Medycyna Wet. 2007, 63 (9) 1111
Praca oryginalna Original paper
Choroby niedoborowe wystêpuj¹ce u krów mlecznych, bêd¹ce skutkiem upoledzonej dostêpnoci z paszy mie-dzi, stanowi¹ na ogó³ rezultat zaburzeñ w uk³adzie tro-ficznym glebarolinazwierzê i s¹ uzale¿nione zarów-no od czynników biogeochemicznych, jak i antropoge-nicznych (13). Wystêpowanie tego rodzaju chorób nie-doborowych ma szczególne znaczenie w przypadku pasz wyprodukowanych lokalnie. Dzieje siê tak dlatego, ¿e rozmieszczenie miedzi w glebie jest na ogó³ nierówno-mierne i dodatkowo ³atwo podlega zmianom pod wp³y-wem np. ró¿nego stopnia nawodnienia u¿yniaj¹cego glebê dokonywane miêdzy innymi przy pomocy od-padów przemys³u ziemniaczanego. W Polsce 13 zak³a-dów przemys³u ziemniaczanego wytwarza rocznie po-nad 4 mln m3 cieków. Wykorzystywane s¹ one do
na-wo¿enia u¿ytków zielonych. Z tego wzglêdu przy anali-zie dostêpnoci sk³adników mineralnych w paszy, a na-stêpnie zaburzeñ w ich przemianach w organizmie nale¿y uwzglêdniæ nawo¿enie odpadami przemys³u ziemniacza-nego u¿ytków zielonych, z których korzysta byd³o (3, 13). W Polsce gleby s¹ na ogó³ ubogie w mied. Tak¿e na wiecie niedobór pierwiastka jest coraz bardziej po-wszechny w krajach o gospodarce intensywnej i ci¹gle pog³êbia siê z rozwojem przemys³u (12, 20). Mied zali-czana jest do sk³adników mineralnych naj³atwiej uru-chamianych w rodowisku wodnym, co ma szczególne miejsce na u¿ytkach zielonych nawadnianych ciekami przemys³u ziemniaczanego. Wówczas pierwiastek ten mo¿e doæ d³ugo pozostawaæ w postaci jonów Cu++
w roztworach kwanych, jak równie¿ mo¿e byæ ³atwo transportowany wraz z wod¹ w postaci zawiesiny kolo-idalnej ró¿nych soli. Dlatego du¿e zainteresowanie
wzbu-Wp³yw paszy nawadnianej odpadami przemys³u
ziemniaczanego na stê¿enie miedzi i dialdehydu
malonowego we krwi krów*
)
PRZEMYS£AW DZIEKAN*, MIROS£AW KLECZKOWSKI*, **, W£ODZIMIERZ KLUCIÑSKI*,
TADEUSZ JAKUBOWSKI*, KOUROU DEMBÈLÈ*, JACEK SIKORA*
*Katedra Nauk Klinicznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW, ul. Nowoursynowska 159C, 02 776 Warszawa **Zak³ad Higieny Weterynaryjnej w Bia³ymstoku Oddzia³ w £om¿y, ul. Nowogrodzka 160, 18-400 £om¿a
Dziekan P., Kleczkowski M., Kluciñski W., Jakubowski T., Dembèlè K., Sikora J.
