Nazwy roślin motywowane nazwami części ludzkiego ciała w "Słowniku gwar kaszubskich" B. Sychty

Nazwy roślin motywowane nazwami

części ludzkiego ciała w "Słowniku

gwar kaszubskich" B. Sychty

Acta Cassubiana 14, 28-42

2012

Nazwy roślin motywowane nazwami

części ludzkiego ciała w Słowniku

gwar kaszubskich B. Sychty

1. Je d n y m z p rz e ja w ó w a n tro p o c e n try z m u i a n tro p o m o rfiz m u ję z y k a , ściślej: je g o „som atocentryzm u” i „som atom o rfizm u ” 1, je s t udział nazw części ciała w p ro ce­ sach n o m in a c y jn y c h d o ty c z ą c y ch in n y ch d z ie d z in rze c z y w isto śc i p o z a ję z y k o w e j. W śró d re z u lta tó w o w y c h p ro cesó w , o p a rty c h n a m e c h a n iz m a c h m e ta fo ry z ac ji i m e to n im iz a c ji, z n a jd u ją się te ż n a z w y roślin. L ic z n y c h p rz y k ła d ó w ró ż n y c h o d ­ m ia n te g o z ja w isk a d o sta rc z a m .in . m a te ria ł fito n im ic z n y za w a rty w S ło w n ik u

g w a r k a szu b sk ic h n a tle k u ltu ry lu d o w e j B e rn a rd a S y ch ty 2.

N a z w y lu d z k ie g o c ia ła m o ty w u ją c e k a sz u b sk ie fito n im y w c h o d z ą do n a z w ro ślin p rz e d e w sz y stk im ja k o n a z w y c ia ła lu d zi, ale p e w n ą , n ie w ie lk ą g ru p ę p o d ­ staw sta n o w ią te ż naz w y ta k ic h części ciała, k tó re zo stały p rzy p isan e c z łe k o k ształt­ n y m isto to m n ad p rz y ro d z o n y m , np. w fito n im ie d iô b li p ą p k ‘g rzy b szatań sk i, B o letu s satan as L e n z ’ (IV 50) - d iab łu , ch o ć p o d s ta w ą „ d ia b e lsk ic h ” k a sz u b sk ic h fito n im ó w częściej b y w a ją te cz ę śc i c ia ła p rz y p isy w a n e sz a tan o w i, k tó re s ą c h a ­ rak te ry sty c z n e d la z w ie rz ą t, por. d iô b li ògòn ‘ż a rn o w ie c m io tlasty , S aro th am n u s sco p ariu s W im m ’ (I 2 1 6 ), d iô b li ró g ‘sto rc z y k p lam isty , O rch is m a c u la tu s L .’ (IV 334) cz y p ù r tk ò w é rodżi lu b p ë s c z i ‘sto rczy k szero k o listn y , O rch is la tifo lia ’ (IV 230). K ilk a n a z w części lu d z k ie g o c ia ła u ż y ty c h ja k o p o d sta w y n o m in a c y jn e fito n im ó w o d n o si się te ż do C h ry stu sa, ja k o B o g a w c ie lo n e g o , np. P a n a je zu s-

k ò w é p a lu s z c z i ‘p ie rw io sn e k lek arsk i, P rim u la o fficin alis L .’ (IV 14).

D o fito n im ó w p o c h o d n y c h o d n a z w cz ę śc i lu d z k ie g o c ia ła z a lic z am zaró w n o d e ry w a ty u tw o rz o n e ze w z g lę d u n a b e z p o śre d n i zw ią z e k ro ślin n o sz ą c y c h te n a ­ zw y z o k re ślo n y m i c z ę śc ia m i ciała, j a k w w y p a d k u n a z w y p a lu s z n ic a ‘p a lu sz n ik krw aw y, D ig ita ria san g u in alis S c o p ’ (IV 14), m o ty w o w an ej p o d o b ień stw em k sz ta ł­ tu w ie c h y tej tra w y do d ło n i o p atrzo n ej p a lc a m i, ja k i d ery w aty , k tó ry c h z w iązek

1 J. Maćkiewicz, Językowy obraz ciała. Szkice do tematu, Gdańsk 2006, s. 12. 2

z częściami ciała ma charakter pośredni, jak w wypadku nazwy paleczniczi plt.

1. ‘dzwonki okrągłolistne, Campanula rotundifolia L’, 2. ‘dziewanna, Verbascum

nigrum L.’, 3. ‘naparstnica zwyczajna, Digitalis ambigua L’ (IV 15), ponieważ

kwiaty tej rośliny przypominają kształtem nie palce, lecz naparstki, ewentualnie

inne przedmioty stanowiące ochronę palca.

Fitonimy motywowane nazwami części ludzkiego ciała to zarówno derywaty

semantyczne, np. jãzëczk, częściej jãzëczczi pl. ‘babka zwyczajna, Plantago ma-

ior’ (II 91), por. jãzëk ‘język’ (I 90), jak i derywaty słowotwórcze, np. ùsznik

2. ‘jasnota plamista, Lamium maculatum’ (VI 15), a także zestawienia terminolo­

giczne, w których nazwy części roślin stanowią człon nadrzędny, np. m òdré òczkò

‘niezapominajka błotna, Mysotis palustris L.’ (III 98), lub w których przymiotni­

kowe derywaty słowotwórcze od takich wyrazów stanowią człon podrzędny, np.

triglowé drzéwò ‘grab, Carpinus betulus’ (V 387).

Niektóre z fitonimów motywowanych przez nazwy części roślin powstały

w procesie niezależnego rozwoju na gruncie gwar kaszubskich, np. bardówka

2. ‘huba, żagiew, Polyporus, grzyb roztocz lub pasożyt z rodziny żagwiowatych’

(Strzepcz, VII 7), por. bardówka 1. ‘brodawka’ (śr, I 19), inne - jako kalki struktu­

ralne, zwłaszcza z łaciny lub języka niemieckiego, np. zestawienie matëszkòwé

zelé ‘melisa lekarska, Melissa officinalis L.’ (VII 163), kalka niemieckiego złoże­

nia Mutterkraut.

Wśród zarejestrowanych w Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej

Bernarda Sychty około 11503 kaszubskich nazw gatunków roślin wyrazów moty­

wowanych nazwami części ludzkiego ciała jest 64, a więc stanowią one około

5,6 proc. ogólnego zasobu fitonimicznego słownika Sychty.

2. Nazwy części ludzkiego ciała motywujące - bezpośrednio lub pośrednio

- derywaty semantyczne, słowotwórcze i syntaktyczne (zarówno ich człony nad­

rzędne, jak i podrzędne) będące nazwami roślin należą - ze względu na podsta­

wowe znaczenia tych wyrazów - do trzech podgrup (po nazwie części ciała podaję

w nawiasie liczbę nazw roślin utworzonych od tego wyrazu):

A) nazwy zewnętrznych części ludzkiego ciała (19 wyrazów będących podstawą

37 fitonimów):

bardówka ‘brodawka’ (śr, I 19) (1): 2. ‘huba, żagiew, Polyporus, grzyb roz­

tocz lub pasożyt z rodziny żagwiowatych’ (Strzepcz, VII 7);

dupa ‘pośladki, tyłek’, 2. ‘srom kobiecy’ (I 252-253) (2): babiô dupa

‘poziewnik, Galeopsis tetrahit L.’ (Parchowo, Czarna Dąbrowa, Piaszno, VII 4);

ùtrzëdupa ‘łopian większy, Arctium lappa L.’ (VI 39);

E. Rogowska-Cybulska, Nazwy roślin motywowane słownictwem religijnym w „Słowniku gwar

kaszubskich ” Bernarda Sychty, „Rocznik Gdański”, t. LXIV, 2004, z. 1-2, s. 125.

