Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 63 (10), 1224-1229, 2007

Praca oryginalna Original paper

Kaczka domowa (Anas platyrhynchos f. domestica Linnaeus 1758) nale¿y do rzêdu blaszkodziobych (An-seriformes), rodziny kaczkowatych (Anatidae).

Dotychczas osteologii i osteometrii ptaków (w tym kaczki domowej) poœwiêcono niewiele opracowañ. Jednym ze starszych na ten temat jest publikacja Tim-mana (13) dotycz¹ca wymiarów koœci koñczyny pier-siowej. Dok³adnoœæ pomiarów przedstawiona w tej publikacji okaza³a siê niewystarczaj¹ca do dalszej pra-cy naukowej. W zwi¹zku z tym wznowienie badañ osteometrycznych nad koœæcem kaczki domowej uzna-no za celowe (1).

Badania o charakterze morfometrycznym kaczki domowej prowadzi³ Górski (5). Podaje on dok³adne wymiary koœci stêpowo-œródstopnej, które wykorzys-tuje do celów hodowlanych. Biometri¹ nad kaczk¹ krzy¿ówk¹ zajmowa³ siê Przyby³ (11), a tak¿e Kowa-lik (10), który okreœla³ parametry mechaniczne i bio-metryczne koœci krzy¿ówki.

W piœmiennictwie spotykamy równie¿ doniesienia o charakterze porównawczym koœæca kaczki i gêsi domowej (8, 9). Z kolei dok³adne badania osteomet-ryczne u ptaków kurowatych prowadzi³ Schweizer (12).

Obecnie w centrum zainteresowania znajduj¹ siê cechy strukturalne i mechaniczne uk³adu kostno-sta-wowego ptaków bêd¹ce obiektem rosn¹cej liczby ba-dañ (1, 3, 6). Wiêkszoœæ baba-dañ o charakterze morfo-metrycznym w powi¹zaniu z cechami funkcjonalny-mi koœci przeprowadzono u ssaków i dopiero ostatnio poszerzono o drób u¿ytkowy (13, 14).

Celem przeprowadzonych badañ by³a próba pozna-nia morfologii oraz wymiarów d³ugoœciowych i sze-rokoœciowych koœci odcinka obwodowego koñczyny miednicznej kaczki domowej w zale¿noœci od p³ci i wieku ptaków. Udostêpni³y one równie¿ dane do ba-dañ archeozoologicznych w celu okreœlenia kopalnych szcz¹tków ptaków.

Morfologia i morfometria koœci odcinka obwodowego

koñczyny miednicznej kaczki domowej

ANNA CHARUTA, LUBOMIR STOTKO*

Zak³ad Morfologii Krêgowców Wydzia³u Rolniczego Akademii Podlaskiej, ul. B. Prusa 14, 08-110 Siedlce *Park „Ujœcie Warty”, Chyrzno 1, 69-113 Górzyca

Charuta A., Stotko L.

Morphology and morphometry of the peripheral part of the pelvis limb of domesticated ducks Summary

The aim of the morphological research was to attempt to characterize the peripheral part of the pelvis limb of domesticated ducks in relation to their age and sex.

Research was conducted on the bone material of domestic Peking ducks (Anas platyrhynchos f. domestica Linnaeus 1758) derived from 84 8-week-old ducks (42 males and 40 females) and 40 ducks over eight weeks old (6 males and 34 females). All the birds were from a water-fowl farm. The bones were cooked in a 3% solution of sodium bicarbonate (NaHCO₃), bleached with hydrogen peroxide (H₂O₂) and then dried at room temperature (16-20°C). The research concentrated on the bones of the peripheral part of the pelvis limb and, in particular, on a detailed morphological analysis of the bones of the left limb. Features typical of the species as well as changes concerning dimorphism and ontogeny were analysed. Statistically significant major differences were found between analogical bone parameters in adult males and females. No changes related to sexual dimorphism were observed in the cases of phalanx I greatest length (GL) and breadth of the proximal end (Bp), phalanx II of toe I and breadth of the proximal end (Bp), phalanx II of toe II and greatest length (GL), breadth of the proximal end (Bp), phalanx III of toe III and breadth of the proximal end (Bp). Dimorphic changes were also not found in phalanx I greatest length (GL), phalanx II greatest length (GL), phalanx III greatest length (GL), phalanx V of toe IV. No sexual dimorphism in relation to the tarsal-meta-tarsal bone was found among young ducks. In this group of birds statistically significant differences were found for phalanx III greatest length (GL), breadth of the proximal end (Bp), phalanx IV of toe III greatest length (GL), breadth of the proximal end (Bp). While analyzing the structure of toe IV, sexual dimorphism was found only in the case of phalanx IV and breadth of the proximal end (Bp).