Influence of fodder irrigated with utility refuses from potato industry on cooper and malondialdehyde concentration in the blood of cows
Summary
Prooxidant and antioxidant processes and diseases of cattle resulting from decreased bioavailability, or redundant copper in animal feed are often connected to biogeochemical and antropogenical factors. There-fore, it is very important to include biogeochemical and antropogenical zones in which animals were raised while analysing the bioavalibility of trace elements in feeds and the disturbances in their metabolism. The goal of the study was to evaluate the nutrition of dairy cows with feeding matter originating from the region irrigated with utility refuses from the potato industry through prooxidant and antioxidant activity in blood of cows. The experiment comprised 120 cows of the Black-White breed, at 5 to 7-years-of-age. Cows were chosen from 3 districts. Cows from A and B, the experimental groups, inhabited areas irrigated with utility refuses from a potato processing company. The area inhibited with cows from A group was irrigated with utility refuses by using a flow method. The area inhabited with cows from B group was irrigated with utility refuses by using a sprinkle method. Cows from C group (control) inhabited an area where utility refuse irrigation was not used. Mineral analysis of utility refuses had been made before experiment started. The cow blood para-meters determined were copper and malondialdehyde. The average value of particular parapara-meters for cows from group A was, respectively: 10.33 and 1.82 µmol/dm3; for cows from group B it was, respectively: 8.88 and
2.47 µmol/dm3; and for cows from control group C it was, respectively: 11.41 and 1.49 µmol/dm3. The analysis
of results showed that nutrition of dairy cows with fodder from the region irrigated with utility refuses from the potato industry produced an intensification of prooxidant process and decreased copper concentration in the blood of cows.
Keywords: cows, copper
Medycyna Wet. 2007, 63 (9) 1112
dza³ od dawna sposób ³¹czenia siê miedzi z ró¿nymi sub-stancjami znajduj¹cymi siê w glebach torfowych, jak np.: kwasy huminowe i fulwowe. Kwasy te mog¹ zale¿nie od pH rodowiska i stopnia wysycenia tworzyæ komplek-sy zarówno rozpuszczalne, jak i nierozpuszczalne. Od zawartoci Cu w glebie zale¿y jej stê¿enie w rolinnoci pastwiskowej, jednak zale¿noæ ta mo¿e byæ modyfiko-wana miêdzy innymi przez molibden, jak równie¿ inne pierwiastki uczestnicz¹ce w interakcji.
W ostatnim dwudziestoleciu, niezale¿nie od badañ do-tycz¹cych stopnia zaopatrzenia mineralnego krów mlecz-nych w ró¿mlecz-nych warunkach rodowiskowych, zwrócono uwagê na udzia³ pierwiastków ladowych w procesach ochronnych przeciw utlenianiu biologicznemu (4, 5, 9, 10, 15). Stresowi oksydacyjnemu zapobiegaj¹ anty-oksydacyjne mechanizmy ochronne, których aktywnoæ zale¿y miêdzy innymi od takich mikroelementów, jak: mied, molibden, cynk, ¿elazo i selen (1, 9, 10, 20). Ba-dania nad wp³ywem pierwiastków ladowych na rów-nowagê prooksydacyjno-antyoksydacyjn¹ maj¹ zatem charakter z³o¿ony i nale¿y uwzglêdniæ w nich interakcjê zarówno synergistyczn¹, jak i antagonistyczn¹ miêdzy pierwiastkami chemicznymi oraz wielokierunkowy udzia³ w reakcjach biochemicznych (9, 16).
