Med. Weter. 2012, 68 (4) 214
Artyku³ przegl¹dowy Review
Koenzym Q10 po raz pierwszy zosta³ wyizolowany przez Cranea i wsp. w 1957 r. z mitochondrium ko-mórki miênia sercowego wo³u (8). Obecnoæ koen-zymu w ró¿nych strukturach komórkowych sprawi³a, ¿e okrelono go mianem ubichinon (wszechobecny chinon) (16).
Koenzym Q10 mo¿e wystêpowaæ w formie utlenio-nej ubichinon (CoQ10), poredniej rodnik ubisemi-chinionowy (CoQ10Hÿ) oraz zredukowanej ubichi-nol (CoQ10H2). Ulega on cyklicznej redukcji i utle-nianiu, a jego budowa jest podobna strukturalnie do budowy witaminy E i K (6, 15, 33). Pomimo i¿ rola koenzymu Q10 w organizmie ludzkim zosta³a dobrze poznana, niewiele jest badañ, które dotycz¹ jego wp³y-wu na organizm zwierz¹t hodowlanych.
Biosynteza koenzymu Q10
Koenzym Q10 jest syntetyzowany de novo we wszyst-kich tkankach zwierz¹t (15). Synteza koenzymu Q10 rozpoczyna siê w retikulum endoplazmatycznym, a koñczy w b³onach aparatu Golgiego, sk¹d jest trans-portowany do innych organelli komórkowych (11, 33). Koenzym Q10 w komórkach zwierzêcych zlokalizowa-ny jest przede wszystkim w mitochondriach (40-50%), ale wystêpuje tak¿e w j¹drze komórkowym, retikulum endoplazmatycznym i aparacie Golgiego (1). Posiada on 10 jednostek izoprenowych do³¹czonych do 1,4--benzochinonu, który pochodzi g³ównie z tyrozyny (ryc. 1) (11, 15, 16). Proces biosyntezy wymaga po-nadto odpowiedniego poziomu witamin, miêdzy in-nymi takich, jak: kwas foliowy, niacyna, ryboflawina
Rola koenzymu Q
10
w organizmie ludzi i zwierz¹t
BOGDAN JANICKI, MATEUSZ BUZA£A
Katedra Biologii Ma³ych Prze¿uwaczy i Biochemii rodowiska Wydzia³u Hodowli i Biologii Zwierz¹t UTP, ul. Mazowiecka 28, 85-084 Bydgoszcz
Janicki B., Buza³a M.
Role of coenzyme Q10 in humans and animals
Summary
Coenzyme Q10 may occur in the form of hydrogen peroxide-ubiquinone (CoQ10), an intermediate semi-quinone radical (CoQ10Hÿ), and reduced ubiquinol (CoQ10H2). It is present mainly in the mitochondria of all cells, where it forms part of the respiratory chain (the primary element responsible for the energy metabolism of the cell). Acting as a conveyor of electrons in the respiratory chain, it is involved in the biosyn-thesis of ATP. In providing for the uncoupling protein of protons from fatty acids, it is involved in the process of thermogenesis. Moreover, coenzyme Q10 can act synergistically with á-tocopherol in the regeneration of its active form. As the only antioxidant synthesized exogenously it has a positive effect on the state of biological membranes, protecting them from free radicals and the lipid peroxidation process. In addition, it prevents endothelial dysfunction and has a direct stabilizing effect on cell membranes. The use of statins in reducing serum lipids and cholesterol in the body or the anthracyclines in the treatment of cancer can cause a deficiency of coenzyme Q10 in the body.