głowa ‘głowa’ (I 326) (4): bòlëglowiné lëstë plt. ‘jaskier ostry, Ranunculus

acer’ (Jastarnia, Bór; I 56); głowócz 3. ‘łopian pajęczynowaty, Arctium tomento-

sum Mill’ (Puckie, I 327); głowniók ‘łopian pajęczynowaty, Arctium tomentosum

Mill’ (Zapceń, I 328); triglowé drzéwò ‘grab, Carpinus betulus’ (Kępa Żarno­

wiecka, V 387);

jãzëczk ‘dem. od jã z ë k (I 91) (1): jãzëczk, częściej jãzëczczi pl. ‘babka zwy­

czajna, Plantago maior’ (II 91);

jãzëk ‘język’ (I 90) (1): babi jãzëk ‘babka, Plantago maior L.’ (I 10);

knôp 3. rzadko ‘męski narząd kopulacyjny, prącie’ (śr.), por. też 1. ‘chłopiec’

(I 177) (1): knóp 2. neosemant. ‘kaktus, Cactus’ (Gowidlino, II 177);

kôłtón 1. ‘kołtun, plica polonica’, por. też 2. ‘długie włosy u mężczyzny,

zaniedbane włosy u kobiety’ (I 124-125) (2): kółtón obok kółtun 4. ‘jemioła,

Viscum album L.’ (II 125); kółtón obok kałtun 8. ‘łopian pajęczynowaty, Arctium

tomentosum Mill’ (pn, śr, II 125);

nokc ‘paznokieć’ (pn, rzadziej śr) (III 215) (4): nokce 2. ‘kocanki piaskowe,

Helichrysum arenarium’ (Kartoszyno, III 215); nokce 2. ‘nagietek lekarski, Calen­

dula officinalis L.’ (Żarnowiec); nóczetk, częściej pl. nóczetczi (III 184) // nócotczi

(Czarlino, Stężyca, Zdunowice; VII 178) ‘nagietek, Calendula officinalis’; òczetczi

plt. ‘złocień właściwy, Chrysanthemum leucanthemum L.’ (Zabory, III 317);

òczkò ‘pieszczotliwie o oku: małe oko’ (III 311) (1): mòdré òczkò ‘niezapo­

minajka błotna, Mysotis palustris L.’ (pn-zach, III 98);

òkò 1. ‘oko’ (309) (2): bòlëòczë plt. ‘jaskier ostry, pryszczeniec, Ranunculus

acer’ (śr., I 56); òcznik ‘rogownica, Cerastium arvense L.’ (Kłanino, VII 208);

palec //palc ‘Gochy, sporad. śr’ / /pôle (Puckie, Wejherowskie aż po Przod­

kowo w Kartuskiem’ (IV 13-14) (3): paleczniczi plt. 1. ‘dzwonki okrągłolistne,

Campanula rotundifolia L’ (Kępa Żarnowiecka, IV 15); paleczniczi plt 2. ‘dzie­

wanna, Verbascum nigrum L.’ (Lisewo, IV 15); paleczniczi plt 3. ‘naparstnica

zwyczajna, Digitalis ambigua L’ (Smażyno, Strzebielino; IV 15);

paluszk ‘dem. od palec’ (IV 14) (2): Panajezuskòwé paluszczi ‘pierwiosnek

lekarski, Primula officinalis L.’ (Kępa Żarnowiecka, IV 14); palusznica 2. ‘pa-

lusznik krwawy, Digitaria sanguinalis Scop’ (pn, IV 14);

pąpk 1. ‘pępek’ (IV 50) (3): pąpk, zwykle pąpczi ‘pępawa dachowa, Crepis

tectorum L.’ (Puzdrowo, IV 50); dióbli pąpk ‘grzyb szatański, Boletus satanas

Lenz’ (sporad. pn, śr., IV 50); smarkati pąpk ‘maślarz, Boletus luteus’ (Zabory,

IV 50);

rząsa 2. ‘rzęsa na brzegu powieki’ (IV 377) (2): rząs f. (IV 376) // rząsa

1. (IV 377) ‘rzęsa, Lemna’; rząsnica ‘kosmatka owłosiona, Luzula pilosa L.’ (Żuko­

wo, Pępowo, VII 279)

ùchò 1. ‘ucho’ (VI 15) (3): babié ùszë ‘grzyby: piestrzenice, Helvella ascu-

lenta’ (Puzdrowo, I 10); ùsznik 2. ‘jasnota plamista, Lamium maculatum’ (Łyśnie-

wo, VI 15); zausznik ‘agawa, Agave Americana’ (Przodkowo, VI 192);

ùszëszczaplt. ‘duże uszy’ (Puckie, VI 14) (1): babié ùszëszcza ‘smardz stoż­

kowaty, Morchella conica Pers.’ (Przyjezierze Żarnowieckie, VI 14);

wąs ‘zarost u mężczyzn na górnej wardze, wąs’ (VI 103) (2): wąsale 2. ‘prze-

tacznik kłosowy, Veronica spicata L.’ (Kępa Żarnowiecka, VI 103); wąsotka

‘łuskiewnik różowy, Latharea squamaria L.’ (Świecino, Kartoszyno; VI 104)

włos ‘włos’ (VI 91-92) (1): panieńsczé wlosë ‘przytulia błotna, Galium palu­

stre’ (Kępa Żarnowiecka, IV 22);

B) nazwy wewnętrznych części ludzkiego ciała (9 wyrazów będących podstawą

17 fitonimów):

biodro II ‘biodro’ (I 112) (1): biedrzón ‘biedrzeniec pospolity, Pimpinella

Saxifraga’ (I 105);

kosc ‘kość, gnat’ (II 212) (3): f f kostina ‘żywokost lekarski, Symphytum

officinale L.’ (Puzdrowo, II 214); f kostoba ‘gnieźnik leśny, Neotia niclus avis L’

(Lubkowo, VII 129); żëwòkòsc f. ‘żywokost, Symphytum officinale’ (VI 302);

matëszka 2. ‘narząd rodny u kobiet, macica’, por. też 1. ‘pieszczotl. o matce’,

3. ‘kurczowy ból w podżebrzu kobiety, kolka’ (III 60) (1): matëszkòwé zelé ‘melisa

lekarska, Melissa officinalis L.’ (pn, VII 163);

nérka anat. ‘nerka’ (III 207) (1): zelonô nérka ‘kopytnik pospolity, Asarum

europaeum L.’ (Góra Pomorska, VII 182);

płëc f zwyklepłëcap l ‘płuca’ (IV 86) (1): płëcnik ‘podbiał pospolity, Tussi-

flago farfara L.’ (Kępa Żarnowiecka, IV 87);

sérdëszkò ‘serduszko’ (V 38) (1): sérdëszka plt. ‘drżączka, Briza media’ (Wej-

herowskie, Kartuskie; V 38);

serce 1. ‘serce, okolica serca’ (V 37) (2): sercnica ‘serdecznik, Leonorus

z rodziny Labiatae’ (Kartoszyno, Strzebielino; V 38); serdecznik 3. ‘roszpunka

ząbkowana, Valerianella dentata’ (Łebcz, V 39);

Żebro 1. anat. ‘żebro’ (VI 282) (4): babié żebro a) ‘mikołajek nadmorski,

Eryngium maritimum L.’ (Bór, Jastarnia, I 10), b) ‘poziewnik, Galeopsis tetrahit

L.’ (śr., I 10), c) ‘bagno zwyczajne, Ledum palustre L.’ (Łyśniewo, I 10); babsczé

żebra ‘poziewnik, Galeopsis tetrahit L.’ (Żukowo, I 11);

Żëła anat. ‘żyła’ (VI 289) (3): żilnik ‘babka zwyczajna, Plantago minor L.’

(Lubkowo, Tyłowo, Sławutowo; VI 289); piącżiłczi (Zabory, sporad. aż po Linię

w Wejherowskiem) // piącożiłczi (Zabory) ‘babka pospolita, Plantago maior L.’