W ostatnich latach obserwuje siê intensywne dosko-nalenie biomarkerów stresu oksydacyjnego u byd³a szczególnie przyjmuj¹cego paszê pochodz¹ca rejonów o wzmo¿onym nawo¿eniu ciekami ró¿nego pochodze-nia. Jednak metodê najstarsz¹ i najczêciej stosowan¹ zarówno w badaniach naukowych, jak i monitoringowych stanowi oznaczenie stê¿enia dialdehydu malonowego (1). Dlatego celem pracy jest zbadanie wp³ywu paszy nawad-nianej odpadami przemys³u ziemniaczanego na stê¿enie miedzi i dialdehydu malonowego we krwi krów.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na 120 krowach, rasy czarno-bia-³ej w wieku od 3 do 7 lat, o wydajnoci mlecznej od 4000 do 5400 kg. Krowy pochodzi³y z trzech rejonów wybranych w zale¿noci od sposobu ich nawadniania. W ka¿dym rejonie wyodrêbniono licz¹c¹ po 40 sztuk grupê krów oznaczonych A, B i C. Grupy A i B (dowiadczalne) przebywa³y na tere-nach, gdzie u¿ytki zielone nawadniano ciekami pochodz¹cy-mi z zak³adu przemys³u ziemniaczanego, przy czym na tere-nie, z którego pochodzi³y krowy z grupy A, odpady rozprowa-dzano metod¹ zalewow¹, za krowy z grupy B przebywa³y na terenie nawadnianym metod¹ zraszania. Grupa krów C (po-chodz¹ca z rejonu, w którym nie stosowano nawadniania od-padami) stanowi³a kontrolê. Zim¹ krowy przebywa³y na sta-nowiskach wi¹zanych i dostawa³y siano do woli, paszê tre-ciw¹ i wys³odki buraczane, latem przebywa³y na pastwisku i dodatkowo otrzymywa³y zielonkê z traw i paszê treciw¹. Niezale¿nie od pory roku pasza, któr¹ dostawa³y krowy po-chodzi³a zawsze z terenu, na którym przebywa³a badana grupa zwierz¹t. Dzienna dawka pokarmowa by³a zbilansowana pod wzglêdem bia³kowo-energetycznym, zgodnie z przyjêtymi nor-mami (6).
Przed przyst¹pieniem do badañ u¿ywane do nawadniania odpady pochodz¹ce z zak³adu przemys³u ziemniaczanego pod-dano analizie w celu okrelenia stê¿enia: potasu, sodu, wapnia, magnezu, miedzi, molibdenu, cynku, o³owiu, chromu i kad-mu. Wykonano tak¿e analizê mineraln¹ pasz, uwzglêdniaj¹c
stê¿enie miedzi, cynku i molibdenu. Od krów z grup A, B i C pobierano krew celem oznaczenia stê¿enia miedzi i dialde-hydu malonowego oraz poddano obserwacji klinicznej.
Krew pobierano z ¿y³y szyjnej zewnêtrznej. Próbki krwi pobierano w trzech terminach: pierwszy raz w okresie zasu-szenia (14 dni przed planowanym porodem) oznaczono nr 1, drugi raz 2 dni po porodzie oznaczono nr 2, trzeci raz pobra-nie przypada³o na szczyt laktacji (42 dni po porodzie) ozna-czono nr 3. Krew pobierano od zwierz¹t zawsze rano przed pierwszym karmieniem do probówek bez antykoagulantów.
W próbkach surowicy krów oznaczono stê¿enie Cu i dialde-hydu malonowego oraz w paszy oznaczono stê¿enia miedzi, cynku i molibdenu, natomiast w odpadach z przemys³u ziem-niaczanego zawartoæ K, Na, Ca, Mg, Pb, Cr i Cd. Minerali-zacja próbek paszy by³a przeprowadzona metod¹ mokr¹ przy zastosowaniu mieszaniny stê¿onego HNO3, HClO3 i H2SO4, przygotowanego w stosunku 20 : 4 : 1, a mineralizacjê próbek odpadów z przemys³u ziemniaczanego oraz surowicê metod¹ na sucho w piecu elektrycznym w temperaturze 450°C. Mied oznaczano przy pomocy atomowej spektrofotometrii absorp-cyjnej metod¹ p³omieniow¹. Stê¿enie dialdehydu malonowego w surowicy badano metod¹ Satoch w modyfikacji Grysa (18). Istotnoæ ró¿nic obliczano testem: Fischera-Snedecora, t-Studenta, Wilcoxona i Manna-Whitneya-Wilcoxona.