Keywords: coenzyme Q10, ubiquinone, ubiquinol, oxidative phosphorylation
ubichinion (CoQ10) rodnik ubisemichinionowy (CoQHÿ) ubichinol (CoQH2)
Med. Weter. 2012, 68 (4) 215
i pirydoksyna (15). Zdolnoæ grupy benzochinonu do przyjmowania i przekazywania elektronów ma kluczo-we znaczenie dla funkcji fizjologicznych koenzymu Q10 (6, 15). Z kolei boczny ³añcuch izoprenowy znaj-duje siê w wewnêtrznej b³onie komórkowej (6). Du¿e ró¿nice w stê¿eniu koenzymu Q miêdzy ró¿nymi na-rz¹dami, a tak¿e w ró¿nych czêciach tego samego narz¹du wskazuj¹, ¿e iloæ koenzymu Q jest doskonale dostosowana do metabolicznych potrzeb poszczegól-nych typów komórek (9). Z tego powodu najwy¿sze stê¿enie koenzymu Q10 stwierdza siê w komórkach i tkankach najbardziej aktywnych metabolicznie na-rz¹dów (m.in. serca, w¹troby, mózgu i nerek) (3, 15, 22). W organizmie ssaków mog¹ równie¿ wystêpo-waæ homologi koenzymu Q10 ró¿ni¹ce siê d³ugoci¹ ³añcucha izoprenowego, na przyk³ad w organizmie szczura stwierdzono g³ównie obecnoæ koenzymu Q9, a tylko oko³o 10-20% stanowi³ koenzym Q10 (9, 35).
Suplementacja koenzymu Q10
Koenzym Q10 ze wzglêdu na s³ab¹ rozpuszczalnoæ w wodzie i du¿¹ masê cz¹steczkow¹ (Mr = 863 kDa) jest powoli wch³aniany z przewodu pokarmowego. Po wch³oniêciu w jelicie cienkim jest w³¹czany do chylo-mikronów i transportowany przez uk³ad limfatyczny do krwiobiegu, a nastêpnie wbudowywany w struktu-rê lipoprotein w w¹trobie (10). Stamt¹d transporto-wany jest w oko³o 60% przez lipoproteiny o niskiej gêstoci (LDL) i mniej ni¿ w 30% przez lipoproteiny o wysokiej gêstoci (HDL) do ró¿nych tkanek w za-le¿noci od ich zapotrzebowania (27, 29). Dostarcza-ny z po¿ywieniem lub w postaci suplementu, jest obec-ny g³ównie we krwi, redukuj¹c tym samym iloæ wol-nych rodników, reaktywwol-nych form tlenu oraz chroni¹c lipoproteiny o ma³ej gêstoci (LDL) przed oksydacj¹ (21, 23, 37).
Poprzez uzupe³nienie diety o koenzym Q9 istnieje mo¿liwoæ zapobiegania wodobrzuszu u kurcz¹t broj-lerów. Karmienie tych kurcz¹t pasz¹ z dodatkiem 40 mg koenzymu Q9/kg zmniejsza czêstotliwoæ wystê-powania u nich tego schorzenia. Inne badania wyka-za³y, ¿e koenzym Q10 ma korzystny wp³yw na zmniej-szenie miertelnoci u kurcz¹t brojlerów z wodobrzu-szem poprzez dodanie go do diety w iloci 40 mg/kg (13). Ponadto wykazano, ¿e suplementacja enzymu
fitazy zwiêksza poziom endogennego koenzymu Q10
i status oksydacyjny w w¹trobie kurcz¹t brojlerów kar-mionych diet¹ na bazie kukurydzy, co sugeruje mo¿li-woæ poprawy stanu zdrowia (30). Z kolei niedobór selenu u szczurów obni¿a zawartoæ endogennego koenzymu Q w w¹trobie o 50%, a tak¿e w sercu i ner-kach. Spadek zawartoci endogennego koenzymu Q w w¹trobie nie wp³ywa jednak na jego zawartoæ w b³onach komórkowych hepatocytów, które wyka-zuj¹ podwy¿szon¹ jego zawartoæ (2, 35).
Udzia³ koenzymu Q10 w syntezie ATP
Metabolizm komórkowy wymaga du¿ych nak³adów energii, której wytwarzanie jest mo¿liwe m.in. dziêki
obecnoci koenzymu Q10 w ³añcuchu oddechowym
(cyt. 33). £añcuch oddechowy sk³ada siê z komplek-sów enzymatycznych wbudowanych w wewnêtrzn¹ b³onê mitochondrialn¹, pomiêdzy którymi mo¿e prze-mieszczaæ siê niebia³kowy przenonik koenzym Q10. W ³añcuchu oddechowym pe³ni on funkcjê przeno-nika elektronów. Odpowiada za transfer elektronów
z kompleksu I (oksydoreduktaza NADH CoQ10)
oraz kompleksu II (dehydrogenaza bursztynianowa CoQ10) do kompleksu III (cytochrom bc1). Koenzym Q10 przenosz¹c protony w poprzek b³ony, uczestniczy w tworzeniu tzw. si³y protonomotorycznej. Nastêpnie protony s¹ wykorzystane przez kompleks V (syntazê ATP) do wytwarzania ATP (7, 20, 32, 33).