Materia³ i metody

Badanie przeprowadzono na koœæcach 40 osobników (w tym 6 samców i 34 samice) w wieku powy¿ej 8 tygodni oraz 84 koœæcach osobników 8-tygodniowych, (w tym 42 samców i 40 samic) kaczki domowej (Anas platyrhynchos f. domestica L.) rasy pekin. Pochodzi³y one z fermy ptac-twa wodnego w Miêdzyrzecu Podlaskim ko³o Siedlec. Przed ubojem kaczki wa¿ono z dok³adnoœci¹ do 0,1 kg, nastêpnie oznaczano kolejnymi numerami. Masa cia³a badanych

osobników doros³ych waha³a siê od 3000 g do 4100 g, a m³odych od 1900 g do 3200 g.

Po otwarciu jamy piersiowo-brzusznej wyjmowano na-rz¹dy wewnêtrzne oraz oznaczano p³eæ. Koœci gotowano w 3% roztworze wodnym wodorowêglanu sodu NaHCO₃, bielono 3% perhydrolem (H₂O₂), a nastêpnie suszono w temperaturze pokojowej (16-20°C) (7). Obserwacje do-tyczy³y koœci odcinka obwodowego koñczyny miednicz-nej. W pracy dokonano szczegó³owej analizy

morfologicz-Ryc. 1. Koœæ stêpowo-œródstopna, widok z przodu Objaœnienia:

ND (Gl) – najwiêksza d³ugoœæ koœci stêpowo-œródstopnej – od-leg³oœæ miêdzy wyrostkiem stêpowo-œródstopnym górnym a naj-dalszym punktem bloczka koœci œródstopia trzeciej.

NSKB (Bp) – najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego; odleg³oœæ od krawêdzi bocznej do³ka bocznego stawu miêdzystêpowego do krawêdzi przyœrodkowej do³ka przyœrodkowego stawu miê-dzystêpowego.

NST (SC) – najmniejsza szerokoœæ trzonu – pomiar robiony w linii prostopad³ej do p³aszczyzny strza³kowej koœci stêpowo--œródstêpowej; najmniejsza odleg³oœæ pomiêdzy powierzchni¹ przyœrodkow¹ a boczn¹ mierzonej koœci.

NSKD (Bd) – najwiêksza szerokoœæ koñca dalszego; odleg³oœæ miêdzy powierzchni¹ boczn¹ bloczka koœci œródstopia czwartej a powierzchni¹ przyœrodkow¹ bloczka koœci œródstopia drugiej. Punkty pomiarowe:

1. Wyrostek stêpowo-œródstopny górny (processus tarsometatar-salis dortarsometatar-salis).

2. Bloczek koœci œródstopia (trochlea ossis metatarsalis) III. 3. Powierzchnia boczna do³ka bocznego stawu miêdzystêpowe-go (fovea lateralis articulationis intertarseae).

4. Powierzchnia przyœrodkowa do³ka przyœrodkowego stawu miê-dzystêpowego (fovea medialis articulationis intertarseae). 5. Bloczek koœci œrodstopia IV (trochlea ossis metatarsalis IV). 6. Bloczek koœci œródstopia II (trochlea ossis metatarsalis II)

ND NSKB NSKD NST NST 1 6 5 2 3 4

Ryc. 2. Palce stopy, widok z góry Objaœnienia:

I – Palec pierwszy: I – paliczek bli¿szy; ND (Gl) – najwiêksza d³ugoœæ; NSKB (Bp) – najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego; II – paliczek dalszy; ND (Gl) – najwiêksza d³ugoœæ; NSKB (Bp) – najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego.

II – Palec drugi: I – paliczek bli¿szy; ND (Gl) – najwiêksza d³u-goœæ; NSKB (Bp) – najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego; II – paliczek œrodkowy; ND (Gl) – najwiêksza d³ugoœæ; NSKB (Bp) – najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego; III – paliczek dalszy; ND (Gl) – najwiêksza d³ugoœæ; NSKB (Bp) – najwiêksza szero-koœæ koñca bli¿szego.

III – Palec trzeci: I – paliczek bli¿szy; ND (Gl) – najwiêksza d³ugoœæ; NSKB (Bp) – najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego; II – paliczek œrodkowy I; ND (Gl) – najwiêksza d³ugoœæ; NSKB (Bp) – najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego; III – paliczek œrod-kowy II; ND (Gl) – najwiêksza d³ugoœæ; NSKB (Bp) – najwiêk-sza szerokoœæ koñca bli¿szego; IV – paliczek dalszy; ND (Gl) – najwiêksza d³ugoœæ; NSKB (Bp) – najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego.

IV – Palec czwarty: I – paliczek bli¿szy; ND (Gl) – najwiêksza d³ugoœæ; NSKB (Bp) – najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego; II – paliczek œrodkowy I; ND (Gl) – najwiêksza d³ugoœæ; NSKB (Bp) – najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego; III – paliczek œrod-kowy II; ND (Gl) – najwiêksza d³ugoœæ; NSKB (Bp) – najwiêk-sza szerokoœæ koñca bli¿szego; IV – paliczek œrodkowy III; ND (Gl) – najwiêksza d³ugoœæ; NSKB (Bp) – najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego; V – paliczek dalszy; ND (Gl) – najwiêksza d³u-goœæ; NSKB (Bp) – najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego

ND NSKB I II III IV I I I I II II II II III III III V IV IV

nej poszczególnych koœci koñczyny lewej. W opisie zwracano uwagê na cechy typowe dla gatunku oraz na zmiany o charakterze dymor-ficznym i ontogenetycznym.