Wyniki i omówienie
cieki wykorzystywane do nawadniania u¿ytków zie-lonych poddano analizie mineralnej, której wyniki przed-stawiaj¹ siê w sposób nastêpuj¹cy: potas 10,23 mmol/ dm3, sód 5,9 mmol/dm3, wapñ 2,5 mmol/dm3,
mag-nez 1,23 mmol/dm3, mied 0,63 µmol/dm3,
molib-den 0,104 µmol/dm3, cynk 10,71 mmol/dm3, o³ów
mniej ni¿ 0,004 µmol/dm3, chrom 2,5 µmol/dm3, kadm
0,017 µmol/dm3. Z przeprowadzonych badañ wynika,
¿e stosunek miedzi do molibdenu w ciekach ziemnia-czanych wynosi³ 1 : 6. Niemniej jednak wielkoæ emisji cieków ma charakter bardzo zró¿nicowany i cechuje siê ró¿n¹ zawartoci¹ wody. Dlatego stosunek tych dwóch mikroelementów mo¿e charakteryzowaæ siê du¿ymi wa-haniami. Równie¿ stê¿enie pozosta³ych pierwiastków w ciekach oraz w glebie mo¿e byæ bardzo zmienne z uwagi na zró¿nicowan¹ zawartoæ wody.
Podstawowe minimalne zapotrzebowanie byd³a na mied wynosiæ powinno wynosiæ oko³o 157 µmol/kg s.m. paszy (10 mg) (8). Z przeprowadzonych badañ wynika, ¿e stê¿enie miedzi w paszy krów szczególnie w z grupy dowiadczalnej A i B w stosunku do grupy kontrolnej C by³o bardzo niskie i nie odpowiada³o wymogom ¿y-wieniowym. Podobn¹ tendencje stwierdzono równie¿ w przypadku stê¿enia w paszy cynku i molibdenu (tab. 1). Zaobserwowane zjawisko t³umaczyæ mo¿na przede wszystkim doæ ³atwym wyp³ukiwaniem wod¹ pierwiast-ków ladowych ze rodowiska glebowego, co potwier-dza znacznie ni¿sze ich stê¿enie w grupie B, gdzie u¿yt-ki zielone nawadniano metod¹ intensywnego zraszania. Tak¿e nie nale¿y wykluczyæ interakcji synergistycznych i antagonistycznych miêdzy poszczególnymi pierwiast-kami oraz obecnoci¹ ladowych iloci skrobi, mog¹cej wp³ywaæ na szybkoæ przenoszenia jonów metali w uk³a-dzie troficznym glebarolina (14).
Warunki rodowiskowe panuj¹ce w ekosystemie, któ-ry wybrano za miejsce pochodzenia krów z grupy
kon-Medycyna Wet. 2007, 63 (9) 1113 trolnej C by³y zdominowane przez
oddzia-³ywanie geochemiczne. Natomiast eko-system, w którym przebywa³o byd³o z grup A i B w sposób bardzo istotny ukszta³towany zosta³ przez cz³owieka. Po-równuj¹c uzyskane wyniki badañ krwi krów z wartociami uznawanymi za pra-wid³owe (10,2-17,3 µmol/dm3) mo¿na
stwierdziæ, ¿e stê¿enie miedzi w surowi-cy krów z grup A i B mieci³o siê poni¿ej dolnych wartoci referencyjnych,
nato-miast w grupie kontrolnej C nieznacznie przekracza³o wartoci najni¿sze uznawane za prawid³owe (tab. 3) (17, 20). Z przedstawionych wyników badañ widaæ, ¿e naj-ni¿sze stê¿enie miedzi wyst¹pi³o w surowicy krów z gru-py B, przyjmuj¹cych paszê pochodz¹c¹ z u¿ytków zie-lonych o wzmo¿onej emisji odpadów z zak³adu prze-twórstwa ziemniaczanego rozprowadzanych metod¹ zra-szania, nieco wy¿sze u krów z grupy A ¿ywionych pasz¹ z terenów, na