Udzia³ koenzymu Q10 w termogenezie
Bia³ka rozprzêgaj¹ce, wystêpuj¹ce g³ównie w tkance t³uszczowej brunatnej (BAT brown adipose tissue), bior¹ udzia³ w procesie termogenezy. Obecne w we-wnêtrznej b³onie mitochondrialnej, mog¹ przenosiæ protony z przestrzeni miêdzyb³onowej mitochondrium do macierzy mitochondrialnej. Protony dostarczane s¹ z kwasów t³uszczowych do bia³ek rozprzêgaj¹cych za pomoc¹ utlenionego koenzymu Q10, który jest w tym procesie kofaktorem. Gradient protonów utworzony przez ³añcuch oddechowy jest od³¹czony od fosfory-lacji oksydacyjnej i zamiast energii zwi¹zanej w for-mie ATP, wytwarzane jest ciep³o (2, 18, 35).
W³aciwoci antyoksydacyjne
Dzia³anie antyoksydacyjne wykazuje tylko ubichi-nol, który jest jedynym znanym, rozpuszczalnym w t³uszczach przeciwutleniaczem, syntetyzowanym endogennie (2, 11, 16). Koenzym Q10 najprawdopo-dobniej ulega przekszta³ceniu w ubichinol w erytro-cytach. Tak wiêc zazwyczaj w wiêkszoci wystêpuje we krwi pod postaci¹ zredukowan¹, zgodnie z jego antyoksydacyjn¹ funkcj¹ w krwiobiegu (29). Poziom koenzymu Q10 w tkankach regulowany jest za spraw¹ czynników fizjologicznych, które s¹ zwi¹zane z ak-tywnoci¹ oksydacyjn¹ organizmu. Zwiêksza siê ona pod wp³ywem stresu oksydacyjnego, np. podczas wy-si³ku fizycznego, adaptacji do zimna, a zmniejsza siê wraz z wiekiem (11).
Mechanizm dzia³ania biologicznego ubichinolu dotyczy neutralizacji wolnych rodników powsta³ych za spraw¹ stresu oksydacyjnego (19). Zredukowana postaæ koenzymu Q10 hamuje peroksydacjê lipidów w b³onach biologicznych, chroni bia³ka mitochondrial-ne i DNA przed uszkodzeniami oksydacyjnymi (2, 29, 36). W badaniach nad mitochondriami z serca wo³o-wego wykazano, ¿e endogenny koenzym Q10 zapobie-ga peroksydacji lipidów wywo³anej przez askorbinian
Med. Weter. 2012, 68 (4) 216
i ADP-Fe3+, a dzia³anie to nie zale¿y od obecnoci
witaminy E (12).
Koenzym Q10 mo¿e dzia³aæ synergistycznie z á-to-koferolem w regeneracji jego formy aktywnej (15). Ubichinol nie wymaga porednictwa witaminy E w dzia-³aniu antyoksydacyjnym (11, 12, 29). Wystêpuje on ra-zem z á-tokoferolem w b³onach komórkowych, a jego stê¿enie jest od 3 do 30 razy wy¿sze od zawartoci á-tokoferolu (6). Oba przeciwutleniacze mog¹ reago-waæ z wolnymi rodnikami, dlatego te¿ ich stê¿enia wystarczaj¹ do ochrony antyoksydacyjnej dwuwarstwy lipidowej b³ony (19). Koenzym Q10 mo¿e tak¿e zwiêk-szaæ dostêpnoæ innych przeciwutleniaczy, takich jak: witamina C czy â-karoten (34).
