĪliwa na ruchy, które związane są z barwą, czyli wynikiem wáasnoĞci mechanicznych Ğwiatáa, np. rotacji wáasnej korpuskuá.
6 Zob. TamĪe, s. 12.Podobnie jak Kartezjusz uwaĪaá, Īe Ğwiat wypeániony jest eterem, a Ğwiatáo jest ruchem, który wywoáują sprĊĪyste cząstki eteru. Ponadto jest czynnikiem decydującym o percepcji, ale unikaá mówienia o barwach.
7 M. KapuĞciĔska, ĝwiat kolorów i Ğwiat nastrojów, http://www.cukrzycaazdrowie.pl/Files/Þ le/14/%C5%9Awiat%20kolor%C3%B3w%20 %C5%9Bwiat%20nastroj%C3%B3w.pdf, 28.11.2013.Ciekawy kolorystyczny eksperyment przeprowadzono w pewnej duĪej Þ rmie, urządzając wnĊtrza toalet: mĊskiej w kolorze róĪowym, damskiej w ciemnozielonym. DoĞwiadczenie dowiodáo, Īe czas przebywania pracowników w tych pomieszczeniach znacznie skró-ciá siĊ, co z kolei zwiĊkszyáo efektywnoĞü ich pracy. WiĊcej o kolorach w marketingu: Zob. M. KapuĞciĔska, ĝwiat kolorów – Ğwiat emocji, hĴ p://echozycia. ddsoĞ .pl/Files/Þ le/25/echo25_swiat_kolorow.pdf., 28.11.2013.
psychologicznych8, Þ lologicznych9 oraz religio- i kulturoznawczych10.
Wiadomo, Če barwom przypisuje si¿ znaczenia symboliczne (jako wtórne, ukute przez tradycj¿ i kultur¿), ale trzeba pami¿ta°, Če kolor to zjawisko Þ zyczne11, które powstaje po odbiciu ïwiatÙa, i którego doïwiadcza si¿ poprzez zmysÙy
i mózg. Kolorystyk¿ deÞ niuje si¿ jako „dobór, zespóÙ barw dla danej kompozycji twórczej artysty”12. Inna deÞ nicja barw
traktuje o tym, Če „barwa jest psychoÞ zyczn cech percepcji wzrokowej. Percepcja taka jest moČliwa wtedy i tylko wtedy, gdy maj miejsce trzy procesy: emisja ïwiatÙa, pobudzenie receptorów siatkówki oka, przetworzenie w korze mózgowej pobudzeÚ przekazanych przez nerw wzrokowy”13. Rozumienie koloru z punktu widzenia Þ zyki staÙo si¿ podstaw do
nadbudowania barwom znaczeÚ symbolicznych.
Kolor jest doïwiadczeniem wzrokowym, a barwy s nieodÙcznym elementem Čycia codziennego i sztuki. Ich zna-czenie symboliczne pozwala zdekodowa° wiele znaczeÚ utrwalonych na obrazach, w logotypach, znakach drogowych, itd. Problem pojawia si¿ wówczas, gdy odbiorca komunikatów wizualnych jest pozbawiony moČliwoïci poznania wzro-kowego. Dotyczy to osób niewidomych, niedowidzcych i ociemniaÙych, które takČe funkcjonuj w codziennym Čyciu spoÙecznym i spotykaj si¿ z nazwami róČnych barw, niekoniecznie wiedzc, co one oznaczaj.
Z problemem tym próbuje zmierzy° si¿ audiodeskrypcja (AD), czyli technika opisywania sztuki osobom niewido-mym14. Badania nad AD prowadzone wïród odbiorców pokazuj, Če w takich opisach nie naleČy ba° si¿ nazywania
ko-lorów, co wi¿cej – naleČy je okreïla°, poniewaČ kaČda osoba z dysfunkcj wzroku ma w swojej pami¿ci i wyobraĊni wra-Čenia zast¿pcze, kompensowane innymi zmysÙami, które kojarz si¿ z poszczególnymi barwami. Cz¿sto s to skojarzenia symboliczne i stereotypowe, które tkwi w j¿zyku, niekoniecznie czerpice z wraČeÚ wzrokowych15. Analizy wskazuj, Če 8 „Kolorową osobowoĞcią czáowieka” zajmowali siĊ, m.in. M. Luscher, opisaá badania, w których wykorzystuje kolorowe karty w nastĊpujących po sobie seriach wyborów, aby ujawniü psychologiczny system czáowieka oraz S. Popek, Barwy i psychika – w publikacji bada upodobania kolorystyczne dzieci i sprawdza jak zmieniają siĊ one wraz z wiekiem. Stwierdziá m.in., Īe w początkowym latach Īycia páeü nie wpáywa na sposób odbioru kolorów, tzn. upodobania kilkuletnich cháopców są zbliĪone do upodobaĔ kilkuletnich dziewczynek. Obecnie popularne jest takĪe badanie SICA (Self Image Color Analysis), czyli Kolo-rowa Analiza Wáasnego Wizerunku, której gáównym zadaniem jest przedstawienie autoportretu powstaáego z intuicji. Analiza ta pokazuje, Īe niezaleĪnie od tego, jaka barwĊ badany lubi obecnie, jego preferencje zrodziáy siĊ mniej wiĊcej wtedy, kiedy miaá dwa lata. Zob. hĴ p://www.kolorystyka.pl/psychologia-kolo-ru.htm, 25.11.2013.
9 JĊzykowy obraz Ğwiata pokazuje, Īe stereotypy zakotwiczone są w jĊzyku. Odwoáują siĊ do nich, w swoich skojarzeniach, nie tylko niewidomi i nie-dowidzący, ale takĪe osoby, którym zmysá wzroku jest dostĊpny. Zob. R. Tokarski, „Biaáa brzoza, czarna ziemia…”, czyli o miejscu stereotypu w opisie jĊzyka, hĴ p://www.lingwistyka.uni.wroc.pl/jk/JK-12/JK12-tokarski.pdf,25.11.2013;J. BartmiĔski, Sáownik ludowych stereotypów jĊzykowych, Wrocáaw 1980 oraz w swym artykule TenĪe, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, [w:] M. Basaj, D. Rytel, Z problemów frazeologii polskiej i sáowiaĔskiej, T. III, Wrocáaw 1985. 10 „Na przestrzeni wieków kaĪda kultura przypisywaáa jakiemuĞ kolorowi symboliczne znaczenie. DziĊki inskrypcjom hierogliÞ cznym wiemy, Īe sta-roĪytni Egipcjanie szczególną uwagĊ przywiązywali do kolorów sáoĔca, a dziĊki rozlicznym odkryciom archeologicznym byliĞmy w stanie odczytaü mistyczne znaczenia przypisywane barwom przez staroĪytnych – przedstawiaáy one dzieĔ i noc, narodziny, Īycie i Ğmierü, wodĊ oraz róĪne poĪywienia. (…) W staroĪytnych Chinach kolor záoty pozostawaá wyáącznie do dyspozycji cesarza, dla Rzymian istotne znaczenie miaá kolor czerwieni pompejaĔskiej, a Grecy ozdabiali szaty i dzieáa w zasadzie tylko ciemną zielenią i kolorem pawioniebieskim. Byü moĪe dlatego, Īe Grecy Īyli nad morzem i kolory wodnych gáĊbin miaáy tak wielki wpáyw na ich Īycie. Rzymianie kochali rozkosz oraz satysfakcjĊ Þ zyczną jaka daje czerwieĔ, a wáadcy Chin byli tak Īądnymi przepychu, Īe nawet kolor záoty chcieli mieü tylko dla siebie”. hĴ p://www.kolorystyka.pl/historia-koloru.htm, 25.11.2013. „Barwy pojawiają siĊ we wszystkich religiach Ğwiata, mają szczególne znaczenie i peánią róĪnorakie funkcje. Kolory wystĊpują w opisach Boga, kontaktu z sacrum, odnoszą do tradycji, zwyczajów, kultury i obrzĊdów, które dziĊki symbolice kolorów niosą bogate treĞci. W chrzeĞcijaĔstwie symbolika barw wiąĪe siĊ z Rokiem KoĞcielnym, w buddyzmie z obrazem Ğwiata, u przedko-lumbijskich Majów ze stronami Ğwiata: wschód to czerwieĔ, zachód to czerĔ, póánoc to biel, poáudnie to Īóáty”. Zob. K. Jurek, Znaczenie symboliczne i funkcje koloru w kulturze, „Kultura – Media – Teologia” 2011, nr 6, s. 76.