Pomiary wykonane zosta³y suwakiem z no-niuszem, z dok³adnoœci¹ do 0,1 mm. Dla uzys-kania obiektywnych wartoœci pomiarów koœci obliczono œredni¹ arytmetyczn¹ (–x), odchylenie standardowe (SD) oraz wspó³czynnik zmien-noœci (cV). Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej z zastosowaniem testu t-Studenta, przyjmuj¹c za istotne statystycznie ró¿nice przy poziomie p £ 0,05.

W sposobie przeprowadzenia pomiarów opar-to siê na meopar-todzie zaproponowanej przez Driesch (1), przystosowanej do badañ koœci ptaków po-chodz¹cych z wykopalisk archeologicznych.

Wyniki i omówienie

Koœæ stêpowo-œródstopna (os tarsometa-tarsi), czyli skok (ryc. 1) jest koœci¹ powsta-³¹ ze zroœniêtych trzech koœci œródstopia z dalszym (dolnym) szeregiem koœci stêpu. Obserwowane ró¿nice w d³ugoœci omawia-nej koœci pomiêdzy doros³ymi ptakami obu p³ci by³y wysoce istotne statystycznie. Wœród osobników doros³ych wystêpowa³ wyraŸny dymorfizm p³ciowy. U kaczorów najwiêk-sza d³ugoœæ tej koœci wynosi 68,87 mm, u kaczek zaœ jest mniejsza. Wiêksz¹ d³ugoœæ skoku u kaczek stwierdzi³ Górski (5), u 210--dniowych osobników wynosi³a ona oko³o 90 mm.

Najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego badanej koœci wynosi 14,92 mm, u samic jest tylko nieco mniejsza. Najmniejsza szerokoœæ trzonu koœci stêpowo-œródstopnej miêdzy osobnikami doros³ymi obu p³ci okaza³a siê wysoce istotna statystycznie. Ró¿nice p³cio-we wyznaczaj¹ wiêksze wartoœci omawia-nego parametru dla samców. Szerokoœæ koñca dalszego jest nieco wiêksza w stosun-ku do szerokoœci koñca bli¿szego i wynosi dla samców 17,18 mm, a dla samic jest o 1,72 mm mniejsza. Równie¿ w przypadku tego parametru obserwowane ró¿nice pomiê-dzy doros³ymi ptakami obu p³ci by³y istotne statystycznie, z zaznaczonym wyraŸnym dymorfizmem p³ciowym (tab. 1).

U 8-tygodniowych brojlerów skok jest

tyl-ko nieznacznie krótszy w stosunku do osobników do-ros³ych. Najwiêksza d³ugoœæ omawianej koœci osi¹ga u kacz¹t takie same wartoœci w obu grupach p³ciowych. Szerokoœæ koñca bli¿szego, szerokoœæ trzonu oraz sze-rokoœæ koñca dalszego jest prawie identyczna jak u form doros³ych (tab. 2). Elementy kostne omawia-nej koœci nie wykazuj¹ zasadniczych ró¿nic w budo-wie miêdzy m³odymi a doros³ymi ptakami. U

osobni-ków m³odych nie wykazano znamiennych ró¿nic zwi¹-zanych z dymorfizmem p³ciowym.

Powierzchnia stawowa koñca bli¿szego skoku jest podzielona wyrostkiem stêpowo-œrodstopnym górnym (processus tarsometatarsalis dorsalis) na do³ek bocz-ny stawu miêdzystêpowego i do³ek przyœrodkowy sta-wu miêdzystêpowego. Trzon z przodu i z ty³u posiada liczne pod³u¿ne kresy œciêgnowe. Koœæ

stêpowo-œród-Tab. 1. Wymiary koœci stêpowo-œródstopnej i koœci palców kaczek doros-³ych (mm). W zale¿noœci od p³ci ptaków

Objaœnienia: ND – najwiêksza d³ugoœæ; NST – najmniejsza szerokoœæ trzonu; NSKB – najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego; NSKD – najwiêksza szero-koœæ koñca dalszego; a, b, A, B – œrednie oznaczone ró¿nymi literami ró¿ni¹ siê istotnie – ma³ymi przy p £ 0,05, du¿ymi przy p £ 0,01