(IV 274); pińcżëłowé lëstë (Hel) //pińcżëlowi lëst (Bór, IV 274);

C) nazwy płynów ustrojowych i wydzielin (4 wyrazy będące podstawą 10 fito­

nimów):

krew 1 ‘krew’ (II 253) (4): Pana Jezusowô krew ‘dziurawiec pospolity, Hy­

pericum perforatum L.’ (Nakło, II 253), Pana Jezusa krew ‘mięta, Mentha arven-

sis L.’ (II 253), krwiotok ‘krwawnik, Achillea millefolium’ (Jamno, II 254);

f krwawnica ‘wydmuchrzyca piaskowa, Elymnus arenarius L.’ (Puzdrowo, Strze-

bielino; VII 137);

mleko 1. ‘mleko’, por. też 2. ‘biaława ciecz zawarta niektórych owocach

i nasionach, zwł. niedojrzałych’ (III 84-86) (3): mleczniczka ‘surojadka, Russula

sp.’ (Kępa Żarnowiecka, III 86); drobni mlécz ‘jastrzębiec Lachenala, Hieracium

Lachenalii’ (Puckie, III 87); mòdri mlécz ‘cykoria podróżnik, Cichirium intybus

L ’ (III 98);

smark 1. // smôrkol 1. ‘wydzielina z nosa’ (V 93) (2): smôrkòl 3. ‘maślak,

Boletus luteus’ (V 93); smarkatipąpk ‘maślarz, Boletus luteus’ (Zabory, IV 50);

tôle I ‘żółć’ (VI 275) (1): f żôłcownik ‘mrzygłód, Genista germanica’ (Sulicice,

Kłanino, Redoszewo; VI 275).

3.

Motywacja wykorzystywania nazw części ludzkiego ciała w funkcji pod­

staw nominacyjnych nazw roślin zarejestrowanych w Słowniku gwar kaszubskich

na tle kultury ludowej księdza Bernarda Sychty jest stosunkowo mało zróżni­

cowana.

3.1.

W 21 z 64 takich nazw oparty na nazwie części ludzkiego ciała derywat

semantyczny, słowotwórczy lub składniowy informuje o walorach użytkowych

danej rośliny lub jej części, a nazwa części ludzkiego ciała występuje w jego

definicji uwzględniającej mechanizm nominacyjny4 w funkcji obiektu czynności

lub procesu przypisywanych tej roślinie. większość tak utworzonych nazw -

w materiale fitonimicznym słownika Sychty jest ich 19 - odwołuje się do stosowa­

nia roślin w leczeniu dolegliwości dotyczących różnych części ludzkiego ciała.

W funkcji podstaw takich nazw występują przede wszystkim nazwy wewnętrznych

części ludzkiego ciała (kòsc,płëc, serce, matëszka ‘macica’, biodro) oraz płynów

ustrojowych (krew, żôłc), wyjątkowo nazwy zewnętrznych części ciała (ùchò).

O tym, żepłëcnik ‘podbiał pospolity, Tussiflago farfara L.’ (IV 87) uważany

jest przez Kaszubów za lekarstwo w chorobach płuc, informuje ksiądz Sychta

w artykule hasłowym poświęconym wyrazowipłëc, por. „med. lud.: płëca roscą

m.in. po dłuższym zażywaniu z żywokostu, podbiału i krwawnika” (IV 86-87).

Wzmiankę na temat stosowania przy złamaniu kości ‘żywokostu, Symphytum

officinale’, zwanego w kaszubszczyźnie żëwòkòsc i f f kòstina f ., znajdziemy

w słowniku Sychty s.v. żëwòkòsc, por. „Recepta: Wëg

ò

towaną abo

ù

cartą żëw

ò

k

ò

sc

przekładają na złómóną nog

ã

abo r

à

k

â

” (VI 302).

Parafrazę ‘ziele leczące matëszkã ma też zapewne zestawienie matëszkòwé

zelé ‘melisa’, będące - podobnie jak synonimiczne wobec niego zestawienie matczé

zelé - kalką niemieckiego złożenia Mutterkraut. O tym, że pierwszy człon tej

nazwy rozumiany jest dziś przez Kaszubów jako matëszka ‘macica’, świadczy

4 Dla derywatów słowotwórczych będzie nią parafraza słowotwórcza, a dla derywatów seman­ tycznych - definicja informująca o motywacji przeniesieniu znaczenia.

n a sté p u ją c y fra g m e n t s ło w n ik a Sychty: „ B iałczi p iją h e rb a ta z m a të sz k ò w é g o z elég o , czej ju m m a të s z k a b ò li” (V II 163). To, że m e lis a sto so w a n a b y ła w m e d y ­ cy n ie ludow ej n a ró żn e d o le g liw o śc i k o b iece, p o ś w ia d c z a ją z re s z tą liczn e ź ró d ła d o ty c z ą c e lu d o w e g o z io ło le c z n ic tw a 5. W o d n ie sie n iu do w s p ó łrd z e n n y c h z p rz y ­ m io tn ik ie m m a të szk ò w é n a z w n ie m ie c k ie j, łaciń sk iej i p o lsk iej m o ż liw e je s t j e d ­ n a k ró w n ie ż w ią z a n ie te g o rd z e n ia ze z n a c z en ie m ‘m a tk a ’ i ‘k ró lo w a p s z c z ó ł’6.

N a z w ê z a u s z n ik ‘ag aw a, A g av e A m e ric a n a ’ (V I 192) n a le ż y tłu m a c z y ć z a sto ­ so w an iem ja k o le k a rstw a n a b ó l u sz u liści tej rośliny, n o sz o n y c h w u c h u ja k k o l- c z y k 7, o cz y m p isze S y ch ta w arty k u le h a sło w y m d o ty c z ą c y m sy n o n im iczn ej w sto su n k u do za u s z n ik a n a z w y o rą żé, por. „C zej ce w ù s z a c h k ò le , téj w łó ż sobie o rą ż é g ò , to ce ò p rz e s tó n ie ” (III 335).

K o rz y stn y w p ły w n a d o le g liw o śc i ż ó łcio w e ‘m rz y g ło d u , G e n ista g e rm a n i­ c a ’, n o sz ą c e g o k a s z u b s k ą n a z w ê f żó lc o w n ik , p o tw ie rd z a B e rn a rd S y ch ta w h aśle d o ty c z ą c y m te g o w y ra z u , por. „M ed. lud.: Ż ó łc o w n ik p rz y n o si u lg ê cie rp ią c y m n a k a m ie n ie ż ó łcio w e i w ą tro b é ” (V I 275).

A su m p t do n a d a n ia ‘k rw aw n ik o w i, A c h illea m ille fo liu m ’ m .in. n azw y k rw io to k (II 2 5 4 ) d ało p rz e k o n a n ie , że m a o n w ła śc iw o śc i p rz e c iw k rw o to cz n e , o p arte n a z a sad zie o p o zy cji, w m y śl k tó rej n a k rw a w ią c ą ranê n a le ż y d z ia ła ć ro ś lin ą k w it­ n ą c ą b ia ło 8. W ła śc iw o śc ia m i le c z n ic zy m i m o ż n a w y ja śn ić te ż d e ry w a t se rcn ica (V 38), o d n o to w a n y p rz e z sło w n ik S y ch ty ja k o n a z w a ‘se rd e c z n ik a, L eo n o ru s z ro d z in y L a b ia ta e ’9.

D a w n y m za sto so w a n ie m m a g ic z n y m (w k u lc ie m a ją c y m z w ią z e k z p ło d n o ś­ cią) lu b le c z n ic zy m (p rz e c iw k o b ó lo m ja m y b rz u sz n e j) b y w a w y ja śn ia n y zw ią z e k z rz e c z o w n ik iem b io d ro sta ro p o lsk ie g o fito n im u b ie d r z e n ie c 10, a w iê c i k a s z u b ­ sk ieg o fito n im u b ie d rzó n ‘b ie d rz e n ie c p o sp o lity , P im p in e lla S a x ifra g a ’ (I 105).

