Leksyka społeczno-polityczna w kolejnych wydaniach "Słownika języka Rosyjskiego" Siergieja I. Ożegowa

(1)

Jan Sosnowski

Leksyka społeczno-polityczna w

kolejnych wydaniach "Słownika

języka Rosyjskiego" Siergieja I.

Ożegowa

Acta Neophilologica 8, 59-70

2006

(2)

UWM Olsztyn Acta Neophilologica, VIII, 200(5 ISSN 1509-1619 Jan Sosnowski Instytut Rusycystyki Uniwersytetu Łódzkiego

LEKSYKA SPOŁECZNO-POLITYCZNA

W KOLEJNYCH WYDANIACH

SŁOWNIKA JĘZYKA ROSYJSKIEGO SIERGIEJA I. OŻEGOWA

Pierwsze wydanie jednotomowego Słownika języka rosyjskiego Siergieja I. Ożego- wa ukazało się w 1949 roku. Słownik powstał w wyniku długoletniej pracy autora - rosyjskiego językoznawcy, leksykografa i historyka języka. Siergiej Iwanowicz Ożegow (1900-1964) był wcześniej jednym z głównych autorów Słownika objaśniającego języka rosyjskiego wydanego pod redakcją prof. D. N. Uszakowa (t. 1-4 1935-1940). Słownik S. I. Ożegowa szybko zyskał uznanie szerokich kręgów czytelników. Zasady, zgodnie z którymi został zredagowany, były zrozumiałe, leksyka aktualna, odzwierciedlająca żywe procesy językowe, objaśnienia słów zaś dokładne i lakoniczne. Przykłady użycia wyrazów oraz część frazeologiczna artykułu hasłowego nie budziły zastrzeżeń. Od po czątku stał się ważną pomocą naukową i poradnikiem w zakresie współczesnego rosyj skiego języka literackiego. Był to (i jest) słownik normatywny, zalecający określone formy leksykalne, gramatyczne, ortoepiczne i stylistyczne. Za życia autora ukazało się sześć wydań słownika; spośród nich wydanie 2 (1952) i 4 (1960) były wydaniami popra wionymi i uzupełnionymi. Pozostałe, a także wydania 7 (1968) i 8 (1970), były przedruka mi. Wydanie 1 liczyło ponad 50 000 słów, 2 - 52 000, zaś 4 - około 53 000 słów.

Po śmierci S. I. Ożegowa pracę nad słownikiem kontynuowała Natalia J. Szwiedo- wa, członek korespondent Rosyjskiej Akademii Nauk. Wydanie 9 z 1972 r., poprawione i uzupełnione, zawierało o 4000 słów więcej niż poprzednie. Każdy artykuł hasłowy został sprawdzony i w razie potrzeby przeredagowany. Pod redakcją N. J. Szwiedowej w latach 1972-1991 ukazało się w sumie 14 wydań słownika. Wydania 13 (1981), 16 (1984) i 19 (1987) były poprawione, zaś wydanie 21 (1989) zostało opracowane na nowo i uzupełnione. Pozostałe wydania były przedrukami. We wskazanym okresie słow nik zwiększył swą objętość z 57 000 do 70 000 słów. Stopniowo poszerzano opis struk tury semantycznej wyrazów wieloznacznych, wzbogacano stronę ilustracyjną słownika, rozbudowywano gniazda wyrazów itp. Wzorca form gramatycznych i akcentuacji dostar czyła Gramatyka rosyjska z 1980 r. i Słownik ortoepiczny języka rosyjskiego z 1989 r.

(3)

Owocem dalszej pracy jest, w pewnym sensie nowy, Słownik objcśnicjący językc rosyjskiego sygnowany nazwiskami S. I. Ożegowa i N. J. Szwiedowej. Jego pierwsze wydanie ukazało się w roku 1992; liczy ono 72 000 słów i 7500 frazeologizmów. Ten słownik - jak pisze N. Szwiedowa w przedmowie - w istotny sposób różni się od wszystkich poprzednich wydań „odnotomnika”. Pojawiło się w nim ponad 3000 no wych słów i wyrażeń, duża liczba nowych znaczeń i związków wyrazowych, będących wynikiem aktywnych procesów we współczesnej leksyce i frazeologii. Opracowano na nowo lub uściślono objaśnienia słów, rozszerzono materiał ilustracyjny, wprowadzono nowe idiomy. Usunięte zostały narzucone z zewnątrz ideologiczne i polityczne charak terystyki nazywanych pojęć, obecne w większym lub mniejszym stopniu w poprzed nich wydaniach (w mniejszym - w 21 wydaniu). Wiele słów dotyczących polityki i ideologii otrzymało odpowiednie, ściśle filologiczne objaśnienia. Słownik stara się odzwierciedlać żywe procesy, zachodzące w języku rosyjskim w ciągu ostatnich dzie sięcioleci XX w. Wydanie 2 (1994) jest wydaniem poprawionym i uzupełnionym, zaś 4 (1997) - uzupełnionym. To ostatnie wydanie liczy 80 000 słów i frazeologizmów (Ożegow, Szwiedowa 1997: 3-4).