Koenzym Q10 w formie zredukowanej jako ubichi-nol skutecznie hamuje utlenianie lipoprotein in vivo i in vitro, a tym samym mo¿e opóniaæ rozwój mia¿d¿ycy. U królików suplementacja koenzymu Q10 znacznie zwiêkszy³a odpornoæ lipidów osocza na utle-nianie ex vivo. Po suplementacji wzrasta³a jego zawar-toæ w aorcie i hepatocytach w¹troby, ale nie w móz-gu, miêniach szkieletowych, nerkach czy sercu (5). Koenzym Q10 jest bardziej efektywny w zapobieganiu utleniania LDL ni¿ á-tokoferol, likopen czy â-karoten (15).
Stabilizacja b³on i dysfunkcja ródb³onka Koenzym Q10 wykazuje bezporednie dzia³anie stabi-lizuj¹ce b³ony komórkowe w wyniku interakcji z bia³-kami b³onowymi, zapewniaj¹c prawid³ow¹ aktywnoæ pompy sodowo-potasowej (ATPaza Na+-K+) w
miê-niu sercowym (22). Koenzym Q10 stabilizuje integral-noæ wolnych kana³ów wapniowych i zapobiega wy-czerpaniu metabolitów istotnych dla syntezy ATP. Za-anga¿owany jest równie¿ w stabilizacjê b³on poprzez zwiêkszenie metabolizmu prostaglandyn, szczególnie za prostacyklin (15, 22). Ponadto b³ony komórkowe wiêkszoci komórek zawieraj¹ koenzym Q10 zale¿ny od oksydazy NADH, który reguluje w cytozolu
stosu-nek NAD+ do NADH i redukuje kwas askorbinowy
oraz bierze udzia³ w regulacji wzrostu i ró¿nicowania komórek (2).
Koenzym Q10 pomaga równie¿ przeciwdzia³aæ dys-funkcji ródb³onka poprzez stymulowanie uwalniania tlenku azotu i przeciwdzia³anie jego utlenianiu (2, 22). Ponadto zmniejsza poziom ekspresji antygenu CD11b z grupy â2 integryn w monocytach, który zapobiega interakcji monocytów z komórkami ródb³onka (2). ródb³onek zwi¹zany jest z pozakomórkow¹ aktyw-noci¹ dysmutazy ponadtlenkowej, która jest g³ównym enzymem antyoksydacyjnym ciany naczyñ krwiono-nych (22). Koenzym Q10 mo¿e równie¿ obni¿aæ lep-koæ krwi, przez co polepsza jej przep³yw do miênia sercowego (2, 22). Poprawia równie¿ funkcje ródb³on-ka, rozszerzaj¹c naczynia krwionone (22). Badania in vitro wykaza³y, ¿e koenzym Q10 mo¿e skutecznie
zapobiec wysokiemu stê¿eniu glukozy w osoczu, wy-wo³aniu apoptozy komórek ródb³onka i adhezji mo-nocytów, które s¹ istotne w patogenezie mia¿d¿ycy (22).
Statyny
W stanach chorobowych zwiêksza siê niedobór ko-enzymu Q10. Jego stê¿enie we krwi mo¿e ulec obni¿e-niu nawet do 40% w wyniku niekorzystnych inter-akcji z lekami, m.in. z inhibitorami reduktazy 3-hyd-roksy-3-metyloglutarylo-koenzymu A (HMG-CoA) statynami (22). Blokuj¹ one konwersjê HMG-CoA do mewalonianu substratu do biosyntezy koenzymu Q i cholesterolu. Wyró¿niamy statyny lipofilowe (ta-kie jak lowastatyna lub symwastatyna) i hydrofilowe (prawastatyny). Symwastatyna jest oko³o 200 razy bar-dziej lipofilowa ni¿ prawastatyny. Statyny s¹ zwykle stosowane jako bardzo skuteczne preparaty zmniejsza-j¹ce stê¿enie lipidów i cholesterolu w organizmie (14, 17, 28). Obni¿aj¹ one poziom koenzymu Q10 w miê-niu sercowym, w¹trobie i nerkach, ale ich wp³yw na jego poziom w miêniach szkieletowych jest ju¿ kon-trowersyjny. Choæ niektóre badania na królikach wy-kaza³y spadek do 72% (p < 0,005) iloci koenzymu Q10 w terapii symwastatyn¹ lub prawastatyn¹, to inne badania nie wykazuj¹ ¿adnych zmian stê¿enia tego ko-enzymu w miêniach szkieletowych, a jeszcze inne wykazuj¹ z kolei powa¿ne uszkodzenia tych miêni (20, 27, 28). U królików, a tak¿e u szczurów stwier-dzono miopatiê wywo³an¹ eksperymentalnie przez inhibitory HMG-CoA (28). Tak wiêc statyny hamuj¹c biosyntezê koenzymu Q10 w tkankach, powoduj¹ za-burzenie dostarczania energii do miêni szkieletowych, prowadz¹c tym samym niekiedy do miopatii (24).