In n e z w iązan e z o k re ślo n y m i c z ê śc ia m i lu d z k ie g o c ia ła ro d zaje z a sto so w a ń ro ślin b y w a ją u trw a la n e w ich k a s z u b sk ic h n a z w a c h z n a czn ie rz a d z ie j. O u ż y tk o ­ w a n iu w celach h ig ien iczn y ch liści ‘ło p ian u w iêk szeg o , A rctiu m la p p a L .’ św iadczy je g o ż a rto b liw a n a z w a ù trzë d u p a (V I 39). P rz y g o d n e w y k o rz y sty w a n ie w d zie- c iê c y c h z a b a w a ch ‘p rz e ta c z n ik a k ło so w e g o , V ero n ica s p ic a ta L .’ d o k u m en tu je

5 Por. A. Paluch, „Zerwij ziele z dziewięciu miedz... " Ziołolecznictwo ludowe w Polsce w XIX

i początku X X wieku, Wrocław 1989, s. 93; C. Bańkowski, E. Kuźniewski, Ziołolecznictwo ludowe, wyd. II poprawione i uzupełnione, Warszawa - Wrocław 1980, s. 73.

6 E. Rogowska-Cybulska, Nazwy roślin motywowane nazwami ludzi w „Słowniku gwar ka­

szubskich " Bernarda Sychty, „Gdańskie Studia Językoznawcze”, IX, 2005, s. 67-94.

7

E. Rogowska, Kaszubskie nazwy roślin uprawnych, Gdańsk 1998, s. 11. 8 Taż, Z kaszubskiego zielnika: Krwawnik, „Pomerania”, 1999, nr 1, s. 45-46.

9 A. Spólnik, Nazwy polskich roślin do XVIII wieku, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź 1990, s. 104.

je g o n a z w a w ąsale; bliżej m o ty w ację teg o sło w a w y ja śn ia ks. Sychta, p o r. „w ąsale te m u sa ta k n a z é w a ją, bo d zecë sobie n im i w ąsë m a lë ją ” (V I 103).

3.2. S p o rad y czn ie n a to m ia st k a sz u b sk ie n a z w y ro ślin m o ty w o w a n e n azw am i części lu dzkiego c ia ła o strz e g a ją p rz e d szk o d liw y m sam o istn y m w p ły w em rośliny n a czło w iek a. T aki c h a ra k te r m a ją w św ietle sło w n ik a S y ch ty d w a fito n im y n a z y ­ w ające ‘ja s k ie r ostry, R a n u n c u lu s a c e r ’ : b ò lë g lo w in é lë stë p lt i b ò leò czë p lt (I 56); B ern a rd S y c h ta p isze o g e n ezie n a z w y b ò leò czë p lt n astęp u jąco : „W edług e ty m o ­ lo g ii lu d o w ej n a z w a ta p o c h o d z i o d rz e k o m e g o b ó lu oczu , ja k i w y w o łu je w ą c h a ­ nie k w ia tu lu b p a trz e n ie n a k w ia t” (I 56).

3.3. w ś r ó d k a s z u b sk ic h n a z w ro ślin tw o rz o n y c h o d n a z w części lu d zk ieg o c ia ła m o ż n a te ż w y ró ż n ić n ie w ie lk ą g ru p ę fito n im ó w o p o d w ó jn ej m o ty w a c ji se ­ m a n ty c z n e j, k tó ry c h p o w sta n ie m o ż n a w y ja śn ia ć i sp e c y fic z n y m d z ia ła n ie m d a ­ nej ro ślin y n a o k re ś lo n ą c z ęść lu d z k ie g o ciała, i je j p o d o b ie ń stw e m do tej części. D o g ru p y tej n a le ż y p rz e d e w sz y stk im w y ra ż e n ie P a n a J e zu so w ô krew ‘d z iu ra ­ w ie c pospolity, H y p ericu m p erfo ratu m L .’ (II 253), b o w iem w w y p ad k u tej rośliny p rz y p isa n ie je j d z ia ła n ia p rz e c iw k rw o to c z n e g o w y n ik a ło z z a sto so w a n ia częstej w m e d y c y n ie lu d o w ej zasad y : „p o d o b n e le c z y się p o d o b n y m ”, g d y ż d z iu ra w ie c w y d z ie la sok k o lo ru krw i, co stało się te ż p o d sta w ą p o w ią z a n ia tej rośliny z k ultem ch ry sto lo g ic z n y m . In n eg o ro d z a ju p o d w ó jn ą m o ty w a c ję m o ż n a p rz y p isa ć fito n i- m o w i k ô ltô n // k a ltu n ‘ło p ia n p a ję czy n o w aty , A rc tiu m to m e n to su m M ill’ (II 125); czep liw e rz e p y tej ro ślin y z je d n e j stro n y p rz y p o m in a ją w y g lą d e m ‘k o łtu n , p lic a p o lo n ic a ’, z drugiej - g d y p rz y p a d k ie m w p lą c z ą się w e w łosy, m o g ą w y w o ła ć stan g o p rzy p o m in ający .

3.4 . M o d el n o m in a c y jn y w y k o rz y stu ją c y p o d o b ie ń stw o ro ślin lub ich części do cz ę śc i lu d z k ie g o c ia ła re a liz u ją aż 42 fito n im y n o to w a n e w S ło w n ik u g w a r

k a szu b sk ic h n a tle k u ltu ry lu d o w ej. W ła śc iw o śc ią , ze w z g lę d u n a k tó rą d o strz e g a

się ta k ie p o d o b ie ń stw o , je s t - w św ietle fito n im ó w z a re je stro w an y c h w sło w n ik u S y ch ty - n ie m a l b e z w y ją tk u k sz ta łt, c z e m u n ie k ie d y d o d a tk o w o to w a rz y sz y p o ­ d o b ie ń stw o p o ło ż e n ia , k o lo ru cz y c ech w y c z u w a n y c h do ty k iem . W y ją te k stan o w i b y ć m o że zesta w ie n ie b a b iô d u p a , u ż y w a n e ja k o n a z w a ‘p o z ie w n ik a , G a leo p sis te tra h it L .’ (V II 4) p ra w d o p o d o b n ie ze w z g lę d u n a je g o n ie p rz y je m n y zap ach , ch o ć n a z w a t a nie je s t ca łk ie m ja s n a 11.

P o d o b ie ń stw o k sz ta łtu w k ilk u w y p a d k a c h d o ty c z y o g ó ln eg o p o k ro ju roślin, a przynajm niej ich frag m en tó w w id o czn y ch p o n a d ziem ią. S pośród fito n im ó w o d ­ n o to w a n y c h w sło w n ik u S y ch ty ta k ą m o ty w a c ję m a ją z a p ew n e n a z w y ba rd ô w ka ,

kô ltô n // k ô łtu n , rzã sa , b a b ié żeb ro , w ą so tk a , f k o sto b a i kn ô p .

11 E. Rogowska-Cybulska, Nazwy roślin motywowane nazwami ludzi w „Słowniku gwar ka­

Fitonim bardówka 2. ‘huba, Polyporus’ (VII 7) zawdziêcza swe powstanie

dostrzeżeniu przez Kaszubów podobieństwa huby rosnącej na pniu drzewa do

brodawki na ludzkiej twarzy. Nazwa kôłtón // kôłtun (II 125) została przeniesiona

z ‘kołtuna, plica polonica’, por. też kôltón 2. ‘długie włosy u méżczyzny, zanie­

dbane włosy u kobiety’ (I 124-125), na ‘jemiołé, Viscum album L.’ ze wzglêdu

na podobieństwo zielonych ażurowych kul jemioły rozmieszczonych wśród kona­

rów drzew do kołtuna we włosach.

Znaczenie ‘Lemma, rodzaj rośliny pływającej’ wyrazu rzãsa rozwia ło siê w jê-

zykach słowiańskich ze znaczenia ‘coś strzêpiastego, jak włoski na powiece’12 pod

wpływem obserwacji drobnych łodyżek tej roślinki falujących tuż pod powierzch­

nią wody, podczas gdy na jej powierzchni unosi siê przypominający błoné powieki

zbity kożuch liści.