11 Naukowcy, którzy szczególnie zasáynĊli w badaniach nad kolorem i Ğwiatáem, to Izaak Newton oraz Albert Einstein. Pierwszy, rozczepiá Ğwiatáo za pomocą pryzmatu oraz w dziele Optyka barw uáoĪyá wszystkie odcienie w charakterystyczny krąg barw, wyjaĞniając zjawisko rozszczepienia, interferencji i za-krzywienia Ğwiatáa. Jak siĊ okazaáo, jego odkrycie staáo siĊ kamieniem wĊgielnym pod Þ zykĊ Ğwiatáa, hĴ p://www.kolorystyka.pl/co-to-jest-kolor.htm, 25.11.2013, drugi wzbogaciá wiedzĊ o przestrzeni o znajomoĞci sposobu, w jaki energia elektromagnetyczna, tj. Ğwiatáo przemieszcza siĊ w kosmosie, http://www. kolorystyka.pl/co-to-jest-kolor.htm, 25.11.2013.
12 www.kolorystyka.pl, 25.11.2013.
13 W. Pastuszak, Barwa w graÞ ce komputerowej, Warszawa 2000, s. 35.
14 Pomija siĊ pisanie o genezie AD, jednak warto odesáaü do literatury traktującej o polskiej AD. Zob. B. SzymaĔska, T. StrzymiĔski, Obrazy sáowem malowane, Biaáystok 2010; M. Trzeciakiewicz (red). Audiodeskrypcja w teorii i praktyce, Wrocáaw (w przygotowaniu), Biaáą laską po kinowym ekranie, , Warsza-wa 2010; ze wzglĊdu na specyÞ kĊ sztuki, AD przyjmuje róĪne formy, tzn. dla Þ lmu jest to relacja sprawozdawcza o tym, co dzieje siĊ na ekranie, przyjmuje ona postaü dodatkowej ĞcieĪki dĨwiĊkowej, umieszczanej miĊdzy dialogami, w teatrze podobnie jak dla Þ lmu, z tą róĪnicą, Īe jest ona wplatana na Īywo, dla sztuki statycznej (malarstwo, rzeĨba) i architektury jest to narracja opisująca dzieáo/budowlĊ. W tego rodzaju opisach narracji nie ogranicza czas, jednak naleĪy unikaü nagromadzania wieloĞci szczegóáów, dbaü o to, by przekazaü maksimum treĞci w minimum sáów. Obecnie tworzy siĊ takĪe AD dla widowisk sportowych (Funda-cja „Katarynka”, Wrocáaw), jednak tego rodzaju AD przypomina komentarze sportowe, dlatego w tekĞcie wyáącza siĊ ją z krĊgu audiodeskrypcji sensu stricto.
15 U osób niewidomych, niedowidzących i ociemniaáych wystĊpuje kompensacja zmysáu wzroku innymi zmysáami, np. dotykiem, zapachem i sáuchem. Warto nadmieniü, Īe Fundacja AUDIODESKRYPCJA (B. SzymaĔska i T. StrzymiĔski) wraz z zespoáem opracowali „Dotykową PaletĊ Barw”, w której kolory zostaáy przedstawione za pomocą tkanin. WiĊcej o palecie na stronie: hĴ p://www.podajdalej.lm.pl/niezatapialni/ciekawostki/dotknac-barwe-usl-yszec-perspektywe-i-zobaczyc-obraz-czyli-sztuka-dostepna-osobom-niewidomym.html, 25.11.2013.
kompensacja wraČeÚ wzrokowych innymi zmysÙami doskonale sprawdza si¿ i pomaga w odczytywaniu i interpretowa-niu dzieÙa, np. malarskiego, jego przesÙania i nastroju.
Cel i motywacja podj҄cia tematu
GÙówne cele artykuÙu to porównanie postrzegania barw: czerwonej, biaÙej i bÙ¿kitnej przez osoby niewidome i osoby widzce oraz sprawdzenie, czy symboliczne znaczenie tych barw jest istotne dla opisów redagowanych na potrzeby au-diodeskrypcji.
Motywacj do podj¿cia niniejszego tematu byÙy przede wszystkim: zainteresowanie autorki audiodeskrypcj sztuki (szczególnie plastycznej) i temat rozprawy doktorskiej, w której autorka skupia si¿ na znaczeniu i symbolice barw pojawiaj-cych si¿ w opisach przygotowywanych dla osób z dysfunkcj wzroku. Motywacje poïrednie to: zwrócenie uwagi na potrzeb¿ tworzenia audiodeskrypcji i uwraČliwienie osób peÙnosprawnych na problemy, z którymi borykaj si¿ osoby niewidome na co dzieÚ oraz w sytuacjach, gdy np. wykazuj ch¿° uczestnictwa w Čyciu kulturowym, oferowanym przez instytucje kultury. W tekïcie zaprezentowano wyniki badania kwestionariuszowego, które przeprowadzono w pilotaČowej grupie osób z dysfunkcj wzroku oraz osób widzcych, stanowicych grup¿ kontroln. Ankieta dotyczyÙa skojarzeÚ powizanych z poszczególnymi barwami. Nazwy kolorów zaczerpni¿to z audiodeskrypcji powstaÙych na potrzeby wystawy 5 zmysÙów zorganizowanej przez Muzeum Narodowe w Poznaniu. W badaniu postawiono dwa pytania:
Co moČe by° w tym kolorze? (pod pytaniem pojawiÙa si¿ tabela z nazwami kolorów; w artykule zaprezentowano jedynie fragment badania i skupiono si¿ na barwach: biaÙej, czerwonej i bÙ¿kitnej)
Jakie kolory mog by°…? (w tym miejscu nastpiÙo wyliczenie okreïleÚ typu: ciepÙy, zimny, pastelowy, itd.; tego frag-mentu kwestionariusza nie poddano analizie w poniČszym tekïcie.