Zrozumiałe jest zainteresowanie językoznawcy rusycysty leksyką społeczno-poli tyczną zawartą w kolejnych edycjach. Ukazywały się one w różnych okresach władzy radzieckiej, a także w dzisiejszych, poradzieckich czasach. Pierwsze wydania wyszły za życia Stalina, kolejne - w czasach Chruszczowa, Breżniewa, Czernienki, Gorbaczo wa, a następnie Jelcyna i Putina. Jest to więc cała druga połowa XX w., okres bardzo bogaty w różnorodne wydarzenia w ZSRR, Rosji i na całym świecie. Zbadałem defini cje i ilustracje przykładowe kilku podstawowych terminów społeczno-politycznych w kolejnych głównych wydaniach Słownikc S. I. Ożegowa (później: Ożegowa i Szwie dowej), zaczynając od wydania 2 z 1952 r., a kończąc na wydaniu z 1997 r. Przeanali zowałem następujące hasła: демократия, капитализм, коммунизм, социaлизм, партия, профсоюз.

Celem pracy jest przedstawienie ewolucji artykułów hasłowych do wymienionych haseł od początku lat 50. do końca XX w. i charakterystyka istotnych różnic między wydaniami Słownikc w omawianym zakresie. Poniżej zamieszczam definicje oraz ilu stracje przykładowe, wydobyte z artykułów hasłowych poświęconych analizowanym terminom. ДЕМ ОКРАТИЯ O żegow 1952 Политический строй, при котором верховная власть, в отличие от монархии, принадлежит народу. Социалистическая демократия (политический строй, при котором верховная власть принадлежит свергнувшему иго капитализма трудовому народу во главе с рабочим классом, руководимым коммунистической партией). Буржуазная д. (политический строй, при котором парламентаризм является прикрытием господства экплуататорских классов, диктатуры буржуазии над трудящимися).

(4)

Leksyka społeczno-polityczna w kolejnych wydaniach „ Słownika języka rosyjskiego 61

O żegow 1960

Политический строй, при котором верховная власть принадлежит народу.

Социалистическая д. Страны народной демократии. Буржуазная д. (политический строй [ . ] itd. jak wyżej).

O żegow 1972; O żegow 1981 Политический строй, при котором верховная власть принадлежит народу. Социалистическая д. (высший тип демократии, подлинное народовластие). Буржуазная д. (государственный строй, при котором формальное равенство политических прав и свобод всех граждан прикрывает собой господство буржуазии над трудящимися). O żegow 1987 Политический строй, основанный на признании принципов народовластия, свободы и равенства граждан. Социалистическая д. (высший тип демократии, основанный на полном и фактическом народовластии). Буржуазная д. (формально декларируемая власть народа при действительном господстве буржуазии). O żegow 1989

Jak wyżej, ale bez przykładu буржуазная д.

Ożegow, Szwiedowa 1992; Ożegow, Szwiedowa 1997

Политический строй, основанный на признании принципов народовластия, свободы и равноправия граждан.

Принципы, идеалы демократии. Борьба за демократию.

W definicji z roku 1952 demokrację, ustrój polityczny, w którym najwyższa władza należy do ludu, przeciwstawia się monarchii. Ilustracja przykładowa służy podkreśleniu zasadniczych różnic między demokracją socjalistyczną a burżuazyjną. W następnych wydaniach Słownika definicję demokracji skrócono - usunięto słowa „в отличие от монархии”.

