Strzelczyk, Jerzy
"Irland im Mittelalter. Kultur und
Geschichte", Michael Richter, Stuttgart
[etc.] 1983 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 75/3, 600-603
1984
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
kapitalistycznych miało c h arak ter m etaforyczny m ający podkreślić podobieństwa do klas w społeczeństwach kapitalistycznych, G arlan proponuje stosowanie do nie wolników starożytnych term inów stan i klasa w zależności od tego, czy chcemy podkreślać specyfiką ich sytuacji, czy podobieństwo do zjawisk nowożytnych.
' Iza Bieżuńska-M alowist
Michael R i c h t e r , Irland im M ittelalter. K u ltu r und Geschichte, Verlag W. Kohlham m er, S tu ttg a rt—Berlin—Köln—Mainz 1983, s. 180. Dzieje Irlandii, zarówno starsze jak i nowsze, należą do tych rozdziałów dzie jów powszechnych, których ważność ogólnie się docenia, w praktyce jednak ich znajomość pozostawia się uczonym z wysp. Autor, Niemiec od lat pracujący na uniw ersytecie w Dublinie i znany z kilku cennych i odkrywczych prac mediewis- tycznych 1, w sposób szczęśliwy kojarzy dogłębną znajomość dawnego piśm iennictw a iryjskiego i obszernej literatu ry naukow ej (a także znajomość realiów Irlandii) z chłodnym — co nie znaczy niezaangażowanym emocjonalnie — „zewnętrznym ” stosunkiem do kontrow ersji iryjsko-angielskich. Przedstaw iony obecnie zarys śred- nowiecznych dziejów Irlandii jest w łaściwie pierwszym w języku niemieckim.
Każda synteza dziejów k raju czy narodu, o ile ma zachować w alor popularyza cji i nie „rozlać się” w mało kom unikatyw ne kompedium, m usi starannie wyważyć akcenty. Ciężar gatunkow y dziejów Irlan d ii a w konsekw encji — ciężar gatunko w y książki, m usiał spocząć na dziejach społeczeństwa (ze względu na specyfikę celtyckich form życia społecznego) i dziejów k u ltu ry (ze względu na w yjątkow ą rolę mieszkańców Irlandii w propagow aniu zarówno celtycko-chrześcijańskich jak i świeckich elem entów owej k u ltu ry w B rytanii i na kontynencie). Dzieje politycz ne, szczególnie trudne do ogarnięcia ze względu na zdecentralizow any model życia społecznego, a także ważne skądinąd problem y gospodarki i osadnictwa, zajm ują w książce m iejsce podrzędne. U kład jej jest następujący: pierwszy, w stępny roz dział szkicuje w p aru zdaniach rolę Celtów w dziejach Europy oraz miejsce Irlandii w obrębie św iata celtyckiego. Dzieje samej Irlandii ujął R i c h t e r w trzech częściach i 10 rozdziałach. Część pierwsza zajm uje się dziejami w yspy przed przyjęciem chrześcijaństw a (do około 500 r.). W pierwszym rozdziale tej części przedstaw ił au to r w aru n k i n atu raln e wyspy, przem iany etniczne doby pradziejo wej, przybycie Celtów, stratygrafię społeczeństwa iryjskiego doby pogańskiej (heroic age) i cechy charakterystyczne wczesnego osadnictwa w Irlandii. N astępny rozdział zaw iera rys dziejów politycznych wyspy. Stanow i on wprow adzenie — jasne w treści i uwzględniające najnowsze badania — w skom plikowany i zmienny św iat państew ek irlandzkich i ich federacji. U w ydatnia też spraw y stosunkowo niedaw no uświadomione w nauce: ekspansję iryjską do B rytanii oraz ryw alizację w ielkich rodów irlandzkich o hegemonię na wyspie.