Ponadto zapytano o wiek, wyksztaÙcenie, zamieszkiwany region, pÙe° oraz rodzaj niepeÙnosprawnoïci. W tekïcie wy-korzystano informacje reprezentatywne, dotyczce wieku i wyksztaÙcenia badanych.
RóČne deÞ nicje kolorów: czerwony, biaÙy, bÙ¿kitny
Przed przystpieniem do analizy odpowiedzi uzyskanych od osób z dysfunkcj wzroku oraz przed porównaniem ich percepcji z postrzeganiem osób widzcych naleČy odwoÙa° si¿ do psychologii, znaczeÚ, a takČe symboliki kolorów: biaÙe-go, czerwonego i bÙ¿kitnego. Informacji na ten temat naleČy szuka° wïród badaÚ przeprowadzonych przez socjologów, psychologów, historyków sztuki oraz innych naukowców zajmujcych si¿ kolorami oraz ich wpÙywem na zachowanie ludzi i znaczenie w sztuce. W celu zobrazowania powyČszych kwestii, posÙuČono si¿ tabel:
Tabela 1. Symbolika barw: biaÙej, czerwonej i bÙ¿kitnej
BiaÙy Symbolika:
x kolor biaÙy moČe oznacza° radoï° i wesoÙoï° lub ïmier° i smutek16, pokój, czystoï°, prawdomównoï°, prostota, dobro, jasnoï°,
poddanie (biaÙa ß aga)17,
x czystoï°, niewinnoï°, bezpieczeÚstwo, kolor ČaÙobny w niektórych kulturach wschodu, ĊródÙo18,
x sterylnoï°, jasnoï°, niewinnoï°, uczciwoï°, czystoï°, prostota, wyraÞ nowanie, efektywnoï°, ozi¿bÙoï°, zahamowanie, wrogoï°, elitarnoï°, koncentracj¿ na sobie, poszukiwanie energii do dziaÙania, myïli egzystencjalne, t¿sknota za miÙoïci, smutek, izolacja19,
Psychologia:
x zachÙannoï° na Čycie, potrzeba przestrzeni i docenienia przez innych20, egocentryzm, samotnoï°, indywidualizm, niskie
poczucie wÙasnej wartoïci, przeČywanie zmian duchowych, pomysÙowoï°21,
x w brandingu wyst¿puje jako negatywna przestrzeÚ (bez koloru) lub biaÙy napis22.
16 W. KopaliÚski, SÙownik symboli, Warszawa 1990.
17 S. KoÚczak, Co znacz kolory, czyli symbolika barw, hĴ p://blog.psboy.pl/2013/07/co-znacza-kolory-symbolika-barw/, 25.11.2013. 18 hĴ p://www.denigma.pl/index.php/psychologia-koloru-podstawowe-znaczenie-kolorow, 25.11.2013.
19 hĴ p://zwierciadlo.pl/2012/psychologia/zrozumiec-siebie/psychologia-koloru, 25.11.2013.
20 hĴ p://www.farmacjapraktyczna.pl/semantyka-barw-czyli-co-nam-mowia-kolory-lekow,nauka,2195,35,1,1,pl, 25.11.2013. 21 hĴ p://www.kolorystyka.pl/biel.htm, 25.11.2013.
Czerwony Symbolika:
•
czerwieÚ moČe by° barw kapÙaÚsk, liturgiczn, reprezentujc Čycie i ïmier°, w staroČytnej sztuce egipskiej: gwaÙtownoï°, zÙo, zÙy omen23,•
dziaÙanie, przygoda, energia, niebezpieczeÚstwo (znaki drogowe), miÙoï° (serce, czerwona róČa), wigor, siÙa (kolor krwi), Čycie, sprzeczne i skrajne emocje, pi¿kno, witalnoï°, rewolucja, wojna, walka (r¿kawice bokserskie), zniszczenie24,•
przenosi teksty i obrazy na plan pierwszy, kolor krwi25, odwaga, siÙa Þ zyczna, ciepÙo, energia, Þ zyczne przetrwanie, stymulacja,m¿skoï°, ekscytacja, bunt, agresja wizualna, napi¿cie, Čycie wola, wiara, odwaga, przedsi¿biorczoï°, dominacja, energia, pewnoï° siebie, entuzjazm26,
Psychologia:
x potrzeba aktywnoïci emocjonalnej i Þ zycznej, czerwony mówi o sÙabym krČeniu27,
x ambicja, odwaga, energia, ekstrawertyzm, bezpoïrednioï°, hojnoï°, siÙa charakteru28,
x w brandingu: pobudzenie apetytu (logo McDonalds), energia, siÙa i dziaÙanie (Red Bull), instytucje charytatywne i zwizane ze zdrowiem (symbol szpitala, Czerwony KrzyČ, Czerwony PóÙksi¿Čyc)29.
BÙ¿kitny Symbolika:
x „bÙ¿kit jest symbolem nieba, niebiaÚskoïci, siedziby, bogów, (nieziemskiego), spokoju, uduchowienia; wiary, poboČnoïci, harmonii, duszy; czarów; nieskoÚczonoïci, ogromu; trwaÙoïci, wiecznoïci; staÙoïci; czasu i przestrzeni; fal morskich, wilgoci; powietrza; Ksi¿Čyca; ïwiatÙa wiedzy, prawdy, Þ lozoÞ i (dawne togi Þ lozofów); rozwagi; zÙudzenia; podïwiadomoïci (w przeciwieÚstwie do czerwieni — ïwiadomoïci); kontemplacji; szcz¿ïcia, miÙoïci, czuÙoïci; niewinnoïci; wiernoïci; t¿sknoty; szczeroïci; odwagi; mÙodoïci; pogody ducha; chwaÙy; nadziei; sprawiedliwoïci; wolnoïci; zachowawczoïci, arystokracji; chÙodu, zimna; bezlitosnej sprawiedliwoïci, okrucieÚstwa; rozpaczy; zniszczenia; niestaÙoïci (jak zmienne niebo lub morze); BÙ¿kitne niebo uwaČano w staroČytnoïci za tward, krysztaÙow czasz¿, std bÙ¿kit wyobraČa trwaÙoï°, wiernoï°, niebiaÚskoï°, boskoï°”30;
x spokój, uduchowienie, pokój, Ùagodnoï°, lód, zimno, zima, Matka Boska (w tradycji chrzeïcħ aÚskiej), bÙ¿kitna krew31, bÙ¿kitne
heÙmy32,
Psychologia:
x umysÙ analityczny, bujna wyobraĊnia, twórcze talenty33,
x spostrzegawczoï°, wraČliwoï° na sztuk¿, funkcjonalna kreatywnoï°34.
ródÙo: Opracowanie wÙasne.