W drugiej połowie lat 80. wymienia się w definicji zasady, na jakich opiera się demokracja: ludowładztwo, wolność i równość obywateli. Taka definicja obowiązuje też w ostatnich wydaniach. Co się tyczy ilustracji przykładowej, to w Słowniku z 1960 r. zrezygnowano z objaśnienia demokracji socjalistycznej, choć sam przykład pozosta wiono. Od 1972 r. do lat 80. podaje się krótkie objaśnienie: „najwyższy typ demokra cji, prawdziwe ludowładztwo” (z niewielką zmianą w latach 80.: „najwyższy typ demo kracji, oparty na pełnym i faktycznym ludowładztwie”). Pojęcie demokracja burżuazyjna

wraz z objaśnieniem występuje jeszcze w wydaniu z roku 1987. W latach 90. materiał ilustracyjny ulega zmianie. Wprowadzone w wydaniu z 1992 r. wyrażenie walka o de mokrację może nawiązywać do oporu wobec puczu moskiewskiego w sierpniu 1991 r.

(5)

КАПИТАЛИЗМ O żegow 1952 Общественный буржуазный строй, который основан на эксплуатации наемных рабочих и при котором все средства производства являются частной собстве нностью класса капиталистов и служат источником извлечения прибыли и присвоения результатов чужого труда. Г и б е л ь к а п и т а л и зм а и п о б е д а к о м м ун и зм а н е и зб е ж н ы . Н е и з б е ж н ы е спутники капитализма — безработ ица, нищ ета трудящихся. O żegow 1960 Общественный строй, при котором все средства производства являются частной собственностью класса капиталистов, эксплуатирующих труд наемных рабочих для извлечения прибыли. Гибель капитализма и победа коммунизма неизбеж ны. O żegow 1972 Definicja jw. Гибель капитализма неизбеж на. O żegow 1981 Общественный строй, при котором основные средства производства являются частной собственностью класса капиталистов, эксплуатирующих труд наемных рабочих для извлечения прибыли. Ilustracja przykładowa jw. O żegow 1987 Definicja jw. Общий кризис капитализма. O żegow 1989 Сменившая собой феодализм общественно-экономическая формация, при которой основные средства производства являются частной собственностью класса капиталистов, эксплуатирующих наемный труд для извлечения прибыли. Эпоха капитализма.

Сменившая собой феодализм общественно-экономическая формация, при которой основные средства производства являются частной собственностью класса капиталистов.

(6)

Leksyka społeczno-polityczna w kolejnych wydaniach ,, Słownika języka rosyjskiego 63

Obszerna, marksistowsko-leninowska definicja kapitalizmu - por. wydanie z 1952 r. - była w kolejnych wydaniach Słownika skracana. Od końca lat 80. mówi się o kapitali zmie jako formacji społeczno-ekonomicznej, która zastąpiła feudalizm i w której środ ki produkcji są prywatną własnością klasy kapitalistów. Ta definicja nie uwzględnia faktu pojawienia się kapitalizmu w byłych krajach socjalistycznych Europy Środkowej i Wschodniej, m.in. w Rosji w końcu XX w. Zmianie ulega też ilustracja przykładowa. Nacechowane emocjonalnie stwierdzenie o nieuchronnej zagładzie kapitalizmu i zwy cięstwie komunizmu ustępuje miejsca całkowicie neutralnemu wyrażeniu epoka kapi talizmu. КО М М УН И ЗМ O żegow 1952 Идущий на смену капитализму в результате победы пролетарской революции и диктатуры пролетариата общественный строй, основой производственных отношений которого является общественная собственность на средства про изводства с отсутствием деления на классы, при котором уничтожена противо положность между городом и деревней, между умственным и физическим трудом и осуществляется распределение по потребностям. Coциализм — первая фаза коммунизма. Принцип коммунизма: от каждого — по его способностям, каждому — по его потребностям. O żegow 1960

Definicja jw., z drobną zmianą składniową w środku: „[...] на средства производства, при котором отсутствует деление на классы, уничтожена противо положность [...]”. Ilustracja przykładowa jw. O żegow 1972; Ożegow 1981 1. Общественно-экономическая формация, закономерно приходящая на смену капитализму и основанная на общественной собственности на средства производства, на сотрудничестве и взаимной помощи свободных от классовой эксплуатации и национального гнета трудящихся. Социализм - первая фаза коммунизма. 2. Вторая, высшая фаза этой формации - бесклассовый общественный строй с единой общенародной собственностью на средства производства и полным социальным равенством всех членов общества, в котором на базе мощного роста производительных сил осуществляется принцип: „от каждого по способностям, каждому - по потребностям” и обеспечивается всестороннее развитие личности. 3. Марксистско-ленинская теория создания и развития такой формации. Научный к.