Antracykliny
Doksorubicyna (adriamycyna) i inne antracykliny nale¿¹ do najsilniejszych chemioterapeutyków w le-czeniu nowotworów, które hamuj¹ koenzym Q10 za-le¿ny od enzymów. Wczeniejsze podanie koenzymu Q10 mo¿e zmniejszaæ dzia³anie kardiotoksyczne do-ksorubicyny poprzez hamowanie peroksydacji lipidów i usuwanie wolnych rodników (4, 15). Kardiomiopa-tie wywo³ane przez antracykliny mog¹ wynikaæ g³ów-nie z g³ów-nieodwracalnego, oksydacyjnego uszkodzenia mitochondrii komórek serca. Te organelle s¹ bardzo podatne na dzia³anie antracyklin ze wzglêdu na obec-noæ specyficznego enzymu dehydrogenazy NADH zlokalizowanego w wewnêtrznej b³onie mitochondrial-nej. Enzym ten mo¿e katalizowaæ reakcjê redukcji antracyklin do rodnika semichinonowego, który po-przez oksydacyjne uszkodzenie mitochondrialnego DNA prowadzi do apoptozy kardiomiocytów. Dzia³a-nie oksydacyjne koenzymu Q10 i jego wysokie stê¿e-nie w wewnêtrznej b³ostê¿e-nie mitochondrialnej mo¿e zmniejszaæ ten stres oksydacyjny (29). Zwierzêta
le-Med. Weter. 2012, 68 (4) 217
czone adriamycyn¹ wykazuj¹ ni¿szy poziom koenzy-mu Q10 w osoczu. Wykazano, ¿e chroni on hodowlane kardiocyty myszy przed uszkodzeniami spowodowa-nymi przez adriamycynê. Inni autorzy wykazali dzia-³anie ochronne tego koenzymu przed kardiotoksycz-noci¹ wywo³an¹ przez adriamycynê w izolowanym sercu królika (31).
Nasienie
Koenzym Q10 jest odpowiedzialny za procesy zale¿-ne od ezale¿-nergii w plemnikach (15, 26). Jego niedobór mo¿e przyczyniaæ siê do zmniejszonej ich ruchliwo-ci (25). Suplementacja koenzymu Q10 mo¿e odgrywaæ pozytywn¹ rolê w leczeniu nieprawid³owej ruchli-woci plemników (asthenozoospermii) ze wzglêdu na jego w³aciwoci oksydacyjne. Nadmiar reaktywnych form tlenu os³abia funkcjê plemników, przyczyniaj¹c siê czêsto do niep³odnoci (15, 26). Koenzym Q10 pe³-ni¹c funkcjê antyoksydacyjn¹ w organizmie, mo¿e za-pobiegaæ równie¿ peroksydacji lipidów w b³onach plemników (25).
Podsumowanie
Koenzym Q10 pe³ni istotn¹ rolê w wielu procesach wa¿nych dla organizmu ludzi. W dostêpnej literaturze brakuje informacji dotycz¹cych wp³ywu tego zwi¹z-ku na funkcjonowanie organizmu zwierz¹t. Dalsze badania mog¹ wykazaæ korzystny wp³yw suplementa-cji farmakologicznej i ¿ywieniowej koenzymu Q10 na organizm zwierz¹t hodowlanych.