æ œ o K Wymiar Samce Samice s ± x V% x ± s V% a n p o t s d ó r œ -o w o p ê t S D N 68,87A _{1,90 2,75 65,66}B _{2,21 3,36} T S N 17,62A _{0,53 6,95 16,78}B _{0,41 6,04} B K S N 14,92A _{0,78 6,70 13,97}B _{0,36 2,57} D K S N 17,18A _{1,05 6,11 15,46}B _{0,99 6,40} I c e l a P I k e z c il a p ND 14,80 a _{0,89 6,01 14,78}a _{0,86 5,81} B K S N 14,18a _{0,62 14,831 13,92}a _{0,55 14,031} II k e z c il a p ND 18,08 B _{0,74 9,15 19,13}A _{1,87 20,481} B K S N 12,93a _{0,72 24,571 13,04}a _{0,47 15,461} II c e l a P I k e z c il a p ND 31,98 A _{1,13 3,53 31,20}B _{0,99 3,17} B K S N 16,08A _{0,41 6,74 15,55}B _{0,27 4,86} II k e z c il a p ND 24,35a 1,15 4,72 23,22a 10,071 43,361 B K S N 14,73a _{0,57 12,051 14,52}a _{0,56 12,381} II I k e z c il a p ND 11,26a 0,06 0,53 10,94b 0,88 8,04 B K S N 14,06a _{0,36 8,86 13,72}b _{0,34 9,13} II I c e l a P I k e z c il a p ND 33,11A 0,72 2,17 31,78B 0,92 2,89 B K S N 18,91A _{0,47 5,27 18,31}B _{0,31 3,73} II k e z c il a p ND 22,95A 1,26 5,49 22,10B 0,97 4,38 B K S N 16,26a _{0,84 13,411 15,90}b _{0,30 5,08} II I k e z c il a p ND 11,91A 1,03 5,39 18,30B 0,90 4,91 B K S N 14,68a _{0,56 11,961 14,89}a _{0,29 5,93} V I k e z c il a p ND 11,86 a _{0,91 7,67 11,70}b _{1,98 16,921} B K S N 14,00A _{0,22 5,50 13,72}B _{0,28 7,52} V I c e l a P I k e z c il a p ND 27,11 a _{2,45 9,03 26,88}a _{1,17 4,35} B K S N 17,06A _{0,43 6,09 16,55}B _{0,32 4,88} II k e z c il a p ND 18,46 a _{1,29 6,98 18,48}a _{1,06 5,73} B K S N 15,26a _{0,73 13,871 14,96}b _{0,35 7,05} II I k e z c il a p ND 14,33 a _{0,63 4,39 14,46}a _{1,20 8,29} B K S N 14,11A _{0,12 2,91 13,93}B _{0,36 9,16} V I k e z c il a p ND 15,98 A _{0,55 3,44 15,58}B _{0,77 4,94} B K S N 15,01a _{3,80 75,841 13,53}b _{0,43 12,181} V k e z c il a p ND 10,68 a _{0,77 7,20 10,55}a _{1,79 16,961} B K S N 13,01a _{0,28 9,30 12,98}a _{0,36 12,081}

stopna ma przy koñcu dalszym trzy bloczki (trochlea) s³u¿¹ce do zestawieñ z bli¿szymi paliczkami palców – II, III, IV i odpowiadaj¹ce trzem koœciom œródstopia (ossa metatarsalia II, III, IV). Kaczka domowa posia-da cztery palce. Palec pierwszy jest osadzony na koœci œródstopia I (os metatarsale I). Jest to niewielka kost-ka po³¹czona wiêzozrostem (syndesmosis) z dolnym odcinkiem koœci stêpowo-œródstopnej, do którego przy-lega od strony tylno-przyœrodkowej. Koœæ stêpowo--œródstopna jest lepiej wykszta³cona u doros³ych pta-ków ni¿ u 8-tygodniowych brojlerów. U tych ostatnich

najwiêksza d³ugoœæ i najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego omawianej koœci jest zbli-¿ona u obu p³ci. Ró¿nice p³ciowe w d³ugoœ-ci i szerokoœd³ugoœ-ci koñca bli¿szego i dalszego s¹ za to lepiej widoczne u form doros³ych.

Palce stopy (digiti pedis). Palec pierwszy jest skierowany do ty³u i przeciwstawny w stosunku do pozosta³ych, posiada dwa paliczki, drugi palec – trzy, trzeci – cztery i czwarty – piêæ paliczków.

Paliczek I palca I (phalanx I digiti I). Najwiêksza d³ugoœæ tej koœci wynosi u ka-czorów i kaczek oko³o 14,80 mm. Nie wy-kazano ró¿nic zwi¹zanych z dymorfizmem p³ciowym (tab. 1). U 8-tygodniowych osob-ników najwiêksza d³ugoœæ tej koœci jest pra-wie identyczna u obu p³ci, statystycznie nie-istotna. Najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿-szego samców i samic wynosi oko³o 3 mm (tab. 2).

Paliczek II palca I (phalanx II digiti I). Najwiêksza d³ugoœæ tej koœci wynosi 8,08 mm i jest nieco wiêksza u kaczek. Ró¿-nica w najwiêkszej d³ugoœci miêdzy osobni-kami doros³ymi obu p³ci okaza³a siê istotna statystycznie. Najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego omawianej koœci jest niemal iden-tyczna u obu p³ci (tab. 1). U 8-tygodniowych brojlerów najwiêksza d³ugoœæ tych koœci jest o 2,79 mm mniejsza w stosunku do form doros³ych i wynosi u obu p³ci m³odych oko-³o 5,81 mm. Najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego wynosi u samców 2,15 mm i jest mniejsza u samic. W tym przypadku wystê-puje wyraŸny dymorfizm p³ciowy (tab. 2).