których uwodnione odpady rozprowadza-no metod¹ zalewow¹ i najwy¿sze u krów z grupy C. Na wch³anianie miedzi u byd³a oprócz molibdenu ma wp³yw równie¿ zawartoæ cynku i siarki. Stê¿enie molibdenu w paszy powy¿ej 104 µmol/kg s.m. doprowadza do wtór-nego niedoboru miedzi nawet przy jej dostatecznej po-da¿y. Jednak w niniejszych badaniach stê¿enie molibde-nu w paszy by³o doæ niskie (tab. 1). W diecie prze¿u-waczy za prawid³owy przyjmuje siê stosunek wagowy Mo : Cu jak 1 : 6-10. Mied i molibden s¹ mikroelemen-tami we wzajemnym uk³adzie antagonistycznym. Anta-gonizm ten wynika z elektronowej konfiguracji atomów tych pierwiastków w formie jonowej. Powodem, dla któ-rego mikroelementy te rozpatruje siê ³¹cznie, mog¹ byæ skutki metaboliczne wywo³ane suplementacj¹ Cu i Mo. Analizuj¹c gospodarkê miedzi¹ i molibdenem u byd³a nie sposób pomin¹æ wa¿nego ogniwa, jakie stanowi¹ mikroorganizmy ¿wacza. W przypadku miedzi ich za-potrzebowanie jest ni¿sze ni¿ organizmu gospodarza i wynosi oko³o 1,57 µmol/kg s.m. paszy, za w przypad-ku molibdenu znacznie wy¿sze ni¿ prze¿uwaczy, wyno-sz¹ce od 104,2 µmol/kg do 2,85 mmol/kg s.m. paszy (7). Stê¿enie Cu w surowicy krów w ró¿nych stanach fizjo-logicznych, podobnie jak w przypadku wielu innych sk³adników metabolicznych by³o najwy¿sze w okresie poporodowym, ni¿sze w szczycie
lak-tacji i najni¿sze w okresie zasuszenia. Potwierdza to teoriê o przesuniêciu siê ogólnej puli Cu ogólnoustrojowej mat-ki na rzecz intensywnie rozwijaj¹cego siê p³odu w koñcowym okresie ci¹¿y i zwiêkszenia sprawnoci enzymatycz-nych mechanizmów ochronenzymatycz-nych przed reaktywnymi formami tlenu.
Uzyskane wyniki badañ wskazuj¹ na korzystniejsze stê¿enie miedzi, molib-denu i cynku w paszy oraz miedzi i dial-dehydu malonowego w surowicy krów z grupy kontrolnej C ni¿ grupach do-wiadczalnych A i B (tab. 1 i tab. 3). Niezale¿nie od metody nawadniania
(zalewowa, zraszania) zwiêkszona poda¿ cieków na u¿ytki zielone mog³a powodowaæ wyp³ukanie miedzi, cynku i molibdenu z gleby, a nastêpnie obni¿enie stê¿e-nia tych pierwiastków w rolinnoci pastwiskowej i ³¹-kowej, stanowi¹cej zasadnicze ród³o paszy dla krów. Troficzny uk³ad zale¿noci: gleba, rolina, zwierzê zo-sta³ zak³ócony intensywnym nawadnianiem gleby, co do-prowadziæ mog³o do obni¿onej poda¿y nie tylko miedzi, lecz tak¿e cynku i molibdenu (9). Równie¿ dodatkowa poda¿ wy¿ej wymienionych makro- i mikroelementów wraz ze ciekami mog³a przyczyniæ siê do modyfikacji wzajemnego uk³adu zale¿noci i ostatecznie do pog³ê-bienia niedoborów miedzi oraz pozosta³ych pierwiast-ków uczestnicz¹cych interakcji. y n l a r e n i m k i n d a ³ k S a p u r G A B C a m iz lato izma lato izma lato ). m . s g k /l o m µ ( u C 54,917 66,404 39,024 49,724 128,245 157,513 ). m . s g k /l o m µ ( n Z 20,362 20,366 20,296 20,362 121,096 121,357 ). m . s g k /l o m µ ( o M 23,752 24,377 22,814 23,231 213,758 216,364