(7)

O żegow 1987 1. Общественно-экономическая формация, закономерно приходящая на смену капитализму и основанная на общественной собственности на средства прои зводства. Социализм - первая фаза коммунизма. 2. Вторая, высшая фаза этой формации - бесклассовый общественный строй с единой общенародной собственностью на средства производства, полным социальным равенством всех членов общества, в котором вместе со всесто ронним развитием людей вырастут производительные силы на основе постоянно развивающейся науки и техники и осуществится принцип „От каждого - по способностям, каждому - по потребностям”.

3. Definicja i ilustracja przykładowa jw. O żegow 1989

1. Definicja i ilustracja przykładowa jw.

2. Definicja jak w [Ożegow 1972] i [1981] z drobną zmianą składniową: „[...] производства, полным [...]”.

3. Марксистско-ленинская теория создания и развития такой формации.

Научный к. (наука о классовой борьбе пролетариата и о социалистической революции, о закономерностях построения социализма и коммунизма, o мировом революционном процессе; в широком смысле - марксизм-ленинизм в целом).

Общественно-экономичеслая формация, основанная на общественной собственности на средства производства, при которой ставится целью построение бесклассового общества, полное социальное равенство всех членов общества и осуществление принципа „От каждого - по способностям, каждому - по потребностям”.

Marksistowsko-leninowska definicja komunizmu w wydaniu Słownika z 1952 r. jest obszerna i niezgrabna stylistycznie. Pozostawiono ją w wydaniu z 1960 r., wpro wadzając drobną zmianę składniową, co poprawiło styl definicji. W latach 70. i 80. definicję zapisano w trzech punktach. W pierwszym punkcie omówiono komunizm jako formację społeczno-ekonomiczną zastępującą kapitalizm, w następnym - jako drugą, wyższą (najwyższą) fazę całej formacji, bezklasowy ustrój społeczny, w którym realizowana jest zasada „od każdego według zdolności, każdemu według potrzeb”, w trzecim zaś - komunizm jako marksistowsko-leninowską teorię powstania i rozwoju formacji komunistycznej. Ilustracja przykładowa do pkt. 1 brzmi: Socjalizm - pierw  sza fa za komunizmu, a do pkt. 3: naukowy komunizm. W wydaniach z lat 1987 i 1989 definicję komunizmu w znaczeniu 1 - formacja społeczno-ekonomiczna - ograniczo no do niezbędnego minimum: „zastępuje kapitalizm i oparta jest na społecznej wła sności środków produkcji” (pkt 1). W wydaniu z 1989 r. rozbudowano pkt 3, podając (w nawiasie) objaśnienie pojęcia naukowy komunizm. Przedstawia się go jako naukę

(8)

Leksykc społeczno-politycznc w kolejnych wydcnicch ,, Słownikc językc rosyjskiego 6 5

o walce klasowej proletariatu, o rewolucji światowej itp. W wydaniach Słownikc z lat 90. definicja komunizmu jest jednolita, bez podziału na punkty. Wykorzystano w niej elementy pkt. 1 i 2 definicji z poprzednich wydań: społeczna własność środków pro dukcji, budowa społeczeństwa bezklasowego, dążenie do pełnej socjalnej równości wszystkich członków społeczeństwa i do realizacji zasady „od każdego według zdol ności, każdemu według potrzeb”. Nie podano ilustracji przykładowej.

СО Ц И АЛИ ЗМ O żegow 1952 Первая фаза комунизма - государственный и общественный строй, который устанавливается в результате пролетарской революции, свержения господства буржуазии и утверждения диктатуры пролетариата, основой производственных отношений которого является общественная собственность на средства производства и при котором осуществляется принцип: от каждого по его способностям, каждому по его труду. С. осуществлен в СССР и закреплён Сталинской Конституцией. Советский Союз — первая в мире страна социализма. O żegow 1960 Definicja jw. С. осуществлен в СССР и закреплен Конституцией Советского Союза. Советский союз — первая в мире страна социализма. O żegow 1972 Первая фаза коммунизма - общественный строй, который приходит на смену капитализму и устанавливается в результате пролетарской революции и утве рждения диктатуры пролетариата, основой производственных отношений кото рого является [...] itd. jw. В СССР с. победил полностью и окончательно. O żegow 1981

Definicja jw. (w końcowej części skrócona fraza: „от каждого - по способно стям, каждому - по труду”). Ilustracja przykładowa jw. O żegow 1987 Первая фаза коммунизма - общественный строй, в котором основой производственных отношений является общественная собственность на средства производства и в котором осуществляется принцип „От каждого - по спосо бностям, каждому - по труду”. В ССС Р с. победил полност ью и окончат ельно. М ировая сист ема социализма.