Paliczek I palca II (phalanx I digiti II). Œrednia najwiêkszej d³ugoœci tej koœci wy-nosi u kaczorów 31,98 mm i jest nieco wiêk-sza u kaczek. Najwiêkwiêk-sza szerokoœæ koñca bli¿szego tych koœci jest bardzo zbli¿ona u obu p³ci (tab. 1). U 8-tygodniowych broj-lerów obserwowane ró¿nice w najwiêkszej d³ugoœci omawianej koœci oraz najwiêkszej szerokoœci koñca bli¿szego by³y istotne sta-tystycznie, a w porównaniu do ptaków do-ros³ych by³y równie¿ istotne statystycznie (tab. 2).

Paliczek II palca II (phalanx II digiti I). Najwiêk-sza d³ugoœæ tej koœci wynosi u kaczorów 24,35 mm i jest nieco mniejsza u samic. Œrednia najwiêkszej sze-rokoœci koñca bli¿szego jest niemal identyczna u obu p³ci. W tym przypadku nie wykazano istotnych ró¿nic zwi¹zanych z dymorfizmem p³ciowym (tab. 1). U 8-ty-godniowych brojlerów najwiêksza d³ugoœæ paliczka II palca II jest mniejsza o 2,28 mm w porównaniu do form doros³ych. D³ugoœæ oraz najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego tej koœci by³a istotna statystycznie (tab. 2).

Objaœnienia: jak w tab. 1.

Tab. 2. Wymiary koœci stêpowo-œródstopnej i koœci palców m³odych ka-czek (mm) w zale¿noœci od p³ci ptaków

æ œ o K Wymiar Samce Samice s ± x V% x ± s V% a n p o t s d ó r œ -o w o p ê t S D N 66,01a _{2,95 4,46 65,43}a _{3,48 5,31} T S N 16,41a _{0,37 5,77 16,47}a _{0,40 6,18} B K S N 13,80a _{0,61 4,42 13,81}a _{0,65 4,70} D K S N 14,44a _{0,91 6,30 14,50}a _{0,89 6,13} I c e l a P I k e z c il a p ND 14,43 A _{0,58 4,01 13,95}B _{0,86 6,16} B K S N 13,13b _{0,45 14,371 13,40}a _{0,54 15,881} II k e z c il a p ND 15,95 A _{0,07 1,17 15,68}B _{0,37 6,51} B K S N 12,15A _{0,07 3,25 11,83}B _{0,30 16,391} II c e l a P I k e z c il a p ND 29,23 B _{0,61 2,08 29,92}A _{0,83 2,77} B K S N 15,03B _{0,11 2,18 15,35}A _{0,50 9,34} II k e z c il a p ND 20,86B 2,60 32,401 22,15A 0,79 3,56 B K S N 14,10B _{0,10 2,43 14,34}A _{0,38 8,75} II I k e z c il a p ND 10,06a 0,23 2,28 10,18a 0,39 3,83 B K S N 12,60a _{0,26 10,001 12,45}b _{0,35 14,281} II I c e l a P I k e z c il a p ND 29,96B 0,45 1,50 30,61A 1,06 3,46 B K S N 17,53a _{0,30 3,98 17,70}a _{0,57 7,40} II k e z c il a p ND 21,00a 1,11 5,28 21,27a 0,83 3,90 B K S N 15,73a _{0,92 16,051 15,61}a _{0,29 5,16} II I k e z c il a p ND 21,26A 6,19 29,111 17,82B 1,01 5,66 B K S N 14,16B _{0,20 4,80 14,60}A _{0,40 8,69} V I k e z c il a p ND 10,90 b _{0,70 6,42 11,34}a _{0,99 8,73} B K S N 13,26b _{0,32 9,81 13,42}a _{0,22 6,43} V I c e l a P I k e z c il a p ND 25,30 a _{0,52 2,05 25,48}a _{1,20 4,70} B K S N 16,16a _{0,20 3,24 16,28}a _{0,35 5,57} II k e z c il a p ND 17,77 a _{0,66 3,71 16,55}a _{4,24 25,611} B K S N 14,56a _{0,11 2,41 14,61}a _{0,37 8,02} II I k e z c il a p ND 14,03 a _{3,19 22,731 13,17}a _{0,79 5,99} B K S N 13,83a _{0,51 13,311 13,87}a _{0,18 4,65} V I k e z c il a p ND 13,80 a _{1,15 8,33 13,94}a _{0,93 6,67} B K S N 12,90B _{0,50 17,241 13,20}A _{0,37 11,561} V k e z c il a p ND 17,73 a _{1,36 17,591 17,55}a _{1,17 15,491} B K S N 12,33a _{0,05 2,14 12,28}a _{0,19 6,14}