Warto zauwaČy°, Če dotarcie do informacji na temat znaczenia koloru bÙ¿kitnego byÙo trudniejsze niČ do znaczeÚ biaÙego i czerwonego. W ĊródÙach internetowych oraz publikacjach traktujcych o symbolice barw, bÙ¿kitny wyst¿powaÙ przewaČnie jako odcieÚ niebieskiego35.
Na potrzeby tekstu przeprowadzono badanie ankietowe wïród osób z dysfunkcj wzroku oraz w grupie kontrolnej osób widzcych36. W ankiecie, któr wypeÙniali badani, rozróČniono te dwie barwy, zatem na potrzeby niniejszego tekstu
uwaga zostanie skupiona na konotacjach stricte z barw bÙ¿kitn. W niniejszym artykule poza polem zainteresowaÚ po-zostawia si¿ barw¿ niebiesk.
W powyČszej tabeli dokonano podziaÙu na znaczenie psychologiczne i symboliczne analizowanych barw. W kr¿gu znaczeÚ psychologicznych umieszczono cechy osobowoïci osób preferujcych dany kolor oraz jego znaczenie w
brandin-gu. Jako znaczenia symboliczne traktuje si¿ konotacje zaczerpni¿te z tradycji i kultury, które obecnie funkcjonuj w
rzeczy-23 W. KopaliÚski, SÙownik symboli, Warszawa 1990.
24 hĴ p://blog.psboy.pl/2013/07/co-znacza-kolory-symbolika-barw/, 25.11.2013. 25 hĴ p://www.projektowaniegraÞ czne.pl/znaczenie-kolorow-w-reklamie-teoria-barw-psychologi-kolorow/, 25.11.2013. 26 hĴ p://zwierciadlo.pl/2012/psychologia/zrozumiec-siebie/psychologia-koloru/3, 25.11.2013. 27 hĴ p://www.farmacjapraktyczna.pl/semantyka-barw-czyli-co-nam-mowia-kolory-lekow,nauka,2195,35,1,1,pl, 25.11.2013. 28 hĴ p://www.kolorystyka.pl/czerwien.htm, 25.11.2013. 29 hĴ p://blog.psboy.pl/2013/07/co-znacza-kolory-symbolika-barw/, 25.11.2013. 30 W. KopaliÚski, SÙownik symboli, Warszawa 1990.
31 Okreïlenie charakterystyczne dla osób o szlachetnym urodzeniu, piastujcych waČne funkcje spoÙeczne.
32 Zwizek frazeologiczny okreïlajcy ČoÙnierzy ONZ, pochodzi od koloru heÙmów, które nosz. Zob. hĴ p://pl.kolory.wikia.com/wiki-/B%C5%82%C4%99kitny_%28kolor%29, 25.11.2013.
33 hĴ p://kolorystyka.pl/blekitny.htm, 25.11.2013. 34 hĴ p://www.kolory.yum.pl/blekitny.html, 25.11.2013.
35 Symboliczne znaczenie niebieskiego oznacza niebo, otwartą przestrzeĔ i ocean, przyjaĨĔ. Zob. hĴ p://blog.psboy.pl/2013/07/co-znacza-kolory--symbolika-barw/, 25.11.2013. Kolor niebieski symbolizuje teĪ prawdĊ, lojalnoĞü, mądroĞü, wiarĊ. Zob. hĴ p://www.projektowaniegraÞ czne.pl/znaczenie-kolorow-w-reklamie-teoria-barw-psychologi-kolorow/, 25.11.2013. A takĪe wytrwaáoĞü, niezawodnoĞü hĴ p://www.denigma.pl/index.php/psycho-logia-koloru-podstawowe-znaczenie-kolorow, 25.11.2013, inteligencjĊ, komunikacjĊ, zaufanie, spokój, obowiązek, logikĊ, opanowanie, rozwagĊ, ciszĊ, oziĊbáoĞü, rezerwĊ, brak emocji, brak ĪyczliwoĞci. Zob. hĴ p://zwierciadlo.pl/2012/psychologia/zrozumiec-siebie/psychologia-koloru/4, 25.11.2013.
wistoïci j¿zykowej. Ratwo zauwaČy°, Če w róČnych ĊródÙach cz¿sto pojawiÙy si¿ podobne, a nawet takie same skojarzenia z barwami: biaÙ, czerwon i bÙ¿kitn37.
Przed omówieniem tego, jak przekÙadaj si¿ konotacje zamieszczone w tabeli na skojarzenia podane przez grup¿ badanych, warto przywoÙa° hasÙowe deÞ nicje sÙownikowe leksemów: biel, czerwieÚ, bÙ¿kit, wyst¿pujce w dost¿pnym online, SÙowniku J¿zyka Polskiego PWN38. DeÞ nicje te obrazuj aktualne, dla polszczyzny wspóÙczesnej, znaczenia barw. Pola
te przedstawiaj si¿ nast¿pujco: „biel
1. «biaÙy kolor» 2. «biaÙy ubiór»
3. «biaÙy pigment stosowany do wyrobu farb i lakierów» 4. «zewn¿trzna cz¿ï° pni drzew, przewodzca wod¿» biel cynkowa «tlenek cynku».
biel oÙowiowa, oÙowiana «zasadowy w¿glan oÙowiu stosowany dawniej do wyrobu biaÙej farby olejnej» biel tytanowa «dwutlenek tytanu, stosowany do wyrobu biaÙej farby, emalii, glazury oraz szkÙa mlecznego» bieli°
1. «malowa° mlekiem wapiennym ïwieČe tynki, pÙoty itp.»
2. «poddawa° procesowi uszlachetniania róČne produkty, przez podniesienie ich stopnia biaÙoïci lub bezbarwnoïci» 3. «pokrywa° przedmioty metalowe powÙok cyny»
bieli° si¿ «odcina° si¿ od tÙa jasn barw» wapno bielce, chlorowane zob. chlorek w zn. 4. czerwieÚ I
1. «czerwony kolor»
2. «czerwony barwnik, czerwona farba» 3. «czerwona tkanina, prz¿dza, czerwone ubranie» 4. zob. I kier
• czerwienny
czerwieÚ II zob. II kier. («o kartach do gry: naleČcy do koloru oznaczonego czerwonym serduszkiem») czerwieÚ kadmowa zob. purpura kadmowa.
czerwieÚ kongo «organiczny barwnik stosowany w analizie chemicznej jako wskaĊnik» bÙ¿kit
1. «niebieska barwa»
2. poet. «niebieska przestrzeÚ nieba» 3. «barwnik niebieskiego koloru» bÙ¿kit królewski zob. smalta.
bÙ¿kit pruski, paryski, berliÚski «ciemnobÙ¿kitny pigment, stosowany do produkcji farb malarskich i drukarskich»”
Dodatkowym kontekstem, badajcym cz¿stotliwoï° i wyst¿powanie asocjacji z leksemami: biel, czerwieÚ, bÙ¿kit byÙo wpisanie ich (oraz utworzonych od nich przymiotników) do wyszukiwarki internetowej39. Ze wzgl¿du na fakt, iČ
kwe-renda nie wniosÙa istotnych spostrzeČeÚ do niniejszego badania, pomħ a si¿ szerszy komentarz jego wyników, zwracajc jedynie uwag¿ na to, Če ĊródÙa internetowe sÙuČ wyszukiwaniu istniejcych rzeczy, wpisujc, np. Bielsko-BiaÙa, przewi-duje si¿ otrzyma° informacje o mieïcie. W przypadku podawania skojarzeÚ z kolorami, w wi¿kszym stopniu uruchamia si¿ myïlenie abstrakcyjne40.