Tab. 1. rednie stê¿enie sk³adników mineralnych w paszy podawanej krowom z poszczególnych grup
Tab. 2. Choroby i objawy kliniczne obserwowane u krów z grup A i B liczba przypadków (%)
a i n e z r o h c s b u l e n z c i n il k y w a j b O Grupa A B a i p o t s d ó r y c il o k o k ê z r b O 0 2,5 o g e w o k o k s u w a t s k ê z r b O 5 10 y d u r a n o g e n r a z c z a s o ³ w ij c a t n e m g i p a n a i m Z i y z s y c il o k o w 5 7,5 y d u r a n o g e n r a z c z a s o ³ w ij c a t n e m g i p a n a i m Z j e w o i s r e i p i k t a l k y c il o k o w 7,5 10 a k n u g e i B 5 10 il e z r k s o e i n e l a p a z e w o t y ¿ e i N 7,5 12,5 a z o t a r e k a r a P 5 10 m e z a R 35 62,5 j a z d o R a k s w anik n i m r e T a i n a r e i b o p k e b ó r p a p u r G A B C x SD x SD x SD u C m d /l o m µ ( 3) 1 19,86 2,22 8,23* 1,93 10,57 2,31 2 10,84 2,32 9,47* 1,73 12,15 2,59 3 10,31 2,02 8,93* 1,73 11,52 2,11 d y h e d l a i D y w o n o l a m m d /l o m µ ( 3) 1 1,84 0,35 2,39* 0,23 1,59 0,42 2 1,76 0,36 2,54* 0,50 1,40 0,47 3 1,87 0,37 2,47* 0,39 1,49 0,47
Tab. 3. rednie stê¿enie miedzi i dialdehydu malonowego w surowicy krów
Objanienia: x rednia arytmetyczna; SD odchylenie standardowe; * ró¿nica sta-tystycznie istotna (p £ 0,05) miedzy grup¹ A i C oraz B i C.
Medycyna Wet. 2007, 63 (9) 1114
Byd³o ¿yj¹ce w zró¿nicowanych antropogenicznie ekosystemach nara¿one jest na powolne, lecz sta³e od-dzia³ywanie rodowiskowe, co wywo³ywaæ mo¿e zmia-ny w stê¿eniu mikroelementów zarówno w p³ynach ustro-jowych, jak i tkankach. Skutki metaboliczne przyczy-niaj¹ siê do powstawania zmniejszenia wydajnoci mlecznej oraz powstawania objawów klinicznych cha-rakterystycznych dla chorób rodowiskowych. Z obser-wacji terenowych wynika, ¿e zaburzenia metaboliczne czêsto s¹ wynikiem stosowania w ¿ywieniu zielonek uprawianych na polach intensywnie nawo¿onych. Zgod-nie z uzyskan¹ informacj¹, stan zdrowia krów grup do-wiadczalnych i kontrolnej ró¿ni³ siê (tab. 2). Obserwo-wane schorzenia i objawy kliniczne mog¹ stanowiæ sku-tek przede wszystkim niedoboru miedzi.
Stê¿enie dialdehydu malonowego w surowicy krów z podgrup dowiadczalnych A i B by³o wy¿sze ni¿ w grupie kontrolnej C. Porównuj¹c obydwie grupy do-wiadczalne, ni¿sze wartoci obserwowano w grupie A ni¿ w B. Stê¿enie MDA w surowicy krów wskazuje na ni¿sz¹ aktywnoæ prooksydacyjn¹ w grupie C o wy¿szym stê¿eniu Zn, Cu i Mo w paszy ni¿ w grupach zwierz¹t ¿ywionych pasz¹ z terenów nara¿onych na wp³yw cie-ków z zak³adu przemys³u ziemniaczanego (tab. 3).