Paliczek III palca II (phalanx III digiti II). Naj-wiêksza d³ugoœæ tej koœci u kaczorów i kaczek wynosi oko³o 11 mm. Œrednia szerokoœæ koñca bli¿szego oma-wianej koœci jest nieznacznie wiêksza u samców i wynosi oko³o 3,89 mm. Najwiêksza d³ugoœæ palicz-ka III u m³odych samców i samic wynosi oko³o 10,12 mm. Œrednia najwiêkszej szerokoœci koñca bli¿szego osi¹ga wartoœæ 2,52 mm i jest o 1,37 mm mniejsza w stosunku do ptaków doros³ych. Zarówno wœród ptaków doros³ych, jak i m³odych nie wykazano istot-nych ró¿nic zwi¹zaistot-nych z dymorfizmem p³ciowym (tab. 1, 2).

Paliczek I palca III (phalanx I digiti III). Najwiêk-sza d³ugoœæ tej koœci jest o 1,33 mm wiêkNajwiêk-sza u kaczo-rów, w stosunku do kaczek jest to ró¿nica istotna sta-tystycznie. Równie¿ w przypadku najwiêkszej szero-koœci koñca bli¿szego omawianej zaobserwowano wyraŸny dymorfizm p³ciowy (tab. 1). U 8-tygodnio-wych samców najwiêksza d³ugoœæ paliczka I przyjmuje ni¿sze wartoœci o 3,15 mm w stosunku do samców doros³ych. Omawiany parametr w grupie ptaków m³o-dych wykazuje wyraŸny dymorfizm p³ciowy, zaœ naj-wiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego u kacz¹t jest pra-wie identyczna u obu p³ci (tab. 2).

Paliczek II palca III (phalanx II digiti III). Obser-wowane ró¿nice w najwiêkszej d³ugoœci pomiêdzy doros³ymi ptakami obu p³ci by³y istotne statystycznie. W najwiêkszej szerokoœci koñca bli¿szego tej koœci nie zaobserwowano dymorfizmu p³ciowego (tab. 1). U 8-tygodniowych brojlerów wartoœæ najwiêkszej d³u-goœci omawianej koœci jest nieznacznie mniejsza, w stosunku do ptaków doros³ych. Zarówno d³ugoœæ, jak i szerokoœæ nie wykazuj¹ istotnych ró¿nic statys-tycznych (tab. 2).

Paliczek III palca III (phalanx III digiti III). Naj-wiêksza d³ugoœæ tej koœci jest nieco Naj-wiêksza u kaczo-rów ni¿ u kaczek i wynosi 19,10 mm. Najwiêksza sze-rokoœæ koñca bli¿szego omawianej koœci osi¹ga u obu p³ci doros³ych wartoœæ oko³o 4,78 mm. Tylko w przy-padku d³ugoœci tej koœci zaznaczy³ siê subtelny dy-morfizm p³ciowy miêdzy osobnikami doros³ymi obu p³ci (tab. 1). U 8-tygodniowych samców najwiêksza d³ugoœæ tej koœci jest mniejsza o 3,44 mm w stosunku do samic. Najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego przyj-muje równie¿ mniejsze wartoœci u tych pierwszych. Zarówno w przypadku d³ugoœci, jak i szerokoœci ba-danej koœci u osobników m³odych oba te parametry ró¿ni³y siê istotnie statystycznie, w zale¿noœci od p³ci ptaków (tab. 2).

Paliczek IV palca III (phalanx III digiti III). Naj-wiêksza d³ugoœæ tej koœci wynosi u obu p³ci oko³o 11,78 mm. Zatem u osobników doros³ych w przypad-ku tego parametru nie wykazano znamiennych ró¿nic zwi¹zanych z dymorfizmem p³ciowym (tab. 1). Naj-wiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego omawianej koœci u kaczorów osi¹ga wartoœæ 4,00 mm i w stosunku do kaczek jest statystycznie wysoce istotna (tab. 1). U 8-tygodniowych brojlerów najwiêksza d³ugoœæ

pa-liczka IV jest nieznacznie mniejsza w stosunku do pta-ków doros³ych. Natomiast szerokoœæ koñca bli¿szego osi¹ga zbli¿one wymiary do form doros³ych. U osob-ników m³odych obu p³ci w przypadku badanych para-metrów wykazano statystycznie istotne ró¿nice (tab. 2). Paliczek I palca IV (phalanx I digiti IV). Œrednia najwiêkszej d³ugoœci paliczka I osi¹ga u kaczorów wartoœæ 27,11 mm, u kaczek przyjmuje nieco ni¿sze wartoœci i nie jest istotna statystycznie. Najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego tych koœci u samców jest natomiast wiêksza w porównaniu do kaczek i tym sa-mym wykazuje dymorfizm p³ciowy (tab. 1). U 8-ty-godniowych brojlerów w najwiêkszej d³ugoœci i naj-wiêkszej szerokoœci koñca bli¿szego tej koœci statys-tycznie istotnych ró¿nic nie wykazano (tab. 2).