Z w łaściwym sobie zmysłem do ostrego form ułow ania problemów, niekiedy poruszając się na kraw ędzi paradoksu, R ichter zastanaw ia się (s. 28 n.), w jakin? stopniu można i należy wczesne społeczeństwo iryjskie traktow ać jako część cel 1 Por. zwłaszcza następujące jego prace: Sprache und Gesellschaft im M ittel
alter. Untersuchungen zur m ündlichen K om m unikation in England vom 11. bis zu m frü h en 14. Jh. („Monographien zur Geschichte des M ittelalters” t. XVIII),
S tu ttg a rt 1979; Giraldus Cambransis. The G rowth of the W elsh Nation, A beryst w yth 1972, wyd. II 1976; M ittelalterlicher Nationalismus: Wales im 13. Jh., [w:]
A spekte der Nationenbild^ng im M ittelalter, „Nationes”, t. I, 1978, s. 465—486; Die inselkeltischen Völker im europäischen Rahm en des M ittelalters, „Saeculum”
t. XXXII, 1981, s. 273—286; Der irische H intergrund der angelsächsischen Mission, [w:] Die Iren und Europa im früheren M ittelalter cz. 1, S tu ttg a rt 1982, s. 120—137.
R E C E N Z J E G O I
tyckiej „całości”. Bardziej obiecującą drogą zdaje m u się tłum aczenie niektórych cech cywilizacji iryjskiej (a i . . '- e paraleli iryjsko-indyjskich czy iryjsko-skan- dynawskich) wspólnym dziedzictwu..’ :ndoeuropejskim , znacznie w yraźniej zacho w anym na peryferiach, niż w centrun.. którego rozwój uległ „deform acji” pod wpływem hellenizmu. W innym m iejsca (s. 40 n.) R ichter poddaje pod dyskusję obiegowy pogląd o politycznym chaosie w Irlandii wczesnego średniowiecza, zw ra cając uwagę na „powierzchniowy” c h arak ter ówczesnych wojen, m ających na celu przede w szystkim zdobycie try b u tu i jeńców. Wojny tego typu toczyły się w w ąs kim kręgu naczelników plem iennych i ich dworów, nie naruszając zbytnio szerszej tk an k i społecznej i nie powodując większych szkód gospodarczych. Sytuacja zmie niła się dopiero w raz z najazdam i wikińskim i, a przede wszystkim z inwazją anglo-norm ańską X II wieku. W opinii wczesnego średniowiecza (najdobitniej sfor m ułowanej przez Bedę Czcigodnego) Irlandia, mimo stanu perm anentnej wojny w ew nętrznej (najprawdopodobniej zreform owanej przez optykę źródeł) uchodziła za oazę spokoju i dobrobytu, w yw ierając nieodparty pociąg naw et u niechętnych Celtom Anglosasów.
Część druga książki omawia okres od chrystianizacji Irlandii aż do X II w. D ata końcowa ma podwójne uzasadnienie: usadowienie siq \nglo-N orm auów w Irlandii za panow ania H enryka II oraz reform a Kościoła irlandzkiego, dopiero teraz czyniąca z niego część Kościoła Powszechnego. Autor koncentruje się tu nie m al zupełnie na spraw ach kościelnych i kulturze. Om awiając chrystianizację Irla n dii, trafnie zw raca uwagę na różne kierunki inspiracji chrześcijańskiej, nie tylko zdominowane faktycznie, ale prawdopodobnie w yparte z narodowej świadomości przez późniejszy (VII—VIII w.) renesans tradycji patrycjańskiej. W rozdziale V śledzimy trium falny pochód chrześcijaństw a w Irlandii a później także poza jej granicami. Nastąpiło tu może zwichnięcie proporcji w jednakow ym potraktow aniu postaci Kolumby Starszego (Columcille) i Kolumbana Młodszego. Ten ostathi nie należy w gruncie rzeczy do dziejów Irlandii, lecz Galii merowińskiej ; rozpoczyna on „iroszkocką historię” naszego kontynentu. Pbdkreślić pragniem y doskonałą choć z n a tu ry rzeczy zwięzłą charakterystykę Kościoła iryjskiego (s. 55 nn.); jego „przy wiązanie do Rzymu”, jego