Analizuj¹c poszczególne cykle produkcyjne krów za-obserwowano na ogó³ najwiêksze ryzyko nara¿enia or-ganizmu na procesy prooksydacyjne w okresie zasusze-nia 1 i w szczycie laktacji 3, za najni¿sze w okresie poporodowym 2 (tab. 3). Wi¹zaæ siê to mo¿e ze zwiêk-szonym wysi³kiem organizmu z powodu zaawansowa-nej ci¹¿y oraz zwiêkszenia wydajnoci mleczzaawansowa-nej. Nato-miast poród prawdopodobnie nie stanowi wysokiego ry-zyka nara¿enia organizmu na procesy prooksydacyjne. Istotn¹ rolê w kszta³towaniu stopnia zagro¿enia proce-sami wolnorodnikowymi pe³ni¹ mikroelementy, takie jak Cu, Mo i Zn. Obserwacje takie zosta³y potwierdzone tak-¿e przez innych badaczy (19, 20).
Przedstawione w niniejszej pracy wyniki badañ po-twierdzaj¹ niezwykle istotn¹ rolê czynników rodowi-skowych pochodzenia antropogenicznego (odpady prze-mys³u ziemniaczanego) na przemiany porednie zacho-dz¹ce u krów mlecznych. Szczególna wra¿liwoæ byd³a na czynniki zewnêtrzne, w tym ¿ywienie, przyczynia siê do powstawania istotnej odpowiedzi metabolicznej wy-ra¿onej niekiedy zachwianiem równowagi prooksyda-cyjno-antyoksydacyjnej, warunkuj¹cej w³aciwe zdrowie i produkcyjnoæ (2). Wskaniki zarówno prooksydacyj-ne, jak i antyoksydacyjne charakteryzowaæ siê mog¹ zró¿-nicowanym stê¿eniem. Badania wskazuj¹ na potrzebê uwzglêdnienia zarówno metody u¿yniania u¿ytków zie-lonych, z których korzysta byd³o mleczne, jak i w³aci-wego opracowania i stosowania receptur dodatków mi-neralnych, które przyczyniaæ siê bêd¹ do utrwalenia ³at-wej do zaburzenia, równowagi prooksydacyjno-antyok-sydacyjnej u krów mlecznych (2, 7, 13).
Podsumowanie
¯ywienie krów pasz¹ pochodz¹c¹ z rejonów, gdzie u¿ytki zielone s¹ nawadniane odpadami przemys³u ziem-niaczanego wywo³uje obni¿enie stê¿enia zarówno
mie-dzi, jak i molibdenu i cynku oraz dialdehydu malonowe-go w krwi krów, co mo¿e powodowaæ nasilenie proce-sów prooksydacyjnych. Ró¿nice w stê¿eniu miedzi oraz dialdehydu malonowego krwi krów pochodz¹cych z re-jonów nawadnianych metod¹ zraszania i zalewow¹, przy lokalnej produkcji paszy dla krów, wskazuj¹ na koniecz-noæ uwzglêdnienia sposobu u¿yniania terenu, z które-go pozyskiwana jest rolinnoæ. Dlatektóre-go u¿ynianie u¿yt-ków zielonych odpadami przemys³u ziemniaczanego powinno uwzglêdniaæ wzbogacanie diety krów dodat-kami szczególnie miedzi oraz cynku i molibdenu. Przede wszystkim mied jest niezwykle wa¿na w utrzymaniu równowagi prooksydacyjno-antyoksydacyjnej. Jednak potencja³y redoks jonów miedzi zale¿¹ bardzo silnie za-równo od charakteru, jak i struktury przestrzennej wi¹-¿¹cych je ligandów. Dlatego stanowi¹ bardzo wygodne narzêdzie metaboliczne procesów utleniania lub reduk-cji. Suplementacja powinna jednak byæ poprzedzona mo-nitoringiem uwzglêdniaj¹cym aktualny stan równowagi prooksydacyjno-antyoksydacyjnej w krwi krów w ró¿-nych okresach fizjologiczró¿-nych, a szczególnie w okresie zasuszenia i w szczycie laktacji.