37 Nie unikano ich powielania, poniewaĪ w artykule nie skupiono siĊ na tym, by stworzyü jak najszersze pole konotacji dla danej barwy, lecz by zwróciü uwagĊ na to, które skojarzenia są najsilniej zakotwiczone w jĊzyku i kulturze.
38 biel, czerwieĔ, báĊkit,www.sjp.pwn.pl:http://sjp.pwn.pl/szukaj/biel; http://sjp.pwn.pl/szukaj/czerwie%C5%84; http://sjp.pwn.pl/szuka-j/b%C5%82%C4%99kit, 25.11.2013.
39 Wykorzystano wyszukiwarkĊ www.google.com oraz korpus leksykalny www.korpus.pwn.pl.
40 Rekordy wyszukiwane do biaáy i biel: Biaáystok, biaáy jeleĔ, biaáy krzyĪ, biaáy miĞ, bielenda, bielactwo, bielizna, Bielsko Biaáa; do czerwony i czerwieĔ: czerwony traktorek, czerwony wieprz, czerwony orzeá, CzerwieĔ Rubinu (tytuá Þ lmu), CzerwieĔsk; do báĊkitny i báĊkit: báĊkitny meczet, báĊkitny motyl, báĊkitny wieĪowiec, báĊkitna linia, báĊkitna RaciąĪ, báĊkitna laguna, báĊkitni Gąbin.
Analiza odpowiedzi ankietowych
Zapoznawszy si¿ z tym, jak funkcjonuj w j¿zyku oraz w psychologii kolory: biaÙy, czerwony, bÙ¿kitny,moČna przejï° do sprawdzenia, jak ukute przez tradycj¿, konotacje przekÙadaj si¿ na skojarzenia niewidomych i niedowidzcych oraz widzcych uČytkowników j¿zyka. Wybór kolorów, które uczyniono przedmiotem analizy, byÙ przypadkowy. Dwie kon-trastujce barwy podstawowe postanowiono zestawi° z barw pochodn. Wybrano je z obszerniejszego kwestionariusza, w którym pojawiÙy si¿ kolory podstawowe, pochodne i zÙoČone. UČyte w ankiecie kolory nie byÙy wymyïlane na potrzeby badania. ZostaÙy zaczerpni¿te z autentycznych opisów, które stworzono na potrzeby wystawy 5 zmysÙów organizowanej przez Muzeum Narodowe w Poznaniu. Do badania wykorzystano ankiet¿, w której znalazÙy si¿ kolory zaczerpni¿te z au-diodeskrypcji przygotowanych na potrzeby wystawy 5 zmysÙów zorganizowanej przez Muzeum Narodowe w Poznaniu w 2011 r.41, audycje radiowe Obrazy sÙowem malowane – radiowe spotkania z audiodeskrypcj nie tylko dla najmÙodszych42 oraz
kilka opisów przygotowanych przez Fundacj¿ „Katarynka” z WrocÙawia. Badanych podzielono na dwie grupy: pierwsza - niewidomi i niedowidzcy oraz druga - widzcy, którzy stanowili grup¿ kontroln. Poproszono badanych, by do kaČ-dego koloru podali wÙasne skojarzenia. Wi¿kszoï° osób podawaÙa wi¿cej niČ jedno skojarzenie. Do analizy wykorzystano wszystkie otrzymane odpowiedzi.
Grupa osÓb z dysfunkcjѱ wzroku
W badaniu wzi¿Ùo udziaÙ dwadzieïcia siedem osób43 z dysfunkcj wzroku, w tym szeï° osób niewidomych od
uro-dzenia, dla których poj¿cia kolorów wyst¿puj tylko jako wraČenia surogatowe, powstaÙe poprzez kompensacj¿ zmysÙu wzroku pozostaÙymi zmysÙami, zwÙaszcza dotyku. Badani byli w wieku od czternastu do dwudziestu oïmiu lat, legity-mowali si¿ wyksztaÙceniem ïrednim, zawodowym i wyČszym.
Skojarzenia, które pojawiÙy si¿ przy poszczególnych kolorach byÙy nast¿pujce:
Tabela 2. Skojarzenia osób niewidomych i niedowidzcych44
BiaÙy gnieg(16 w tym 5N), szata (1N), anioÙ, papier toaletowy, kreda, chusta, chmury,
mleko, koszula, sanie, suÞ t, brak odpowiedzi (1)
Czerwony Krew (11 w tym 5N), miÙoï° (1N), róČa (3), gorcy, papryka, pomidor, truskawka, serce, straČ poČarna, ogieÚ, zachód sÙoÚca, noc, mak, brakodpowiedzi (1)
BÙ¿kitny Morze (3 w tym 2N), niebo (18 w tym 2N), kartka, kwiat, beret, woda ródÙo: Opracowanie wÙasne.
gnieg, krew i morze byÙy najcz¿stszymi odpowiedziami, które padÙy dla kolorów: biaÙego, czerwonego i bÙ¿kitnego zarówno w grupie osób z dysfunkcj wzroku w ogóle, jak i wïród niewidomych od urodzenia.
Jeïli chodzi o liczb¿ róČnych skojarzeÚ z jednym kolorem, to najwi¿cej ich pojawiÙo si¿ dla barwy czerwonej – 13 (+1 brakodpowiedzi), nast¿pnie dla biaÙej – 11 (+ 1 brak) oraz dla bÙ¿kitnej – 6 (bez braku).
Przy skojarzeniach z kaČd barw pojawiÙy si¿ skojarzenia stereotypowe, które bezpoïrednio Ùcz si¿ z poszczegól-nymi kolorami, ale mogÙyby pojawi° si¿ takČe przy innych barwach. NaleČ do nich odpowiedzi takie jak, np. dla biaÙego: szata, papiertoaletowy, kreda, chusta, koszula, dla czerwonego: róČa, noc i dla bÙ¿kitnego:kwiat, beret i kartka.
SpostrzeČenie to pokazuje, Če w podawaniu skojarzeÚ istotne jest takČe subiektywne postrzeganie barw przez odbior-ców oraz ich indywidualna znajomoï° ïwiata. Odpowiedzi takie jak: chusta, kartka, kwiat i beret byÙy kojarzone wÙaïnie z biaÙym i bÙ¿kitnym, poniewaČ badani subiektywnie Ùczylite rzeczy akurat z tymi kolorami.