Paliczek II palca IV (phalanx II digiti IV). Najwiêk-sza d³ugoœæ tej koœci osi¹ga niemal identyczn¹ war-toœæ u kaczorów i kaczek. Koniec bli¿szy omawianej koœci jest tylko o 0,3 mm szerszy u samców, w porów-naniu do samic i wynosi 5,26 mm. Brak dymorfizmu p³ciowego. U 8-tygodniowych osobników w przypad-ku badanych parametrów statystycznie istotnych ró¿-nic nie wykazano (tab. 2).

Paliczek III palca IV (phalanx III digiti IV). Naj-wiêksza d³ugoœæ tej koœci przyjmuje zbli¿one wartoœ-ci u obu p³wartoœ-ci – œrednio oko³o 14,39 mm. Najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego jest wiêksza u kaczorów. Ró¿nica ta jest wysoce istotna statystycznie (tab. 1). U osobników m³odych omawiana koœæ jest o 0,79 mm krótsza w stosunku do doros³ych. Jednak¿e w obrêbie p³ci nie zaobserwowano ró¿nic istotnych statystycz-nie (tab. 2).

Paliczek IV palca IV (phalanx IV digiti IV). Naj-wiêksza d³ugoœæ tej koœci przyjmuje zbli¿one war-toœci u obu p³ci – œrednio oko³o 15,78. Najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego tej koœci jest nieco wy¿sza u kaczorów ni¿ u kaczek i wynosi 5,01 mm. Zaznacza siê dymorfizm p³ciowy (tab. 1). U 8-tygodniowych osobników najwiêksza d³ugoœæ tej koœci jest prawie identyczna u obu p³ci, zaœ najwiêksza szerokoœæ koñ-ca bli¿szego przyjmuje statystycznie istotne ró¿nice (tab. 2).

PaliczekV palca IV (phalanx V digiti IV). Najwiêk-sza d³ugoœci tej koœci przyjmuje zbli¿one wartoœci u obu p³ci doros³ych i wynosi œrednio 10,61 mm. Naj-wiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego u kaczorów i ka-czek jest niemal identyczna i wynosi oko³o 2,99 mm. Zatem u osobników doros³ych nie wykazano ró¿nic zwi¹zanych z dymorfizmem p³ciowym (tab. 1). U 8-tygodniowych brojlerów najwiêksza d³ugoœæ paliczka V wynosi dla samców 7,64 mm i jest a¿ o 2,97 mm krótsza w stosunku do kaczorów doros³ych. Z kolei w przypadku d³ugoœci i szerokoœci tej koœci osobników m³odych nie wykazano ró¿nic dymorficz-nych (tab. 2).

W przeprowadzonych badaniach zwracano uwagê na istotne ró¿nice p³ciowe i wiekowe ptaków. Przed-stawione w pracy wyniki pomiarów biometrycznych

mog¹ równie¿ s³u¿yæ do stwierdzenia subtelnego dy-morfizmu p³ciowego oraz jego rozwoju u dorastaj¹-cych ptaków.

Koœæ stêpowo-œródstopna jest lepiej wykszta³cona u doros³ych ptaków ni¿ u 8-tygodniowych brojlerów. U tych ostatnich najwiêksza d³ugoœæ i najwiêksza sze-rokoœæ koñca bli¿szego tych koœci jest zbli¿ona u obu p³ci. Ró¿nice p³ciowe w d³ugoœci i szerokoœci koñca bli¿szego i dalszego s¹ natomiast lepiej widoczne u ptaków doros³ych. Najwiêksza d³ugoœæ i najwiêksza szerokoœæ koñca bli¿szego poszczególnych paliczków wszystkich palców koñczyny miednicznej jest nieco wiêksza u osobników doros³ych, z wyj¹tkiem palicz-ka III palca III, który osi¹ga wiêksze wymiary u 8-ty-godniowych brojlerów. W obrêbie p³ci w obydwu gru-pach wiekowych najwiêksz¹ d³ugoœci¹ i szerokoœci¹ odznaczaj¹ siê paliczki samców doros³ych. Wyj¹tek stanowi¹: paliczek II palca III oraz paliczek V palca V, które przyjmuj¹ nieco wiêksze wartoœci u brojlerów.