Pimiennictwo
1.Bartosz G.: Druga twarz tlenu. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1995, s. 143. 2.Benov L.: How superoxide radical damages the cell. Protoplasma 2001, 217,
33-36.
3.Bis-Wencel H.: Rozpoznawanie i zapobieganie niedoborom mineralnym u prze-¿uwaczy w regionie po³udniowo-wschodniej Polski. Praca hab. Wydz. Medycy-ny Weterynaryjnej AR, Lublin 2001.
4.Boonstra J., Post J. A.: Molecular events associated with reactive oxygen species and cell cycle progression in mammalian cells. Gene 2004, 337, 1-13. 5.Dedon P. C., Tannenbaum S. R.: Reactive nitrogen species in the chemical
biology of inflammation. Arch. Biochem. Biophys. 2004, 423, 12-22. 6.Dobrowolska D.: Normy ¿ywienia byd³a i owiec. Instytut Zootechniki, Balice
2001, s. 21.
7.Droge W.: Free radicals in the physiological control of cell function. Physiol. Rev. 2002, 82, 47-95.
8.Jarrige R.: Ruminant nutrition. INRA John Libbey Eurotext, London Paris 1989, s. 49.
9.Johnson M. A., Fischer J. G.: Role of minerals in protection against free radicals. Food Technol. 1994, 35, 112-119.
10.Kleczkowski M., Kluciñski W., Sikora J., Kasztelan R.: Rola wybranych sk³adni-ków mineralnych w procesach oksydacyjnych organizmu. Medycyna Wet. 2004, 60, 242-245.
11.Kleczkowski M., Kluciñski W., Sikora J., Zdanowicz M.: Role of antioxidants in the protection against oxidative stress in cattle-trace elements and enzymatic mechanisms. Pol. J. Vet. Sci. 2005, 7, 233-240.
12.Kleczkowski M., Kluciñski W., Sitarska E., Sikora J.: Stres oksydacyjny a wybrane wskaniki stanu antyoksydacyjnego zwierz¹t. Medycyna Wet. 1998, 54, 166-171.
13.Kleczkowski M., Kluciñski W., Strzaliñski M., Dziekan P., Sikora J.: Ekologia biogeochemiczna a choroby zwierz¹t. Medycyna Wet. 1995, 52, 443-445. 14.Krzy¿aniak W., Olesienkiewicz A., Bia³as W., S³omiñska L., Jankowski T.,
Grajek W.: Charakterystyka chemiczna maltodekstryn o ma³ym równowa¿niku glukozowym otrzymywanych przez hydrolizê skrobi ziemniaczanej za pomoc¹ alfa-amylaz. Acta Techn. Alim. 2003, 32, 5-15.
15.Mary J., Vougier S., Picot C. R., Perichon M., Petropoulos I., Friguet B.: Enzymatic reactions involved in the repear of oxidized proteins. Exp. Gerontol. 2004, 39, 1117-1123.
16.Puig S., Thiele D. J.: Molecular mechanisms of cooper uptake and distribution. Curr. Opin. Chem. Biol. 2002, 6, 171-180.
17.Radostits O. M., Blood D. C., Gay C. C.: Veterinary Medicine. A textbook of the diseases of cattle, sheep, pigs, goats and horses. Baillière Tindall, London Paris Toronto 1994, s. 1289.
18.Satoch K.: Serum lipid peroxide in cerebrovascular disorders determined by a new colorimetric method. Clin. Chim. Acta 1978, 90, 37.
19.Semman S.: Dietary versus cellular zinc. The antioxidant paradox. Free Radic. Biol. Med. 1993, 14, 95-97.
20.Underwood E. J., Suttle N. F.: Mineral Nutrition of Livestock. CABI Publi-shing, Wallingford 1999, s. 296.
Adres autora: prof. dr hab. Miros³aw Kleczkowski, ul Nowoursynowska 159 C, 02-776 Warszawa; e-mail: zhwlomza@op.pl