(9)

O żegow 1989

Definicja jw. (z dwiema zmianami stylistycznymi).

Мировая система социализма (социально-экономическая и политическая общность стран, идущих по пути социализма и коммунизма).

Социалный строй, в котором основой прозводственных отношений является общественная собственность на средства производства и провозглашаются принципы социальной справедливости, свободы и равенства. Утопический с. (восходящее к „Утопии” Т. Мора учение об идеальном переустройстве общества на основе общности имущества, равенства всех людей, обязательности труда, стирания различий между городом и деревней, умстве нным и физическим трудом). Христианский с. (в 19 в.: направление общественной мысли, стремящееся придать христианской религии социалистическую окраску и частично смыкающееся с социальными доктринами современного католицизма).

Obszerna definicja socjalizmu - pierwszej fazy komunizmu, ustroju wprowadzo nego drogą rewolucji proletariackiej - występuje w Słowniku od wydań początkowych aż do połowy lat 80. XX w. bez istotnych zmian. Nie uwzględnia faktu, iż rewolucja nie była warunkiem koniecznym zaprowadzenia socjalizmu (por. takie kraje jak Pol ska, Czechosłowacja). W drugiej połowie lat 80. definicja została skrócona. Mówi ona o socjalizmie jako pierwszej fazie komunizmu, o społecznej własności środków pro dukcji oraz o zasadzie „od każdego według zdolności, każdemu według pracy”. Defi nicja socjalizmu w wydaniach z lat 90. jest częściowo zmieniona. Obok społecznej własności środków produkcji wymienia się w niej zasady sprawiedliwości społecznej, wolności i równości. Zauważmy, że społeczna własność środków produkcji jest pod stawową zasadą tzw. socjalizmu realnego (typu sowieckiego). Postulat sprawiedliwo ści społecznej jest dziś w mniejszym lub większym stopniu realizowany w różnych krajach, szczególnie przez państwo opiekuńcze, zaś wolność i równość są głównymi wartościami społeczeństw demokratycznych. Tak więc w definicji połączono zasadę leninowską z uniwersalnymi wartościami demokracji.

Od początku lat 70. do roku 1987 ilustrację przykładową stanowi stwierdzenie o pełnym i ostatecznym zwycięstwie socjalizmu w ZSRR. W wydaniu z 1987 r. poja wia się też określenie światowy system socjalizmu, które otrzymuje objaśnienie wwy- daniu kolejnym, z 1989 r. (w nawiasie): „wspólnota społeczno-ekonomiczna i poli tyczna krajów kroczących drogą socjalizmu i komunizmu”. W wydaniach z lat 90. ilustrację przykładową stanowią dwa wyrażenia: socjalizm utopijny i socjalizm chrze ścijański. Oba zostały objaśnione. Warto zwrócić uwagę na wyjaśnienie wyrażenia „socjalizm utopijny”. Ma ono cechy wspólne z definicją komunizmu we wczesnych wydaniach Słownika: chodzi tu o zacieranie różnic (w tym sprzeczności) między mia stem a wsią oraz pracą fizyczną i umysłową. Ponadto socjalizm utopijy charakte ryzuje wspólnota majątkowa, a komunizm społeczna własność środków produkcji.

(10)

Leksyka społeczno-polityczna w kolejnych wydaniach ,, Słownika języka rosyjskiego 6 7

Najkrótszym komentarzem do tych podobieństw może być stwierdzenie, że komunizm był, a gdzieniegdzie jeszcze jest, wprowadzoną w życie utopią.