Użycie rzeczownika żebra w fitonimach babié żebro a) ‘mikołajek nadmor­

ski, Eryngium maritimum’, b) ‘poziewnik, Galeopsis tetrahit L.’, c) ‘bagno zwy­

czajne, Ledum palustre L.’13 i babsczé żebra ‘poziewnik, Galeopsis tetrahit L.’

służy uwypukleniu różnych cech odbieranych za pomocą zmysłów wzroku i doty­

ku: symetrycznego układu liści (po obu stronach gałézi lub gałązki) albo żyłek

liściowych (po obu stronach głównego nerwu) rośliny, jak w wypadku żeber

i krégosłupa, a także sztywności łodygi i ostrości kolców, kojarzących siê z wy­

stającymi żebrami i w ogóle z kośćmi14. Zestawienia tego rzeczownika z przy­

miotnikami babi lub babsczi wskazują na znaczną liczbê owych symetrycznie

układających siê i/lub kolących czêści, bo według ludowej wersji Biblii kobiety

mają wiêcej żeber niż mêżczyźni, co stanowi dodatkowe uzasadnienie dla stereo­

typu niskiej wartości kobiet, por.: „Niewiasta jest stworzona z żebra boku prawego

Adama, dlatego to mêżczyźni tego jednego żebra nie mają. Gdy Bóg wyjął pierw­

szemu człowiekowi żebro, pies je pochwycił i pożarł. Wtedy Bóg pochwycił psa

za ogon chcąc żebro wytrząść, lecz nie wytrząsł tylko urwał psu ogon. A ponieważ

niewiasta jest z tak poniżającej rzeczy stworzona, dla tego wciąż musi upokarzać

siê przed mêżczyzną”15.

12

W. Boryś,

Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005, s. 535.

13

Nazwę

babié żebro

według

Pomoranisches Wörterbuch

noszą w kaszubszczyźnie również dwie inne rośliny : ‘wilżyna ciernista, Ononis spinosa’ i ‘rokitnik zwyczajny, Hippophäe rham- noides’, natomiast do ‘mikołajka nadmorskiego’ - jak wynika z materiałów ^ ^ piśmiennych L. Roppla opracowanych w tym słowniku - odnosi siê jeszcze zestawienie

kocé żebra

(F. Lo­ rentz,

Pomoranisches Wörterbuch

, Bd. III, 3, fortgeführt von F. Hinze, Berlin 1973, s. 1159).

14 E. Rogowska-Cybulska,

Nazwy roślin motywowane nazwami ludzi w „Słowniku gwar ka­

szubskich" Bernarda Sychty,,,, s. 91-92.

15 M, Dowojna-Sylwestrowicz, rçkopis w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym w Wilnie; cyt, za: M, Zowczak,

Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze

ludowej, Wrocław 2000, s, 57,

K w itn ą c e ró żo w e p ę d y n a d z ie m n e ‘łu sk ie w n ik a ró ż o w e g o , L a th a re a squa- m a ria L .’, b e z z ie len io w e j ro ślin y p a so ż y tn iczej o ró ż o w y c h k w ia ta c h z e b ra n y c h w g ę s ty m n ie ro z g a łę z io n y m je d n o s tro n n y m k w ia to s ta n ie , rz e c z y w iśc ie m o g ą p rz y p o m in a ć w ąsy, co su g eru je k a sz u b sk a n a z w a tej ro ślin y w ą so tk a (V I 104). R ó w n ie ż g ru b e, so czy ste, n a d z ie m n e p ę d y innej b e zzielen io w ej rośliny, ‘g n ie ź n i- k a leśn eg o , N e o tia n ic lu s avis L’, p o c z ą tk o w o żó łte, p ó źn iej b ru n a tn ie ją c e, z k w ia ­ ta m i i liśćm i tej sam ej b a rw y co p ęd , m o g ą się k o ja rz y ć z k o ść m i, co o d z w ie rc ie ­ d la n a z w a f k ò stò b a (V II 129). N a to m ia st p o d s ta w ą d e ry w a c y jn ą n e o se m a n ty - zm u k n ô p 2. ‘k ak tu s, C a c tu s’ (II 177) by ło zap ew n e w tó rn e zn aczen ie rze c z o w n ik a

k n ô p 1. ‘c h ło p ie c ’ (I 177), m ia n o w ic ie k n ô p 3. ‘m ę sk i n a rz ą d k o p u lacy jn y , p rą ­

c ie ’; do m ę sk ie g o c z ło n k a p o d o b n e s ą n ie k tó re p o p u la rn e o d m ia n y k ak tu só w , z w ła sz c z a c e re u sy k o lu m n o w e .

P o z o sta łe n a z w y ro ślin u w z g lę d n ia ją p o d o b ie ń stw o do w y b ran ej części lu d z ­ k ie g o c ia ła je d n e j z części danej rośliny.

D o fito n im ó w u tw o rz o n y c h o d n a z w części c ia ła ze w z g lę d u n a k s z ta łt o w o ­ có w n a le ż ą w y razy : g ło w ô c z 3. (I 327) i g ło w n iô k (I 328) ‘ło p ia n p ajęczy n o w aty , A rc tiu m to m e n to su m M ill’; sé rd ë szk a p lt. ‘d rżączk a, B riz a m e d ia ’, „ n a z w a n a ta k od k ło sk ó w serco w aty ch n a dłu g ich cien iu tk ich szy p u łk ach ” (V 38), a tak że nokce,

n ô c ze tk , częściej pl. n ô c ze tc zi (III 184) // n ô c o tc zi (V II 178) ‘n a g ie te k le k arsk i,

C alen d u la officinalis L .’, k tó ry ch n a z w a p o ch o d zi „od k ształtu ow o có w z a k rzy w io ­ n y c h ja k n o g ie ć ‘p azu r, p a z n o k ie ć ’” 16. R ó w n ie ż zn a c z en ie p rz y m io tn ik a , s ta n o ­ w iąceg o k o m p o n e n t z e staw ien ia triglow é drzéw ò ‘grab , C arpinus b e tu lu s ’ (V 387), zd aniem L. W ajdy-A dam czykow ej „m oże tłu m aczy ć się ty m , że o w o c g rabu, żeber- k o w a n y o rz e sz e k o d p a d a z tró jk la p o w ą , s k rz y d e łk o w a tą o k ry w ą k w ia tu ” 17.

D o części lu d z k ie g o c ia ła p o ró w n y w a n ie b y w a ją te ż k a p e lu sz e n ie k tó ry c h g rzybów . N a z w y p ą p k ‘m a śla rz , B o letu s lu te u s ’ (IV 50) i d iô b lip ą p k ‘g rzy b s z a ­ ta ń sk i, B o letu s satan as L e n z ’ (IV 50) o d z w ie rc ie d la ją p o d o b ie ń stw o k a p e lu sz y m ło d y c h o w o c n ik ó w ty c h g a tu n k ó w do w y p u k łe g o p ę p k a , u z n a w a n e g o w m e d y ­ cy n ie ludow ej z a p e w ie n d e fe k t k o sm e ty c z n y i w zw ią z k u z ty m p o d d a w a n e g o u w a żn iejszej o b se rw a c ji n iż n e u tra ln y este ty c z n ie p ę p e k w klęsły. W z e sta w ie ­ n ia c h b a b ié ù szë ‘p ie s trz e n ic e ’18 i b a b ié ù szë szc za ‘sm a rd z e ’ rz e c z o w n ik i in fo r­ m u ją n a to m ia st o p o d o b ień stw ie k ap elu szy p iestrzen ic i sm ard zó w do m ałżow iny, a p rzy m io tn ik babi - o n eg aty w n y m nacech o w an iu ak sjo lo g iczn y m , w y stęp u jący m te ż w k a sz u b sk im z e sta w ie n iu b a b i s tó łk ‘ja k ik o lw ie k g rz y b n ie ja d a ln y ’ (I 10).