Pimiennictwo
1.Albano C. B., Muralikrishnan D., Ebadi M.: Distribution of coenzyme Q homologues in brain. Neurochem. Res. 2002, 27, 359-368.
2.Bentinger M., Tekle M., Dallner G.: Coenzyme Q biosynthesis and func-tions. Biochem. Biophys. Res. Commun. 2010, 396, 74-79.
3.Bonakdar R. A., Guarneri E.: Coenzyme Q10. Am. Fam. Physician 2005, 72,
1065-1070.
4.Boratyñski Z., Pedrycz A., Siermontowski P., Kocki J., Zaj¹c A.: Apoptotic index and histological assessment of hepatocytes after adriamycin treatment. Med. Weter. 2011, 67, 467-469.
5.Choy K. J., Deng Y., Hou J. Y., Wu B., Lau A., Witting P. K., Stocker R.: Coenzyme Q10 supplementation inhibits aortic lipid oxidation but fails to
attenuate intimal thickening in ballooninjured New Zealand White Rabbits. Free Radic. Biol. Med. 2003, 35, 300-309.
6.Crane F. L.: Biochemical functions of coenzyme Q10. J. Am. Coll. Nutr. 2001,
20, 591-598.
7.Crane F. L.: Discovery of ubiquinone (coenzyme Q) and an overview of func-tion. Mitochondrion 2007, 7, 2-7.
8.Crane F. L., Hatefi Y., Lester R. L., Widmer C.: Isolation of a quinone from beef heart mitochondria. Biochim. Biophys. Acta 1957, 25, 220-221. 9.Dallner G., Sindelar P. J.: Regulation of ubiquinone metabolism. Free
Radic. Biol. Med. 2000, 29, 285-294.
10.Ercan P., El S. N.: Changes in content of coenzyme Q10 in beef muscle, beef
liver and beef heart with cooking and in vitro digestion. J. Food Composit. Anal. 2010, 1-18.
11.Ernster L., Dallner G.: Biochemical, physiological and medical aspects of ubiquinone function. Biochim. Biophys. Acta 1995, 1271, 195-204. 12.Forsmark-Andree P., Dallner G., Ernster L.: Endogenous ubiquinol prevents
protein modification accompanying lipid peroxidation in beef heart sub-mitochondrial particles. Free Radic. Biol. Med. 1995, 19, 749-757.
13.Geng A. L., Guo Y. M., Yang Y.: Reduction of ascites mortality in broilers by coenzyme Q10. Poult. Sci. 2004, 83, 1587-1593.
14.Gliñska K., Nicpoñ J., Pawlas M.: Mechanizm dzia³ania statyn i mo¿liwoæ ich zastosowania w terapii psów. Med. Weter. 2006, 62, 254-256. 15.Gurkan A. S., Bozdag-Dundar O.: Coenzyme Q10. J. Fac. Pharm. Ankara
2005, 34, 129-154.
16.Hathcock J. N., Shao A.: Risk assessment for coenzyme Q10 (Ubiquinone).
Regul. Toxicol. Pharmacol. 2006, 45, 282-288.
17.Hayashi T., Rani P. J. A., Fukatsu A., Matsui-Hirai H., Osawa M., Miya-zaki A., Tsunekawa T., Kano-Hayashi H., Iguchi A., Sumi D., Ignarro L. J.: A new HMG-CoA reductase inhibitor, pitavastatin remarkably retards the progression of high cholesterol induced atherosclerosis in rabbits. Athero-sclerosis 2004, 176, 255-263.
18.Janicki B., Cygan-Szczegielniak D.: Hibernacja zwierz¹t. Med. Weter. 2006, 62, 366-369.
19.Kagan V. E., Fabisiak E. J., Quinn J. E.: Coenzyme Q and vitamin E need each other as antioxidants. Protoplasma 2000, 214, 1-18.
20.Kalra S., Agrawal N., Kalra B., Sharma A., Kamboj R.: The role of coen-zyme Q10 in statin-associated myopathy. Electron. Physician 2009, 1, 2-8.
21.Kontush A., Reich A., Baum K., Spranger T., Finckh B., Kohlschütter A., Beisiegel U.: Plasma ubiquinol-10 is decreased in patients with hyperlipi-daemia. Atherosclerosis 1997, 129, 119-126.