П А РТИ Я O żegow 1952 Политическая организация, являющаяся ведущей частью общественного класса, защищающая его интересы и руководящая его борьбой с враждебными классами. В с е с о ю з н а я К о м м у н и с т и ч е с к а я п а р т и я (б о л ьш е в и к о в ) п р е д с т а в л я е т и за щ и щ а ет и н т ер есы р а б о ч е г о к л а с са и т рудящ и хся. К ом м ун и ст и ческая п арт и я — а в а н г а р д р а б о ч е г о к л а с с а . Р е а к ц и о н н ы е п о л и т и ч еск и е п арт ии бурж уазии. O żegow 1960 Definicja jw. Коммунист ическая партия С овет ского С ою за есть добровольны й боевой с о ю з ед и н ом ы ш лен н и ков-к ом м ун и ст ов, о р га н и зо в а н н ы й и з л ю д е й р а б о ч е г о класса, трудящихся крест ьян и т рудовой интеллигенции. O żegow 1972; O żegow 1981 Политическая организация общественного класса, выражающая и защищаю щая его интересы и руководящая его борьбой. К ом м унист ическая парт ия С овет ск ого С ою за ест ь боевой испы т анны й а ван гард совет ского народа, объединяющ ий на добровольны х началах передовую , н а и б о л ее со зн а т е л ьн у ю ч аст ь р а б о ч е г о к л а сса , к о л х о зн о го к р е ст ь я н ст ва и интеллигенции СССР. O żegow 1987

1. Definicja oraz ilustracja przykładowa jw.

2. Коммунистическая партия Советского Союза. Член партии. O żegow 1989 1. Политическая организация общественного класса или его слоя, выражающая и защищающая его интересы и руководящая его борьбой. Коммунистическая партия С овет ского Сою за. П. Индийский национальный конгресс. 2. Коммунистическая партия Советского Союза. Член партии. К ан ди дат в члены партии. Ożegow, Szwiedowa 1992 1. Политическая организация общественного класса или социального слоя, выражающая и защищающая его интересы, руководящая им в достижении определенных целей.

(11)

Политические партии. Демократическая, республиканская, консервативная, коммунистическая социалистическая, национал-социалистская п. П. анархистов. П. конституционных демократов. Левые, правые, центристские партии. 2. Коммунистическая партия Советского Союза. Член партии. Обком партии. Исключить из партии. Ożegow, Szwiedowa 1997 1. Политическая организация какого-н. общественного слоя, выражающая и защищающая его интересы, руководящая им для достижения определенных целей и имеющая свою программу. Парламентские партии. Демократическая, республиканская, консервативная, коммунистическая, социалистическая, национал-социалистская п. П. анархистов. П. конституционных демократов. Левые, правые, центристские партии. Вступить в партию. Выйти из партии. 2. В СССР: Всесоюзная коммунистическая партия (большевиков), а затем коммунистическая партия Советского Союза. Член партии. Обком, райком, горком партии. Исключить из партии.

Definicja partii politycznej z pierwszych wydań Słownikc w zasadzie zachowała się do wydania z 1989 r., z tym, że od 1972 r. jest krótsza, kończy się słowami „[...] и руководящая его борьбой”. Zrezygnowano ze słów „с враждебными классами”. W wydaniach z lat 90. nie mówi się o walce, lecz o osiągnięciu określonych celów. Od drugiej połowy lat 80. definicja partii politycznej zawiera dwa punkty; pkt 2 odnosi się do Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. W wydaniu z roku 1997 w punkcie 2 czytamy „W ZSRR: Wszechzwiązkowa komunistyczna partia (bolszewików), a na stępnie komunistyczna partia Związku Radzieckiego” (zawartość pkt. 1 została omó wiona powyżej). Wyraz „коммунистическая” (komunistyczna) napisano w obu wy padkach małą literą - prawidła wymagają wielkiej litery. W erracie brak sprostowania. Ilustrację przykładową w wydaniach z lat 60., 70. i 80. (do wydania z r. 1987) stano wią fragmenty statutu KPZR. W wydaniach z lat 90. rozszerzono ilustrację przykłado wą, szczególnie do pkt. 1. Wymienia się tu partie różnych orientacji politycznych: demokratyczną, republikańską, konserwatywną itd.

П РО Ф СО Ю З O żegow 1952 Сокращение: профессиональный союз. Профсоюзы - школа коммунизма. O żegow 1960 Профессиональный союз. Ilustracja przykładowa jw.

(12)

Leksyka społeczno-polityczna w kolejnych wydaniach ,, Słownika języka rosyjskiego 6 9

O żegow 1972; O żegow 1981

Definicja i ilustracja przykładowa jak w [Ożegow 1952]. O żegow 1987 Definicja jw. Профсоюзы — школа коммунизма, школа управления, хозяйствования. O żegow 1989 Definicja jw. Профсоюзы — школа управления, хозяйствования, школа коммунизма. Член профсоюза.