K ilk a k aszu b sk ich fito n im ó w p o w stało ze w z g lęd u n a ch arak tery sty czn e w ła ś ­ c iw o ści liści, o p isy w a n e w k a te g o ria c h ich p o d o b ie ń stw a do w y b ra n y c h części

16 A. Spólnik, op. cit., s. 79. 17

L. Wajda-Adamczykowa, Polskie nazwy drzew, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź 1989, s. 27.

18 Por. B. Bartnicka-Dąbkowska, Polskie ludowe nazwy grzybów, Wrocław - Warszawa - Kra­ ków 1964, s. 31-32.

lu d z k ie g o ciała. N e rk o w a ty k s z ta łt liści z a d e c y d o w a ł o n a d a n iu n a z w y ze lo n ô

n é rka (V II 182) ‘k o p y tn ik o w i p o sp o litem u , A saru m eu ro p aeu m L .’, a o k rąg ław y m ,

ję z y c z k o w a ty m k sz ta łte m liści m o ty w o w a n e s ą k a sz u b sk ie n a z w y ‘b a b k i z w y ­ c zajn ej, P la n ta g o m a io r ’ : jã z ë c z k , częściej jã z ë c z c z i pl. (II 91) o raz ba b i j ã z ë k (I 10); o b e c n o ść p rz y m io tn ik a ba b i j e s t tu efe k te m k o n ta m in a c ji o d n o sz ą c y c h się do tej ro ślin y k a s z u b sk ic h n a z w p s é jã z ë c z i II p s y jã z ë c z k (IV 2 6 4 ), lësé jã z ë c z i (II 357), p tô s z é jã z ë c z c z i (V II 2 5 2 ) z o g ó ln o p o ls k ą n a z w ą b a b k a i k a s z u b s k ą ba-

bié z e l é 19. B u d o w a liści ‘b a b k i z w y c z a jn ej, P la n tag o m a io r L .’ z o sta ła u trw a lo n a

ró w n ie ż w je j trz e c h k a sz u b sk ic h n a z w a c h in fo rm u ją c y c h o ro d z a ju u n e rw ie n ia liści: ż iln ik (V I 2 8 9 );p ią c ż iłc z i IIp ią c o ż ilc z i (IV 2 7 4 ) i p iń c ż ë lo w é lë stë IIp iń c ż ë -

ło w i lë s t (IV 274). D o b u d o w y liści ‘k o sm a tk i o w ło sio n e j, L u z u la p ilo s a L .’ n a ­

w ią z u je z k o le i d e ry w a t sło w o tw ó rc z y rzą sn ic a , o p a trz o n y p rz e z S ychtę n a s tę p u ­ ją c ą u w a g ą etym ologiczną: „L ëstë rząsnicë m a ją p ò b ò k ach dłudżé w ło sczi, chtërné w ë z d rz ą ja k rząsë n a p ò w ie k a c h ” (V II 279).

P o ró w n a n iu do części lu d z k ie g o c ia ła p o d le g a te ż w k ilk u k a sz u b sk ic h fito - n im a c h k s z ta łt k w ia to sta n u lu b kw iató w . Z e sta w ie n ie P a n a je zu sk ò w é p a lu s z c z i p o p rzez odw ołanie do sfery sacrum p o d k reśla p o d o b ień stw o b a ld aszk a p ierw io sn k a do p alczastej d ło n i20. C ie m n o p u rp u ro w o n a b ie g łe j w ie sz e w p o sta c i k ilk u n ib y - k ło sk ó w , p rz y p o m in a ją c ej p alce je d n e j d ło n i, z a w d z ię c z a ró w n ie ż p o w sta n ie d e ­ ry w a t s ło w o tw ó rc z y p a lu s z n ic a , o d n o sz ą c y się w k a sz u b sz c z y źn ie do ‘p a lu sz n ik a k rw a w e g o , D ig ita ria sa n g u in a lis S c o p ’ (IV 14). S k o jarzen ie k sz ta łtu k w ia tó w ro ­ ślin y z k sz ta łte m p a lc ó w leży też, ale p o śre d n io , u źró d e ł n a z w y p a le c z n ic z i, k tó rą sło w n ik S y ch ty p o tw ie rd z a d la ‘d z w o n k ó w o k rą g ło listn y c h , C a m p a n u la ro tu n d i- fo lia L ’, ‘dziew an n y , V erb ascu m n ig ru m L .’ i ‘n a p a rstn ic y z w y c z a jn ej, D ig italis a m b ig u a L ’ (IV 15), n a z w a ty c h ro ślin w ią ż e się b o w ie m z p o d sta w o w y m i z n a ­ cze n ia m i w y r a z u p a le c zn ik : ‘w ie lk i p a le c , k c iu k ’ i ‘n a p a rs te k ’, p o n ie w a ż k w iaty te p rz y p o m in a ją k sz ta łte m n a p a rstk i, ew e n tu a ln ie in n e p rz e d m io ty stan o w iące o ch ro n ę p a lc a 21, np. ‘cz ęść rę k a w ic z k i o k ry w a ją c ą p a le c ’, ‘p o c h e w k ę n a ch o ry p a le c ’, a m o że n a w e t ‘g u m o w ą p o c h e w k ę n a k o ń c u la s k i’ (IV 15).

D e ry w a t sło w o tw ó rc z y ù szn ik (V I 15) o d n o si się do ‘ja s n o ty p lam iste j, L a- m iu m m a c u la tu m ’, g d y ż je j c ie m n o ró ż o w e k w ia ty o w y ra ź n ie d w u w arg o w ej b u ­ d o w ie, w y ra sta ją c e p io n o w o w o k ó łk a c h liści, m o g ą k sz ta łte m , o sa d z e n ie m i k o ­ lo rem p rz y p o m in a ć m a łż o w in ę u szn ą. O k rąg ły m - p rz y p isy w a n y m ró w n ie ż oku - k sz ta łte m n ie w ie lk ic h b łę k itn y c h k w ia tó w ‘n ie z a p o m in a jk i b ło tn e j, M y so tis p alu stris L .’ m o ty w o w a n e je s t z e staw ien ie m ò d ré ò czkò (III 98), a p o d o b n y m k sz ta łte m b ia ły c h k w ia tk ó w ‘ro g o w n ic y p o ln e j, C e ra stiu m a rv en se L .’ - d e ry w a t

19 Por. też Rogowska-Cybulska, Nazwy roślin motywowane nazwami ludzi w „Słowniku gwar

kaszubskich" Bernarda Sychty, s. 78-80.

20 Por. też E. Rogowska, Z kaszubskiego zielnika: Pierwiosnek, „Pomerania”, 1998, nr 3, s. 29-30. 21 _{E. Rogowska, Z kaszubskiego zielnika: Tojad, „Pomerania”, 1999, nr 9, s. 46-47.}

sło w o tw ó rc z y ò c zn ik (II 208). W w y p a d k u ‘p ę p a w y d a c h o w e j, C rep is te c to ru m L .’ p rz y c z y n ą p rz e n ie sie n ia n a n ią n a z w y p ą p k , z w y k le p ą p c z i (IV 50), j e s t k sz ta łt jej k w iato stan u po p rzek w itn ięciu , g d y m o że się on k o jarzy ć z w y p u k ły m pępkiem .

O n a d a n iu ‘p rz y tu lii b ło tn e j, G a liu m p a lu s tr e ’ n a z w y p a n ie n s c z é w ło s ë (IV 22) m o g ło z a d e c y d o w ać p o d o b ie ń stw o do k o b ie c y c h w ło só w je j d e lik atn y ch , w io tk ic h ło d y g ; p rz y m io tn ik p a n ie n s c z é w y stę p u ją c y w tej n a z w ie m o że je d n a k w sk a z y w a ć n a ja k iś zw ią z e k tej ro ślin y z N a jśw ię tszą M a r ią P a n n ą , co su g e ro ­ w ało b y , że je s t to n a z w a p rz e n ie sio n a n a p rz y tu lię b ło tn ą z ja k ie jś innej rośliny, p rz y tu lia b ło tn a b o w ie m nie je s t w y m ie n ia n a w zw ią z k u z k u lte m m a rio lo g ic z ­ n y m , ch o ć p o d o b n a do niej ‘p rz y tu lia w ła śc iw a , G a liu m v e ru m ’ u w a ż a n a b y ła za ro ślin ę m a g ic z n ą u ż y te c z n ą p rz e c iw g rz m o to m 22.