niespotykaną w skali całego ówczesnego chrześcijaństw a dynam ikę i mobilność {peregrinatio pro Christo). W yjaśniano ową peregrinatio zw racając uwagę na wojny w ew nętrzne i najazdy wikingów, na specyficzne zwy czaje i norm y p ra w n e 2; R ichter zapytuje prow okacyjnie czy Irlandia wczesnego średniowiecza istotnie była k rajem chrześcijańskim ? (s. 59 nn.) i odpowiada, że w łaśnie łatwość recepcji chrześcijaństw a, bezkonfliktowość tego p ro cesu 3, świadczą 0 niewielkim przejęciu się społeczeństwa iryjskiego nową religią. Chrześcijaństwo nie zastąpiło w sposób gwałtow ny, jak gdzie indziej, porządku pogańskiego, ale wkomponowało się w życie społeczne obok elementów przedchrześcijańskich, m o dyfikując je powierzchownie w m iarę u p ły w u ' czasu. Stało się częścią składową iryjskiego „establishm entu” i nieuchronnie podlegało zeświecczeniu. Iroszkocką
peregrinatio była zatem reakcją n a tu r głębiej przeżywających religię i nie mogą
cych odnaleźć się w coraz bardziej zinstytucjonalizowanym Kościele miejscowym. R eakcją nje jedyną. W rozdziale VII przedstaw ia autor zarówno „pozytywne” jak 1 „negatyw ne” aspekty owego zeświecczenia Kościoła: z jednej strony wzrost zna 2 Por. T. M. C h a r l e s - E d w a r d s , The Social Background to Irish „Pere-
grina'.io", „Celtica” t. XI, 1976, s. 43—59.
3 Jak wiadomo kościół iryjski nie mógł „pochwalić się” w swym k ra ju tal: licznymi gdzie indziej męczennikam i za wiarę, co legło u podstaw w ypracowanej w tym kościele ideologii męczeństwa: białego, zielonego i czerwonego. Białe m ę czeństwo (baanr.martre) oznaczało porzucenie wszystkiego co kom u jest drpgie, zielone (glasmartre) ^— pokutę i skruchę, czerwone zaś (derom artre) — „znoszenie krzyża i zniszczenia (śmierci) dla C hrystusa”, czytam y w tzw. hom iliarzu z Cambri (z drugiej połowy VIII w.).
czenia i am bicji hegemonialnych stolicy biskupiej w Armagh, z drugiej zaś — mało dotąd rozpoznany ruch reform atorski w Kościele, zwany Céli Dé („słudzy Boga”) lub (w starszej literaturze) ruchem kuldejskim . Nota bene: supozycja R ichtera 0 możliwości naw iązania do tego ruchu postaci apostoła K aryntii i biskupa salz burskiego W ergiliusza (s. 784) oraz jego iroszkockich w spółpracow ników (s. 91) zasługuje na bliższe rozważenie 4.
Niezależnie wszakże od napięć i konfliktów w łonie samego Kościoła iryjskie go, w ieki VII i VIII stanow iły okres szczytowych osiągnięć k u ltu ry iryjskiej 1 iroszkockiej5. W rozdziale VI R ichter omawia kolejno recepcję łaciny i rozwój irlandzkiej odmiany tego języka, studia biblijne i egzegezę biblijną (w tym w zglę dzie Irlandia bezsprzecznie w tedy przodowała w Europie), księgi pokutne (peniten- cjały), początki literatu ry łacińskojęzycznej (zwłaszcza hagiografii), annalistykę, lite ratu rę m oralizatorsko-dydaktyczną, praw odaw stw o świeckie i kościelne (zwłasz cza Collectio canonum Hibernensis), sztuki plastyczne i ilum inatorstw o kodeksowe. Należy docenić wyważone sądy autora, wolne od czyhających na badacza tych zagadnień dwóch niebezpieczeństw — irom anii i irofobii*.
O statni rozdział drugiej części poświęcony je st okresowi wikińskiem u, który położył kres wielu osiągnięciom cywilizacji iroszkockiej (koniec VIII do początku X I wieku). Nacisk został tu położony na w ydarzenia polityczne, zwłaszcza zaś na proces konsolidacji Irlandii dla obrony przed zagrożeniem z północy.