Сокращение - профессиональный союз - объединение людей, связанных по профессии, по характеру деятельности.

Член профсоюза.

Ilustrację przykładową hasła „профсоюз” (związek zawodowy) stanowi stwier dzenie Lenina, iż związki zawodowe są szkołą komunizmu. W latach 80. ilustrację rozszerzono - mówi się o tym, również zgodnie z opinią Lenina, że związki zawodowe są także szkołą zarządzania, gospodarowania. W wydaniu Słownika z roku 1989 na pierwszym miejscu postawiono zarządzanie, zaś na trzecim komunizm: Związki zawo dowe je s t to szkoła zarządzania, gospodarowania, szkoła komunizmu. W wydaniach z lat 90. przykładem użycia wyrazu hasłowego jest tylko wyrażenie członek związku zawodowego. Warto zauważyć, że w wydaniach do r. 1987 włącznie zdanie Związki zawodowe je s t to szkoła komunizmu zamieszczono również w artykule hasłowym „школа” (w znaczeniu 2: wyszkolenie, zdobyte doświadczenie).

Podsumowanie

Definicje terminów społeczno-politycznych w okresie radzieckim utrzymane są - rzecz to zrozumiała - w duchu obowiązującej ideologii. Ilustracja przykładowa pełni często rolę propagandową, zob. np. социалистическая демократия i буржуазная демократия z ich objaśnieniami (pod hasłem „демократия”), Гибель капитализма и победа коммунизма неизбежны (pod hasłem „капитализм”) czy też В СССР социализм победил полностью и окончательно (pod „социализм”). Wydaje się, że autor, a po jego śmierci redaktorka, zachowują umiar w stosowaniu pierwiastka propa gandowego.

W końcu lat 80., w czasach zaawansowanej pierestrojki, nacisk polityczny na redakcję Słownika nieco się osłabia, ale jest ciągle wyraźny. Jeszcze w wydaniu z roku 1989 ilustrację do hasła „профсоюз” (związek zawodowy) stanowi stwierdzenie opar te na poglądzie Lenina: Профсоюзы — школа управления, хозяйствования, школа

(13)

коммунизма. Właśnie w tym wydaniu pojawiły się objaśnienia pojęć научный коммунизм і мировая система социализма. Jednocześnie w wydaniu z 1989 r. zrezy gnowano z ilustracji przykładowej w postaci stwierdzenia, że w ZSRR socjalizm zwy ciężył całkowicie i ostatecznie oraz z cytatu ze statutu KPZR jako ilustracji przykłado wej do hasła „партия”.

Znamienne jest zapisanie małą literą przymiotnika „коммунистическая” w na zwie partii bolszewickiej - WKP(b) oraz KPZR w wydaniu Słownika z roku 1997. Jest to w pewnym sensie dowód na brak cenzury.

Źródła Ожегов С.И. (1952). Словарь русского языка. 2-е изд., исправленное и дополненное. Москва. Ожегов С.И. (1960). Словарь русского языка. 4-е изд., испр. и доп. Москва. Ожегов С.И. (1972). Словарь русского языка. 9-е изд., испр. и доп. Москва. Ожегов С.И. (1981). Словарь русского языка. 13-е изд., испр. и доп. Москва. Ожегов С.И. (1987). Словарь русского языка. 19-е изд., испр. Москва. Ожегов С.И. (1989). Словарь русского языка. 21-е изд., перераб. и доп. Москва. Ожегов С.И. и Шведова Н.Ю. (1992). Толковый словарь русского языка. Москва. Ожегов С.И. и Шведова Н.Ю. (1997). Толковый словарь русского языка. 4-е изд., доп. Москва. SUMMARY

Social and political vocabulary in successive editions of S. I. Ozhegov’s Russian Language Dictionary

S. I. Ozhegov’s Dictionary, since its first edition in 1949, has been appearing in successive editions from the Soviet times to recent post-Soviet reality. Since 1992 it is co-authored by N. Y. Shvedova. The article compares several entries related to social and political affairs, collec ted from the principal editions o f the Dictionary. The analyzed entries include the following lexemes: democracy, capitalism, communism, socialism, party, trade union. The main goal of the article is to show the evolution of the respective entries and to characterize the crucial differences between various editions.