RozkÙad procentowy najcz¿stszych odpowiedzi, które pojawiÙy si¿przyposzczególnych kolorach:
41 E. DrąĪkowska, M. Szeląg (red.), 5 zmysáów. Audiodeskrypcja, PoznaĔ 2011.
42 Audycje zorganizowane przez FundacjĊ „Audiodeskrypcja” wraz ze Stowarzyszeniem „Widok”, zostaáy wyemitowane w Radiu Biaáystok. 43 Wybrana grupa jest grupą sondaĪową. Badanie miaáo charakter pilotaĪowy, dlatego uzasadnione jest odwoáanie siĊ do wyników uzyskanych w tak nielicznej grupie respondentów.
44 Legenda: druk táusty – odpowiedzi najczĊstsze, druk táusty podkreĞlony – skojarzenia abstrakcyjne, czcionka podkreĞlenie – skojarzenia wspólne dla obu grup (z dysfunkcją i widzących), cyfra oznacza liczbĊ odpowiedzi osób niedowidzących, natomiast cyfra+N odnosi siĊ do liczby odpowiedzi niewidomych.
Tabela 3. Analiza procentowa najcz¿stszych skojarzeÚ wïród osób z dysfunkcj wzroku
OgóÙem wïród osób
z dysfunkcj wzroku Niewidomi z ogóÙu grupy z dysfunkcj wzroku grupie osób z dysfunkcj Procentniewidomychw wzroku
BiaÙy (ïnieg) 59% 19% 31%
Czerwony (krew) 41% 19% 45%
BÙ¿kitny (niebo) 7% 7% 10%
ródÙo: Opracowanie wÙasne. Grupa kontrolna osób widzcych
W grupie kontrolnej znalazÙo si¿ dwadzieïcia osiem osób, w wieku od dziewi¿tnastu do dwudziestu pi¿ciu lat, ma-jcych wyksztaÙcenie ïrednie i wyČsze. Odpowiedzi udzielone przez osoby widzce przedstawiono w poniČszej tabeli:
Tabela 4. Skojarzenia osób widzcych
BiaÙy gnieg (5), suknia ïlubna (3), chmura (3), niewinnoï° (2), Ùagodnoï° (1), czystoï°(1),
lodówka(1), lilia(1), szata, sukienka, goÙb, koszula, pÙótno, baÙwana, niebo, amfetamina Czerwony Dynamizm, gniew, miÙoï°, rumieniec, diabeÙ, wysoka temperatura, krew (8), maki, róČa (3),
serce (2), pomidor, poduszka, papryka, pÙachta, ogieÚ (3), jabÙko BÙ¿kitny Euforia, niebo [letnie] (23), chÙód, oczy, woda, morze
ródÙo: Opracowanie wÙasne.
ZauwaČa si¿, Če w grupie widzcych, kaČdy badany miaÙ wÙasne skojarzenie z poszczególnymi kolorami. Najwi¿cej róČnych przykÙadów pojawiÙo si¿ przy barwie biaÙej – siedemnaïcie, nast¿pnie czerwonej – szesnaïcie i bÙ¿kitnej – szeï° RóČnice nie s znaczce dla barw: biaÙej i czerwonej. Dla bÙ¿kitu w obu grupach wystpiÙo znacznie mniej skojarzeÚ niČ przy pozostaÙych barwach.
Wïród odpowiedzi udzielonych przez grup¿ widzcych, podobnie jak u osób z dysfunkcj wzroku, poza skojarzenia-mi stereotypowyskojarzenia-mi, dostrzega si¿ takČe skojarzenia subiektywne, np. pÙachta, lilia, sukienka. Subiektywizm postrzegania ujawnia si¿ równieČ w skojarzeniach abstrakcyjnych, np. euforia i dynamizm.
RozkÙad procentowy najcz¿stszych odpowiedzi podawanych przez widzcych: BiaÙy – ïnieg – 19%
Czerwony – krew – 30% BÙ¿kitny – niebo – 85%
PorÓwnanie odpowiedzi osÓb niewidomych i niedowidzѱcych z grupѱ kontrolnѱ
Zdecydowano si¿ od razu na porównawcze zestawienie odpowiedzi. Wnioski wynikajce z porównania konotacji pozwalaj zauwaČy°, Če podobieÚstw jest wi¿cej niČ róČnic.
Pierwsza zbieČnoï° jest taka, Če w obu grupach dla kaČdego koloru najcz¿stsze skojarzenia byÙy takie same, tzn. dla biaÙego – ïnieg, dla czerwonego – krew, a dla bÙ¿kitnego – niebo45. Na tej podstawie moČna stwierdzi°, Če badani
urucho-mili stereotypy funkcjonujce w j¿zyku, które okazuj si¿ niezwykle istotne w poznawaniu ïwiata przez osoby z dys-funkcj wzroku. Osobom tym obce s wraČenia wizualne, dlatego odwoÙuj si¿ do stereotypów, dzi¿ki którym poznaj ïwiat i zyskuj wiedz¿ o rzeczywistoïci, w której Čyj. Mimo Če niepeÙnosprawni wzrokowo nie mog odwoÙywa° si¿ do zmysÙu widzenia, to jednak mog korzysta° z zakotwiczonych w tradycji i kulturze znaczeÚ przywoÙywanych przez poszczególne kolory.
Istotnym faktem jest to, Če poza skojarzeniami najliczniejszymi, nie brakowaÙo teČ konotacji, które pojawiÙy si¿ tylko raz, a które takČe byÙy wspólne dla obu grup, np. dla biaÙego – chmura, szata, koszula, dla czerwonego – maki, serce, po-midor, papryka oraz dla bÙ¿kitnego – morze, woda. SpostrzeČenie to pozwala wnioskowa°, Če percepcja widzcych oraz 45 W prezentowanym tekĞcie wybrano trzy barwy, jednak ankieta byáa bardziej rozbudowana, proszono w niej o podanie skojarzeĔ do wiĊkszej liczby barw, takĪe záoĪonych. Na podstawie wstĊpnej analizy zauwaĪono, Īe skojarzenie z niebem bardzo czĊsto pojawiáo siĊ teĪ przy kolorze niebieskim (uwzglĊdnio-nym w kwestionariuszu) zarówno w grupie niedowidzących i niewidomych, jak i widzących.
niewidomych i niedowidzcych jest podobna przede wszystkim w zakresie najcz¿stszych skojarzeÚ, funkcjonujcych jako stereotypowe postrzeganie ïwiata.
Wniosek wypÙywajcy z porównania odpowiedzi respondentów z kaČdej grupy dotyczy Ùczenia barwy czerwonej z ciepÙem, czyli polem semantycznym, które nie jest postrzegane tylko przez zmysÙ wzroku, lecz kompensowane równieČ innymi wraČeniami, takimi jak dotyk, sÙuch, zapach i smak. Do skojarzeÚ tych naleČ: po pierwsze - dla niewidomych i niedowidzcych: gorcy, ogieÚ oraz, po drugie - w grupie kontrolnej osób widzcych: diabeÙ, wysoka temperatura, ogieÚ. Dla barw: biaÙej i bÙ¿kitnej nie moČna wskaza° jednoznacznego pola semantycznego.