K ilk a fito n im ó w z a n o to w a n y c h p rz e z S y ch tę z a w d z ię c z a sw e p o w sta n ie p o ­ d o b ie ń stw u so k ó w i w y d z ie lin ro ślin n y c h do p ły n ó w u stro jo w y c h i w y d z ie lin o rg a n iz m u lu d z k ie g o (w w ię k sz o śc i c h a ra k te ry s ty cz n y c h te ż d la fiz jo lo g ii in n y ch ssak ó w ). Z e w z g lę d u n a p o d o b ie ń stw o b ia łe g o so k u w y d z ie la n e g o p rz e z n ie k tó re ro ślin y do m le k a w y ra z m lekò stał się n a w e t p o d s ta w ą d e ry w a tu sem an ty c z n e g o o z n a c z en iu ‘b ia ła w a c iecz z a w a rta w n ie k tó ry c h o w o c a c h i n a sio n a c h , zw ł. n ie ­ d o jrz a ły c h ’ (III 8 4 -8 6 ), o d k tó re g o w d ro d ze d e ry w a c ji sło w o tw ó rczej p o w sta ły n a s tę p u ją c e n a z w y ro ś lin w y d z ie la ją c y c h ta k i sok: m le c z n ic z k a ‘s u ro ja d k a , R u ssu la s p .’ (III 86); d ro b n i m lé c z ‘ja s trz ę b ie c L a c h e n a la, H ie ra c iu m L a c h e n a lii’ (III 87) i m ò d ri m lé c z ‘c y k o ria p o d ró ż n ik , C ich iriu m in ty b u s L .’ (III 98). D w ie z ty c h ro ślin , ‘ja s trz ę b ie c ’ i ‘c y k o rię ’, łą c z y p o n a d to b a rd zo p o d o b n y k sz ta łt k w ia ­ tów , ró ż n ią c y c h się je d n a k k o lo rem . P o ró w n a n iu ślu zu w y d z ie la n e g o p rz e z g rzy b ‘m a śla k , B o letu s lu te u s ’ do w y d z ie lin y z n o sa, zw anej p o k a sz u b sk u s m a r k lub

s m ô rk o l (V 93), z a w d z ię c z a ją n a to m ia st p o w sta n ie d w ie n a z w y te g o grzyba: d e ­

ry w a t sło w o tw ó rc z y sm ô rk o l (V 93) i z e staw ien ie s m a r k a tip ą p k (IV 50). 3.5 . K o le jn ą g ru p ę n a z w ro ślin z a w ie ra jąc y c h w sw y ch p o d sta w a c h n o m in a ­ c y jn y c h n a z w y części lu d z k ie g o c ia ła tw o rz ą fito n im y p rz e n ie sio n e z ro ślin , k tó re c h a ra k te ry z u ją się ró ż n e g o ro d z a ju zw ią z k a m i z czę śc ia m i lu d z k ie g o ciała, n a rośliny, k tó re ta k ic h z w ią z k ó w nie w y k a z u ją , ale s ą do ro ślin m o ty w o w a n y c h n a z w a m i cz ę śc i c ia ła z ró ż n y c h w z g lę d ó w p o d o b n e. D o ta k ic h n a z w n a le ż y z a ­ p ew n e w y ra z n o k c e ja k o n a z w a ‘k o c a n e k p ia sk o w y c h , H e lic h ry su m a re n a riu m ’ (III 2 1 5 ), p rz e n ie sio n y n a tę ro ślin ę z ‘n a g ie tk a le k a rsk ie g o , C a le n d u la o fficin alis L .’ ze w z g lę d u n a p o d o b ie ń stw o k o lo ry sty c z n e k w ia tó w ty c h ro ślin o ra z z a sto so ­ w a n ie w le c z e n iu ch o ró b .

In n a n a to m ia st n a z w a n ag ietk ó w , n ô c ze tc zi (III 184), p rz y b ra w sz y p o k o n ta - m in a c ji z n a z w ą k o lejn ej części ciała, w y ra z e m ò k ò , fo rm ę ò c zetczi p lt., z o sta ła

Por. E. Rogowska-Cybulska, Nazwy roślin motywowane nazwami ludzi w „Słowniku gwar

kaszubskich"Bernarda Sychty..., s. 82.

przeniesiona z nagietków na ‘złocień właściwy, Chrysanthemum leucanthemum

L.’ (III 317), przypominający nagietki kształtem kwiatów.

Nie ma również bezpośredniego uzasadnienia semantycznego - ani we wła­

ściwościach morfologicznych tej rośliny, ani w jej zastosowaniu w ziołolecznic­

twie ludowym - komponent krew wchodzący w skład zestawienia Pana Jezusa

krew (II 253), odnoszącego się do ‘mięty polnej, Mentha arvensis L.’. Prawdopo­

dobnie zatem nazwa ta została przeniesiona na miętę z dziurawca ze względu na

wykorzystanie obu roślin w leczeniu przypadłości układu pokarmowego.

3.6.

Wśród kaszubskich nazw zawierających w podstawach nominacyjnych

nazwy części ludzkiego ciała znalazły się również w Słowniku gwar kaszubskich

na tle kultury ludowej nazwy niejasne. Zaliczam do nich nazwy roślin niewymie-

nianych wśród roślin, którym przypisywano i/lub przypisuje się właściwości lecz­

nicze, i niewykazujących morfologicznego podobieństwa do części ludzkiego ciała.

W materiale fitonimicznym słownika Sychty do takich nazw należą f krwawnica

‘wydmuchrzyca piaskowa, Elymnus arenarius L’ (VII 137) i serdecznik ‘roszpunka

ząbkowana, Valerianella dentata’ (V 39).

4.

Kaszubskie nazwy roślin, mające w swoim składzie wyraz nazywający

część ludzkiego ciała, motywowane są zatem: 1) zastosowaniem danej rośliny

w leczeniu dolegliwości danej części ciała lub - rzadziej - innymi zastosowa­

niami tych roślin związanymi z daną częścią ciała, 2) wierzeniami, że kontakt

z daną rośliną może wywołać dolegliwości danej części ciała, 3) podobieństwem

kształtu lub innych właściwości części ciała do roślin i ich części, 4) działaniem

danej rośliny związanym z określoną częścią ciała i jej jednoczesnym podobień­

stwem do tej części ciała; 5) przeniesieniem nazw utworzonych ze względu na

przypisywanie pewnym roślinom właściwości leczniczych związanych z daną

częścią ciała na inne rośliny, którym takich właściwości nie przypisywano, z po­

wodu podobieństwa obu gatunków pod innym względem, 5) skojarzeniami brzmie­

niowymi nazwy części ciała z wyrazem motywującym nazwę rośliny (òczétczi

< òkò i nokce).

obecność wśród kaszubskich fitonimów utworzonych od nazw części ludz­

kiego ciała zarówno derywatów o charakterze metonimicznym (grupy 1., 2. i 4.),

jak i metaforycznym (grupy 3. i 4.) świadczy o zróżnicowanej roli świata roślin

w kulturze kaszubskiej, i tej materialnej, i tej duchowej. Pewna przewaga dery­

watów metaforycznych nad metonimicznymi dowodzi jednak nieco większego

wpływu na tworzenie takich fitonimów antropomorfizmu, będącego wyrazem bez­

interesownej ciekawości poznawczej, niż tej wersji antropocentryzmu, która po­

lega na opisywaniu innych elementów świata ze względu na ich użyteczność lub

szkodliwość dla człowieka.

Ewa Rogowska-Cybulska

Plants named after human body parts in the Słowniku

gwar kaszubskich by Bernard Sychta

SUMMARY

The article discusses plant names inspired directly or indirectly by the names of human body parts registered in Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej ( Dictonary of Kashubian Dialect in the Folk Culture) by Father Bernard Sychta (1967-1976). The book covers plant names derived from words and their meanings, for example bardówka ‘huba, Polyporus’ (bracket fungus) < bardówka ‘brodawka’, (from the similarity of a growth on a tree trunk and a growth on the human face), plant names formed for example panieńsczë

włosë ‘przytulia błota, Galium palustre (sweet woodruff) < włos, ‘włos’ (hair) and finally

other names, for example triglowé drzéwô ‘grab, Carpinus betulus’ (hornbeam) <głowa ‘głowa’ (head) (for relief from anxiety).