22.Kumar A., Kaur H., Devi P., Mohan V.: Role of coenzyme Q10 (CoQ10) in
cardiac disease, hypertension and Meniere-like syndrome. Pharmacol. Ther. 2009, 124, 259-268.
23.Lagendijk J., Ubbink J. B., Delport R., Vermaak W. J., Human J. A.: Ubi-quinol/ubiquinone ratio as marker of oxidative stress in coronary artery disease. Res. Commun. Mol. Pathol. Pharmacol. 1997, 95, 11-20. 24.Lankin V. Z., Tikhaze A. K., Kukharchuk V. V., Konovalova G. G., Pisarenko
O. I., Kaminnyi A. I., Shumaev K. B., Belenkov Y. N.: Antioxidants decreases the intensification of low density lipoprotein in vivo peroxidation during therapy with statins. Mol. Cell. Biochem. 2003, 249, 129-140.
25.Lewin A., Lavon H.: The effect of coenzyme CoQ10 on sperm motility and
function. Molec. Aspects Med. (Supplement), 1997, 18, 213-219. 26.Littarru G. P., Tiano L.: Bioenergetic and antioxidant properties of
coen-zyme Q10: Recent developments. Mol. Biotechnol. 2007, 37, 31-37.
27.Marcoff L., Thompson P. D.: The role of coenzyme Q10 in statin-associated
myopathy. J. Am. Coll. Cardiol. 2007, 49, 2231-2237.
28.Nakahara K., Kuriyama M., Sonoda Y., Yoshidome H., Nakagawa H., Fuji-yama J., Higuchi I., Osame M.: Myopathy induced by HMG-CoA reductase inhibitors in rabbits: A pathological, electrophysiological, and biochemical study. Toxicol. Appl. Pharmacol. 1998, 152, 99-106.
29.Pepe S., Marasco S. F., Haas S. J., Sheeran F. L., Krum H., Rosenfeldt F. L.: Coenzyme Q10 in cardiovascular disease. Mitochondrion 7S 2007, 154-167.
30.Pirgozliev V., Karadas F., Pappas A., Acamovic T., Bedford M. R.: The effect on performance, energy metabolism and hepatic carotenoid content when phytase supplemented diets were fed to broiler chickens. Res. Vet. Sci. 2010, 89, 203-205.
31.Quiles J. L., Huertas J. R., Battino M., Mataix J., Ramirez-Tortosa M. C.: Antioxidant nutrients and adriamycin toxicity. Toxicology 2002, 180, 79-95. 32.Ravada R. S., Emani L. E., Garaga M. R., Meka B., Golakoti T.: Synthesis of
coenzyme Q10. Am. J. Infect. Dis. 2009, 5, 83-89.
33.Siemieniuk E., Skrzydlewska E.: Koenzym Q10 biosynteza i znaczenie
bio-logiczne w organizmach zwierz¹t i ludzi. Postepy Hig. Med. Dosw. 2005, 59, 150-159.
34.Singh R. B., Shinde S. N., Chopra R. K., Niaz M. A., Thakur A. S., Ono-uchi Z.: Effect of coenzyme Q10 on experimental atherosclerosis and
chemi-cal composition and quality of atheroma in rabbits. Atherosclerosis 2000, 148, 275-282.
35.Turunen M., Olsson J., Dallner G.: Metabolism and function of coenzyme Q. Biochim. Biophys. Acta 2004, 1660, 171-199.
36.Wajda R., Zirkel J., Schaffer T.: Increase of bioavailability of coenzyme Q10
and vitamin E. J. Med. Food 2007, 10, 731-734.
37.Yamamoto Y., Yamashita S., Fujisawa A.: Oxidative stress in patients with hepatitis, cirrhosis, and hepatoma evaluated by plasma antioxidants. Bio-chem. Biophys. Res. Commun. 1998, 247, 166-170.
Adres autora: prof. dr hab. Bogdan Janicki, ul. Mazowiecka 28, 85-084 Bydgoszcz; e-mail: janicki@utp.edu.pl