ZauwaČa si¿, Če wïród skojarzeÚ, zarówno w grupie widzcych, jak i osób z dysfunkcj wzroku, mimo jednora-zowych skojarzeÚ odwoÙujcych si¿ do innych zmysÙów, przewaČaj odniesienia do wzroku. Poza tym pojawiaj si¿ okreïlenia abstrakcyjne, które odwoÙuj si¿ do symbolicznego znaczenia kolorów. S to, dla niedowidzcych i niewido-mych: miÙoï° (kolor czerwony), natomiast dla widzcych: kolor biaÙy –niewinnoï°, Ùagodnoï°, czystoï°, kolor czerwony – dynamizm, gniew, miÙoï° oraz kolor bÙ¿kitny – euforia, chÙód. Ratwo zauwaČy°, Če skojarzenia abstrakcyjne pojawiÙy si¿ cz¿ïciej u widzcych i byÙy bardziej zróČnicowane. Zaledwie jeden niewidomy skojarzyÙ czerwony z miÙoïci, czyli przywoÙaÙ typowe dla czerwieni odniesienie symboliczne46. Nikt z grupy niewidomych i niedowidzcych nie skojarzyÙ
bieli z symbolem niewinnoïci. Na podstawie prezentowanego badania, w którym skupiono si¿ na pierwszych skojarze-niach badanych, zauwaČa si¿, Če w Čadnej z grup nie ma skojarzeÚ odwoÙujcych si¿, np. do zwizków frazeologicznych funkcjonujcych w j¿zyku, zwizanych z kolorystyk (Zob. Tabela 2. kolor bÙ¿kitny) czy innych dominujcych konotacji. Poza tym zauwaČono, Če w grupie osób widzcych nie wystpiÙ problem z przywoÙaniem skojarzeÚ dla kaČdego koloru, natomiast jedna osoba niedowidzca miaÙa problem z konotacj dla biaÙego i jedna, takČe niedowidzca, z niczym nie skojarzyÙa czerwonego. Jest to zastanawiajce, tym bardziej, Če brak odpowiedzi wystpiÙ u osób niedowidzcych, czyli majcych poczucie ïwiatÙa i ksztaÙtów.
W prezentowanym badaniu kaČda osoba mogÙa poda° po kilka wÙasnych skojarzeÚ do kaČdego koloru. ZauwaČono nieznaczne róČnice, poniewaČ w grupie osób z dysfunkcj wzroku najwi¿cej róČnych skojarzeÚ pojawiÙo si¿ przy kolorze czerwonym (trzynaïcie), nast¿pnie biaÙym (jedenaïcie) i bÙ¿kitnym (szeï°), natomiast dla widzcych najwi¿cej przy barwie biaÙej (siedemnaïcie), nast¿pnie czerwonej (szesnaïcie) i bÙ¿kitnej (szeï°). Najmniej zróČnicowane dla obu grup okazaÙy si¿ skojarzenia z bÙ¿kitnym.
Symbolika koloru a audiodeskrypcja
Warto zastanowi° si¿, czy znaczenie symboliczne zostaÙo wykorzystane podczas redagowania tekstów audiodeskryp-cji. Wïród opisów, na podstawie których zbudowano kwestionariusz do badaÚ47, kolory: czerwony, biaÙy i bÙ¿kitny zostaÙy
wykorzystane w nast¿pujcych poÙczeniach:
Tabela 5. Tabelaryczne zestawienie z jakimi elementami rzeczywistoïci pojawiaÙy si¿ poÙczenia z barwami: biaÙ,
czerwon i bÙ¿kitn
CZERWONY BIARY BR9KITNY
wino, skrzyÙa (Tanatosa), paciorki, okÙadka (ciemnoczerwone), suknia, korale, suknia (jasnoczerwona), tkanina, peleryna, kostium, kolor poziomek, warzywa, chusta, kotara, pÙaszcz, szata, daszek, dywanik, tunika
koronka, koronkowy rbek, perÙa, poduszka, przeïcieradÙo, koszula, mankiet, sukienka, skrzydÙa, racice, z¿by, kropki, kapelusz, welon, czepek, tkanina, fartuch, wino, postaci, fartuszek
spódnica, niebo, taß a wody
ródÙo: Opracowanie wÙasne.
ZauwaČa si¿, Če kolory uČyte w audiodeskrypcjach nie maj znaczenia symbolicznego, sÙuČ charakteryzowaniu da-nego przedmiotu i doprecyzowaniu jak wyglda opisywany element znajdujcy si¿ na obrazie. Nie trudno zauwaČy°, Če autorzy audiodeskrypcji nigdy nie odwoÙuj si¿ do znaczenia kolorów w sztuce ani do bogactwa tradycji kultury
europej-46 Zob. Tabela 2.
skiej. Nazywaj kolory po to, by coï dookreïli°, lecz nie nawizuj do znaczenia symbolicznego koloru48. Niewykluczone,
Če wynika to albo z ch¿ci pozostawienia tej kwestii do samodzielnego odwoÙania si¿ odbiorcy do wiedzy wÙasnej z za-kresu kultury i symboliki, albo po prostu z braku kompetencji autorów redagujcych audiodeskrypcje. Innym ciekawym spostrzeČeniem jest fakt, Če w tekstach tych nie pojawiaj si¿ odniesienia do wraČeÚ zmysÙowych, np. „ČóÙty jak sÙoÚce”, „czerwony jak ogieÚ” czy „zielony jak zapach trawy”.
Wnioski z analizy uzyskanych odpowiedzi dowodz, Če warto nazywa° kolory nawet, gdy opis redaguje si¿ dla osób niewidomych od urodzenia, które nigdy nie miaÙy moČliwoïci doïwiadczy° czym jest barwa. Dookreïlenie kolorów od-syÙa niewidomych odbiorców do rzeczywistoïci, któr poznaj poprzez kompensowanie zmysÙu wzroku pozostaÙymi zmysÙami49 lub do rzeczywistoïci, któr znaj dzi¿ki skojarzeniom stereotypowym zakorzenionym w j¿zyku, poniewaČ
kolory poprzez swoje bogactwo znaczeniowe wspóÙtworz nastrój i wraČenia estetyczne. ZakoҞczenie
Podsumowujc powyČsze rozwaČania, warto wspomnie° o tym, Če juČ od dawna artyïci, muzycy i Þ lozofowie okre-ïlali, Če zarówno muzyka, jak i kolor s drganiami kosmosu. Historia koloru jest ïciïle zwizana z rozwojem nauki i me-dycyny, a dziï juČ powstaj oïrodki leczenia za pomoc kolorów oraz muzyki.