The names of human body parts which inspired Kashubian plant names: A) names of external human body parts (19 words which are the basis for 37 vernacular plant names, for example jãzëczk, a diminutive of jãzëk (tongue) resulting in the vernacular jãzëczczi ‘babka zwyczajna, Plantago maior’ (plantain, broad-grandmother), paluszk, the diminutive ofpalec (finger) resulting in the vernacular Panajuzuskòwépaluszczi, ‘pierwiosnek likarski, Primula officinalis L (medicinal primrose, Lord Jesus’ finger); B) names of internal human body parts (9 words which are the basis for 17 vernacular plant names, for example kosc ‘kość’ (bone) resulting in the vernacular kostina ‘żywokost lekarski, Symphytum officinale L. (comfrey, knitbone, boneset); C) names of internal body fluids (4 words which are the basis for 10 vernacular plant names, for example krew ‘krew’(blood) resulting in the vernacular Pana Jezusowowô krew ‘dziurawiec pospolity, Hypericum perforatum L .’ (Saint John’s wort).

Kashubian plant names connected with relationship to human body parts include: 1) use of the plant to heal that particular body part, for examplepłëcnik ‘podbiał pospolity, Tussiflago farfara L .’ (coltsfoot) (used by Kashubians as a remedy for lung diseases); 2) use of the plant connect with belief that the plant can cause sickness of a particular body part, for example bòlëglowiné lëstë and bòleòczë ‘jaskier ostry, Ranunculus acer’ (sharp buttercup) (smelling or looking at the flower supposedly causes head and eye pain); 3) similarity of plant form to body part, for example bardówka ‘huba, Polyporus’ (bracket fungus) (from the similarity of the growth on a tree trunk to a growth on a human face); 4) from the activity of a particular plant connected to a particular body part and at the same time having a shape similar to the body part, for example Pana Jezusowô krew ‘dziurawiec pospolity, Hypericum perforatum L. (Saint John’s wort) (secretes a sap of the color of blood); 5) name created since it was assumed the plant healed particular body parts that a similar plant heasd, for example nokce ‘kocanka piaskowa, Helichrysum arenarium’ possibly named because of the similarity of the flower color to ‘nagietka lekarskiego, Calendula officinalis L’. (Pot marigold) which is used to heal diseases; 6) similarity to the sound of the name of the body part, for example òczétczi from od òkò and nokce.

The discussed plant names present evidence of the important and diverse place of the plant world in Kashubian culture, both material and spiritual.

Ewa Rogowska-Cybulska

Pflanzennamen, die von menschlichen Körperteile stammen,

im Wörterbuch Słownik gwar kaszubskich

(Wörterbuch der kaschubischen Dialekte) von Bernard Sychta

ZUSAMMENFASSUNG

Der Verfasser bespricht 64 Pflanzennamen, die mittelbar oder unm ittelbar von menschlichen Körperteilen hervorstammen, die in Słownik gwar kaszubskich na tle kultury

ludowej von Priester Bernard Sychta (1967-1976) registriert wurden. Darin wurden die

Pflanzennamen berücksichtigt: semantische Ableitungen (z.B. bardówka ‘huba, /Nabe/ Polyporus’ < bardówka ‘brodawka’ /Warze/), wortbildende Ableitungen (z.B. rząsnica ‘kosmatka owłosiona, /Behaarte Hainsimse/ Luzula pilosa L.’ < rząsa ‘rzęsa na brzegu powieki’ /Wimper/) und syntaktische Ableitungen (in diesen Ableitungen Motiv ist übergeordnetes Glied, z.B. panieńsczé włosë ‘przytulia błotna, /Sumpf-Labkraut/ Galium palustre’ < włos ‘włos’/Haar/, eventuell untergeordnetes Glied, z.B. triglowé drzéwò ‘grab /Hainbuche/, Carpinus betulus’ < głowa ‘głowa’ /Kopf/).

Die Namen der menschlichen Körperteile in den kaschubischen Pflanzennamen sind: a) Namen der äußeren Körperteile des Menschen (19 Wörter bilden Grundlage für 37 Pflanzennamen), z.B. j ãzëczk ‘dem. von jãzëk’ /Zunge/ - Grundlage des Pflanzenna­ mens jãzëczczi ‘babka zwyczajna, /Breitwegerich/ Plantago maior’, paluszk ‘dem. von

p a le ć /Finger/ - Grundlage des Pflanzennamens Panajezuskòwé paluszczi ‘pierwiosnek

lekarski, /Echte Schlüsselblume/ Primula officinalis L .’; b) Namen der inneren Körperteile des Menschen (9 Wörter bilden Grundlage für 17 Pflanzennamen), z.B. kosc ‘kość’ / Knochen/ - Grundlage des Pflanzennamens f f kostina ‘żywokost lekarski, /Echte Beinwell/ Symphytum officinale L .’; c) Namen der Körperflüssigkeiten und Sekretionen (4 Wörter bilden Grundlage für 10 Pflanzennamen), z.B. krew ‘krew ’ /Blut/ - Grundlage des Pflanzennamens Pana Jezusowô krew ‘dziurawiec pospolity, /Echtes Johanniskraut/ Hypericum perforatum L .’.

Die kaschubischen Pflanzennamen, die in den Namen menschliche Körperteile beinhalten, teilen sich auf Grund: 1) der Heilverwendung bestimmter Pflanze für bestimmte Körperteile oder - seltener - anderer Verwendung der Pflanze, die im Zusammenhang mit bestimmten Körperteile steht, z.B. płëcnik ‘podbiał pospolity, /Huflattich/ Tussiflago farfara L .’ (die Kaschuben halten diese Pflanze für Heilmittel bei Lungenerkrankungen); 2) des Glaubens, dass Kontakt mit dieser Pflanze Beschwerden bestimmter Körperteile hervorrufen kann, z.B. bòlëglowiné lëstë plt und bòleòczë plt ‘jaskier ostry, /Scharfer Hahnenfuß/ Ranunculus acer’ (Schnüffeln an der Blume oder Betrachten der Blume kann angeblich Kopfweh oder Augenschmerzen auslösen); 3) der Ähnlichkeit der Körperteile und der Pflanze bardówka ‘huba, /Nabe/ Polyporus’ (Ähnlichkeit der Nabe, die an einem Baum wächst mit der Warze, die auf einem menschlichen Gesicht wächst); 4) der Wirkung bestimmter Pflanze auf bestimmten Körperteil und ihrer gleichzeitigen Ähnlichkeit zu dem Körperteil, z.B. Pana Jezusowô krew ‘dziurawiec pospolity, /Echtes Johanniskraut/ Hypericum perforatum L. ’ (Zuschreiben der Pflanze der blutstillenden Wirkung erfolgt aus dem Prinzip “Ähnliches soll durch Ähnliches geheilt werden“, denn der Saft von

Johanniskraut hat die Farbe des Blutes); 5) der Übertragung eines Pflanzennamens auf eine andere Pflanze auf Grund anderer Merkmale z.B. nokce ‘kocanka piaskowa, /Sand- Strohblume/ Helichrysum arenarium’ (der Namen wird von ‘nagietek lekarski, /Ringelblume/ Calendula officinalis L. ’ auf Grund der farblichen Ähnlichkeit der Blumen beider Pflanzen und Verwendung in Heilung vieler Krankheiten übertragen); 6) der lautlichen Assoziation der Körperteile mit dem Wort, das der Motiv im Pflanzennamen ist, z.B. òczétczi (von

òkò und nokce).

Die besprochenen Pflanzennamen zeugen von der bedeutenden und vielfältigen Rolle der Pflanzenwelt in der kaschubischen Kultur, sowohl in der materiellen als auch geistigen sicht.