Podsumowanie

Celem przeprowadzonych badañ o charakterze mor-fologicznym by³a próba scharakteryzowania koœci od-cinka obwodowego koñczyny miednicznej u kaczki domowej rasy pekin (Anas platyrhynchos f. domesti-ca Linnaeus 1758) w zale¿noœci od p³ci i wieku pta-ków. Analizy obejmowa³y osteometriê oraz opis ana-tomiczny koœci. W grupie ptaków doros³ych stwier-dzono wyraŸny dymorfizm p³ciowy w najwiêkszej d³u-goœci i najwiêkszej szerokoœci koœci odcinka obwo-dowego. Odnotowano równie¿ ró¿nice o charakterze ontogenetycznym w wielkoœci badanych koœci pomiê-dzy m³odymi i doros³ymi kaczkami. Porównuj¹c zaœ koñczyny piersiowe i miedniczne w obu grupach wie-kowych stwierdzono, ¿e ró¿nica w d³ugoœciach koœci homologicznych odcinków koñczyn jest wiêksza w przy-padku koñczyny piersiowej (1). Analizuj¹c badane parametry koœci odcinka obwodowego koñczyny mied-nicznej stwierdzono, ¿e koœci m³odych ptaków szyb-ciej osi¹gaj¹ d³ugoœæ i szerokoœæ charakterystyczn¹ dla gatunku. Ca³y ciê¿ar cia³a spoczywa bowiem na dwu s³upach z³o¿onych z zeugopodium i autopodium. Do wzmocnienia koñczyny miednicznej przyczyni³ siê zanik krótkich koœci stêpu. Tarsalia proximalia zros³y siê z koœci¹ piszczelow¹, natomiast tarsalia distalia po³¹czy³y siê ze zroœniêtymi w jedn¹ ca³oœæ koœæmi œródstopia, tworz¹c d³ug¹ i mocn¹ koœæ skokow¹, tar-sometatarsus. Najprawdopodobniej jest to zwi¹zane z typem lokomocji o cechach kroczenia i brodzenia. Lot bowiem ogranicza siê tylko do nieznacznego pod-fruwania. Koñczyny miedniczne musz¹ zatem byæ szybciej przystosowane do pe³nionych funkcji.

RzeŸba powierzchni zewnêtrznej przebadanych koœ-ci przybiera na wyrazistoœkoœ-ci wraz z wiekiem ptaków. Przedstawione w pracy wyniki pomiarów biometrycz-nych mog¹ równie¿ s³u¿yæ do stwierdzenia subtelne-go dymorfizmu p³ciowesubtelne-go oraz jesubtelne-go rozwoju u doras-taj¹cych ptaków.

Piœmiennictwo

1.Charuta A., Bartyzel B. J.: Morfologia i morfometria koœci obrêczy i odcin-ka nasadowego koñczyny piersiowej odcin-kaczki domowej. Medycyna Wet. 2005, 61, 811-813.

2.Driesch A.: A guide to the measurement of animal bones from archeological sites. Peabody Museum of Archeology and Ethnology, Harvard University 1976.

3.Ede A. D.: Bird Structure – and approach through evolution, development and function in the fowl. Hutchinson Education, University of London 1996. 4.Gadow H., Selenka E.: Vögel. Leipzig 1881.

5.Górski J.: Wp³yw wieku, pochodzenia i p³ci kaczek pekin na zale¿noœæ miê-dzy mas¹ cia³a a d³ugoœci¹ skoku, tu³owia i obwodu podudzia. Rocz. Nauk. Zoot. 1992, 19, 67-76.

6.Kaczanowska-Taraszkiewicz E.: Wp³yw wieku i p³ci na wzrost koœci koñ-czyn i rozwój ich cech mechanicznych u przepiórki (Coturnix coturnix Pharao). Medycyna Wet. 2001, 57, 510-514.

7.Kim W. K., Donalson L. M., Herrera P., Woodward C. L., Kubena L. F., Nisbet D. J., Ricke S. C.: Research note: Effects of different bone preparation methods (fresh, dry, and fat-free dry) on bone parameters and the correla-tions between bone breaking strength and the other bone parameters. Poult. Sci. 2004, 83, 1663-1666.

8.Kittel R.: Anatomie der Wirbeltiere. Fortschr. Zoologie.7 1968, 19, 51-104. 9.Komarek V., Kolda J.: Anatomie domacich ptaku (s narysem fysiologie).

Ceskoslovenska Akademie Zemedelskych Ved. Praga 1963.

10.Kowalik S., Drobek-Gilowska A., Tatara M., Sawa-Wojtanowicz B., Wa³-kuska G.: Parametry mechaniczne i geometryczne koœci koñczyn kaczek krzy¿ówek i ³ysek. Medycyna Wet. 2004, 60, 428-431.

11.Przyby³ M., Strawiñski S.: Studia biometryczne nad kaczk¹ krzy¿ówk¹ (Anas platyrhynchos L.) z Wybrze¿a Gdañskiego. Zeszyt. Nauk. AR. Szczecin 1997, 31-50.

12.Schweizer W.: Studien an vor-und frühgeschichtlichen Tierresten Bayerns IX. Zur Frühgeschichte des Haushuhns in Mitteleuropa, Universität München 1961.

13.Timman O.: Vergleichende Untersuchungen an Haus- und Wildenten: Zool Ib. Jena 1919, 36, 621-652.

14.Zweers G. A., Vanden Berge J. C., Koppendraier R.: Avian cranio-cervical systems. Part I: Anatomy of the cervical column in the chicken (Gallus gallus L.). Acta Morphol. Neerl. Scand. 1987, 25, 131-155.

Adres autora: dr Anna Charuta, ul. Prusa 14, 08-110 Siedlce; e-mail: anna.charuta@neostrada.pl