Okres następny dziejów Irlandii R ichter nazywa „drugim średniowieczem” (około 1100—1500). Irlandia znalazła się w tedy pod w pływam i (słabszymi i silniej szymi) Anglo-Normanów i Anglików, i była coraz konsekw entniej odcinana od łącz ności z kontynentem . Nie ujm uje to wszakże wagi procesom dziejącym się wówczas na wyspie. Właśnie wiek XI, gdy ustąpiło niebezpieczeństwo wikińskie, a nie za częło eię jeszcze anglo-norm ańskie, był okresem najbardziej ożywionych stosunków z Europą.
Trzecia część książki stara się możliwie równom iernie objąć aspekty polityczne, społeczne, kościelne i kulturalne ówczesnych dziejów Irlandii. Władztwo angielskie na wyspie aż do końca średniowiecza utrzym yw ało się w stosunkowo skrom nych granicach; natom iast Anglo-Iryjczycy — potomkowie feudałów anglonorm andzkich, ulegający silnym wpływom iryjskiego substrátu, niejednokrotnie solidaryzowali się z Iryjczykam i w walce przeciw Londynowi. Zagadnienie to, ważne z szerszego p unktu widzenia kształtow ania się poczucia narodowego w średniow ieczu7, zostało w niniejszej książce jedynie naszkicowane. Problem em szczególnie frapującym h is toryka jest zadziwiający konserw atyzm irlandzkiego życia społecznego i tradycji kulturalnych. Ocena tego zjaw iska nie jest łatw a. Konserwatyzm ham ow ał rozwój społeczny i duchowy, ale także stanow ił najlepszą w w arunkach Irlandii rękojm ię trw ałości stru k tu r społecznych i przeciwdziałał próbom rozbicia tych stru k tu r. Sprzeczna jest z tym wywodem końcowa uw aga au to ra (s. 163) o rzekomej otw ar tości społeczeństwa iryjskiego na w pływ y duchow o-kulturalne z zewnątrz. W póź niejszym („drugim ”) średniowieczu raczej nie ona w ybijała się na pierwsze miejsce.
4 Przypadająca w tym roku 1200 rocznica śmierci św. W ergiliusza z Salzburga będzie zapewne sprzyjała pogłębieniu badań nad tą niebanalną postacią.
8 Terminologia stosowana w pracach naukowych jest chwiejna. Term in „Iryj- czycy” rezerw ujem y dla mieszkańców samej Irlandii, natom iast „Iroszkoci” mogli być Iryjczykam i lub pochodzić z iryjskiej diaspory na Wyspach B rytyjskich i na kontynencie. Źródła wczesnośredniowieczne używ ają dla określenia obu tych k a te gorii term in „Scot[t]i”, a Irlandię nazyw ają „Scot[t]ia” lub rzadziej — Hibernia. • Por. wywody i terminologię J. D u f t a, Iromanie-irophobie. Fragen um die
frühm ittelalterlichen Ireniiiission exem plifiziert an St. Gallen xnd Alemannien,
„Zeitschrift fü r schweizerische K irchengeschichte” t. L, 1956, s. 241—262.
7 Por. cytow aną w przyp. 1 pracę M. R i c h t e r a o trzynastow iecznym nacjo- naliżm ie w Walii.
R E C E N Z J E 603
Interesująca i inspirująca książka R ichtera kończy się (s. 166—171) zwięzłym, ale bardzo instruktyw nym zwłaszcza dla mniej obeznanego czytelnika wykazem literatu ry , powiązanym z bibliograficznymi przypisam i do tekstu. Z wykazu tego w ynika znaczny w statnich czasach wzrost piśm iennictw a naukowego dotyczącego dawnych dziejów Irlandii. Książkę zaopatrzono słowniczkiem staroiryjsko-niem iec- kim i indeksem, a także kilkom a m apkam i i graficznym schem atem społeczeństwa iryjskiego około roku 700 (s. 23).