Kolory s nieodÙcznym elementem Čycia zarówno osób widzcych, jak i niewidomych. PowyČsze analizy pokazaÙy, Če percepcja kolorów: biaÙego, czerwonego i bÙ¿kitnego jest podobna dla respondentów z obu grup. gwiadczy to o tym, Če na postrzeganie kolorów wpÙywa stereotypizacja i j¿zykowy obraz ïwiata. Bez wzgl¿du na to czy odbiorca widzi czy nie – ma wÙasne, subiektywne skojarzenia budujce jego j¿zykowy obraz ïwiata. ZauwaČono, Če niewidomi cz¿ïciej po-daj skojarzenia, które przywodz na myïl inne, niČ wzrokowe, wraČenia zmysÙowe, np. dotykiem zapach, smak i dotyk. Widzcy o wiele cz¿ïciej korzystaj z odniesieÚ do wraČeÚ wizualnych. U widzcych cz¿ïciej pojawiaj si¿ skojarzenia z rzeczywistoïci abstrakcyjn i symboliczn, przy czym niewidomi korzystaj z odniesieÚ do rzeczywistoïci znanej im albo z autopsji, albo ze stereotypów.
MoČna zastanowi° si¿, jak badanie moČe wpÙyn° na tworzenie AD? OtóČ w istniejcych opisach nie pojawiaj si¿ od-niesienia do historii, tradycji i kultury w kontekïcie nazywania kolorów. Okreïlanie ich ma uÙatwi° odbiór przede wszyst-kim poprzez skojarzenia surogatowe50, które istniej w pami¿ci niewidomych, ociemniaÙych i niedowidzcych. Znaczenie
symboliczne barw, które funkcjonuje w kulturze nie jest istotny w audiodeskrypcjach. Fakt ten pozwala wnioskowa°, Če o wiele cz¿ïciej niewidomi skojarz kolor Þ oletowy z jagodami lub ornatem adwentowym niČ z zapowiedzi ïmierci.
Analizy przeprowadzone na potrzeby badania dotyczcego percepcji barw: biaÙej, czerwonej i bÙ¿kitnej pokazaÙy, Če dla tych kolorów najcz¿stszymi skojarzeniami byÙy: ïnieg, krew oraz niebo zarówno dla grupy niewidomych i niedowi-dzcych, jak i dla widzcych z grupy kontrolnej. Oczywiïcie nie moČna wnioskowa°, Če podobieÚstwa b¿d utrzymywa° si¿ przy okazji badania skojarzeÚ z innymi kolorami. By móc wycign° wnioski na ten temat, potrzeba przeprowadzi° podobne badania przekrojowe w liczniejszej grupie oraz zanalizowa° sposób wykorzystania semantyki kolorów w audio-deskrypcji.
Bibliografia
[1] BartmiÚski J., SÙownik ludowych stereotypów j¿zykowych, WrocÙaw 1980.
[2] BartmiÚski J., Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, [w:] Basaj M., Rytel D. (red.), Z problemów frazeologii polskiej i sÙowiaÚskiej, T. III, WrocÙaw 1985. [3] DrČkowska E., Szelg M.(red.), 5 zmysÙów. Audiodeskrypcja, PoznaÚ 2011.
[4] SzymaÚska B., StrzymiÚski T., Obrazy sÙowem malowane, BiaÙystok 2010. [5] KopaliÚski W., SÙownik symboli, Warszawa 1990.
[6] Pastuszak W., Barwa w graÞ ce komputerowej, Warszawa 2000. [7] Popek S., Barwy i psychika, Lublin 2012.
[8] Trzeciakiewicz M. (red.), Audiodeskrypcja w teorii i praktyce, WrocÙaw (w przygotowaniu). [9] Wi¿ckowski R., Künstler I., Raczek T., Malec I., BiaÙ lask po kinowym ekranie, Warszawa 2010. [10] TarczyÚski D., Zrozumie° czÙowieka z wygldu, BiaÙystok 2006.
48 Kolory są traktowane jakby nie miaáy znaczenia symbolicznego w sztuce. Pomija siĊ fakt, Īe juĪ od staroĪytnoĞci kwestia barw byáa istotna, takĪe dla malarstwa Þ guratywnego, dalej chociaĪby u Picassa, itd.
49 Badanie pokazaáo, Īe np. Īóáty kojarzyá siĊ z polem semantycznym ciepáa (sáoĔce, upaá, ciepáo, itd.), zielony ze ĞwieĪą trawą, a pomaraĔczowy ze smakiem marchewki.
50 Surogaty to wraĪenia zastĊpcze, które kompensują, np. brak wzroku. Surogatami dla niewidomych, np. w odniesieniu do koloru pomaraĔczowego moĪe byü smak marchewki.
Netografia
[11] KapuïciÚska M., gwiat kolorów i ïwiat nastrojów, hĴ p://www.cukrzycaazdrowie.pl/Files/Þ le/14/%C5%9Awiat%20kolor%C3%B3w%20 %C5%9Bwiat%20nastroj%C3%B3w.pdf, 25.11.2013.
[12] KapuïciÚska M., gwiat kolorów – ïwiat emocji, hĴ p://echozycia.ddsoft.pl/Files/Þ le/25/echo25_swiat_kolorow.pdf, 25.11.2013.
[13] Tokarski R., „BiaÙa brzoza, czarna ziemia…”, czyli o miejscu stereotypu w opisie j¿zyka hĴ p://www.lingwistyka.uni.wroc.pl/jk/JK-12/JK12-tokarski. pdf, 25.11.2013.
[14] Popularna Encyklopedia Powszechna PWN, hĴ p://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3924041/kolorystyka.html, 25.11.2013. [15] Psychologia koloru,hĴ p://www.kolorystyka.pl/psychologia-koloru.htm, 25.11.2013.
[16] Klekowska D., Zrozumie° siebie, hĴ p://zwierciadlo.pl/2012/psychologia/zrozumiec-siebie/psychologia-koloru, 25.11.2013. [17] Klekowska D., Psychologia koloru, hĴ p://www.denigma.pl/index.php/psychologia-koloru-podstawowe-znaczenie-kolorow, 25.11.2013. [18] KoÚczak S., Co znacz kolory, symbolika barw, hĴ p://blog.psboy.pl/2013/07/co-znacza-kolory-symbolika-barw/, 25.11.2013.
[19] Fundacja Podaj Dalej,Dotkn° barw¿, usÙysze° perspektyw¿ i zobaczy° obraz – czyli Sztuka dost¿pna osobom niewidomym, hĴ p://www.podajdalej. lm.pl/niezatapialni/ciekawostki/dotknac-barwe-uslyszec-perspektywe-i-zobaczyc-obraz-czyli-sztuka-dostepna-osobom-niewidomym. html, 25.11.2013.
[20] Biel, hĴ p://www.kolorystyka.pl/biel.htm, 25.11.2013.
[21] MusiaÙ E., Semantyka barw, czyli co nam mówi kolory leków, hĴ p://www.farmacjapraktyczna.pl/semantyka-barw-czyli-co-nam-mowia-kolory-lekow,nauka,2195,35,1,1,pl, 25.11.2013.
[22] Klekowska D., Zrozumie° siebie, hĴ p://zwierciadlo.pl/2012/psychologia/zrozumiec-siebie/psychologia-koloru/3, 25.11.2013. [23] CzerwieÚ, hĴ p://www.kolorystyka.pl/czerwien.htm, 25.11.2013.