Czytelnikowi polskiemu narzuca się porów nanie książki R ichtera z analogicz nym i partiam i historii Irlandii, pióra Stansław a G r z y b o w s k i e g o 8. Porów na nie nie wypada niekorzystnie dla polskiego historyka, należy jednak zwrócić uw a gę na dość istotną różnicę perspektyw y dziejowej w obu ujęciach (zarys Grzy bowskiego stanow i w przekonaniu recenzenta widomy rezultat oddziaływania n a u kowego poglądów Stefana C z a r n o w s k i e g o i jego prac celtologicznych). Zwa żywszy obserwowany w nowszych czasach w zrost zainteresow ania także u nas dawniejszym i dziejami Szmaragdowej W yspy9, wolno z przekonaniem zarekom en dować książkę M. R ichtera także polskiemu czytelnikowi.
Jerzy Strzelczyk
K urt W e s o ł y , Der weibliche Bevölkerungsanteil in spätm ittel
alterlichen und frühneuzeitlichen Städten und die Betätigung der Frau en im zünftigen H andw erk (insbesondere am M ittel und Oberrhein),
„Zeitschrift fü r die Geschichte des O berrheins” t. CXXVIII, 1980, s. 69—117.
Studium K urta W e s o ł y ’ e g o naw iązuje bezpośrednio do w ydanej 100 lat tem u klasycznej rozpraw y K. B û c h e r a o ludności F ran k fu rtu nad Menem oraz do artykułów tegoż au to ra o kw estii kobiecej w średniowieczu i o zawodach w średniowiecznym F rankfurcie >; powołuje się również na arty k u ł J. H a r t w i g a o kobietach w średniowiecznej L u b ece2. Wesoły oparł swe badania na szerszej niż poprzednicy podstawie źródłowej; w ykorzystał przede wszystkim źródła pochodzące z regionu leżącego nad środkowym i górnym Renem, sięgnął poza tym do prze kazów z miast: Kolonii, Fryburga w Bryzgowii i Fryburga w Uechtgau, a także ze Strasburga, zestawił też obszerną literaturę.
Wiadomo z opracowań zajm ujących się liczebnością i stru k tu rą ludności m iej skiej na podstawie spisów podatkowych, że odsetek uiszczających podatki jako samodzielne płatniczki — głowy rodzin był wcale wysoki i wynosił, jak wynika z tabeli (s. 74) — przeciętnie ponad 23°/o. Ze spisów nie dow iadujem y się natom iast,
8 S. G r z y b o w s k i , Historia Irlandii, Wroclaw 1977.
9 Próbę naszkicowania dorobku nauki polskiej w zakresie wczesnych dziejów Irlandii i jej mieszkańców podjąłem w artykule Iroszkoci w Europie średniowiecz
nej, „Nasza Przeszłość” (w druku). A rtykuł ten jest równocześnie sprawozdaniem
z m onum entalnej pracy zbiorowej Die Iren und Europa im früheren Mittelalter, red. H. L ö w e , cz. 1—2, S tu ttg a rt 1982. Jako uzupełnienie do danych zaw artych w wymienionym artykule można wspomnieć, że rok 1983 przyniósł pierwsze w ję zyku polskim tłum aczenie integralnego tekstu większego zabytku piśm iennictwa staroiryjskiego (Táin Bó Cuailnge): Táin czyli uprowadzenie stad z Cuailnge, tłum. E. B r y 11 i M. G o r a j , W arszawa 1983, Por. także E. M a j e w i c z , A. F. Μ β ί ε w i с z, J ęzyki celtyckie na W yspach B rytyjskich (seria „Nauka dla wszystkich”, n r 368), W rocław 1983.
1 K. B ü c h e r , Die Bevölkerung von F rankfurt a. Main im X IV . und X V . J., Tübingen 1886; t e n ż e , Die Frauenfrage im M ittelalter, wyd. 2, Tübingen 1910; t e n ż e , Die Berufe der Stadt F rankfurt a. M. im M ittelalter, Leipzig 1914.
2 J. H a r t w i g , Die Frauenfrage im m ittelalterlichen Lübeck, „Hansische G eschichtsblätter” t. XXXV, 1908, s. 36—94.
