Ochrona środowiska przyrodniczego a ochrona środowiska kulturowego w prawie polskim, czeskim i słowackim

1/2012

7/*#)%#(õ2!$%#+)

/#(2/.!õ×2/$/7)3+!õ02:92/$.)#:%'/õ

!õ/#(2/.!õ×2/$/7)3+!õ+5,452/7%'/õ

7õ02!7)%õ0/,3+)-õ#:%3+)-õ)õ3Û/7!#+)-õ

02/4%#4)/.õ/&õ4(%õ.!452!,õ%.6)2/.-%.4

!.$õ02/4%#4)/.õ

/&õ4(%õ#5,452!,õ%.6)2/.-%.4õ

!##/2$).'õ4/õ0/,)3(õ#:%#(õ!.$õ3,/6!+õ,!7õ

342%3:#:%.)%õ

Przedmiotem artykułu jest porównawczy przegląd rozwiązań prawnych trzech państw bliskich sobie geograficznie i kulturowo. Zasadniczą tezą artykułu jest włączenie do ogólnego pojęcia „środo-wisko” także elementów środowiska kulturowego, przede wszystkim

* Prof. zw. dr hab., Instytut Nauk Prawnych PAN, Zakład Prawa Ochrony Środowiska we Wrocławiu.

©

C

op

yri

gh

t b

y

W

yd

aw

ni

ct

w

o

4(%

4(%

#5,452!,

#5,452!,

##/2$).'

##/2$).'

4/

4/

N

au

ko

w

e

4(%

4(%

.!452!,

.!452!,

!.$

!.$

U

ni

w

ersyt

et

u

+!õ+5,452/7%'/õ

+!õ+5,452/7%'/õ

+)-õ#:%

+)-õ#:%

3

3

+)-õ)

+)-õ)

Mi

ko

+!õ02:92/$.)#:%'/õ

+!õ02:92/$.)#:%'/õ

+!õ+5,452/7%'/õ

+!õ+5,452/7%'/õ

á

+!õ02:92/$.)#:%'/õ

+!õ02:92/$.)#:%'/õ

aj

a

+!õ02:92/$.)#:%'/õ

+!õ02:92/$.)#:%'/õ

Ko

pe

rn

ika

w

T

oru

1/2012

zabytków. Łącznikiem miedzy ochroną środowiska przyrodniczego a ochroną środowiska kulturowego jest krajobraz jako przedmiot ochrony prawnej. Po przeglądzie instrumentów ochrony środowiska i zabytków w prawie administracyjnym i karnym trzech państw zosta-je przedstawiona propozycja przygotowania w Polsce odrębnej ustawy o ochronie krajobrazu.

Słowa kluczowe

Środowisko, przyroda, kultura, krajobraz, zabytek

!"342!#4

The subject of this paper is a comparative review of legal solu-tions in three states nearby geografically and culturally. The main the-sis of this paper is including into general legal category “environment” also elements of the cultural environment, first of all monuments. A link between protection of the natural environment and protection of the cultural environment is landscape as a subject of legal protec-tion. After review of instruments devoted to protection of the environ-ment and monuenviron-ments according to administrative and penal law in three states is stated a proposition to prepare in Poland a separate act on the protection of landscape.

Keywords

Environment, nature, culture, landscape, monument

Jednym z ciekawszych zagadnień teoretycznych prawa (ochrony) środowiska1 _{jest ustalenie relacji między ochroną} środowiska przyrodniczego, wywodzącą się z tradycyjnej kon-serwatorskiej ochrony przyrody, a ochroną środowiska

kulturo-1 _{Nie jest przypadkiem, że wyraz „ochrona” ująłem w nawias; chodzi}

o to, że podczas gdy w Polsce zazwyczaj używamy określenia „prawo ochro-ny środowiska”, to w Czechach i Słowacji jest to „prawo środowiska” (pra-vo ži(pra-votniho prostĜedi w języku czeskim, pravo životneho prostredia w języku słowackim), przy czym zwłaszcza w piśmiennictwie słowackim coraz częściej spotykamy anglicyzm: environmentalne pravo.

©

C

op

yri

gh

t

Jednym (ochrony) (ochrony)

środowiska przyrodniczego, wywodzącą się z środowiska przyrodniczego, wywodzącą się z ser ser

by

Jednym Jednym ony)

W

yd

aw

ni

ct

w

o

onment, natur onment, natur Jednym

N

au

ko

w

e

. After review of instruments devoted to protection of the environ-according according oposition oposition otection of landscape. otection of landscape.

U

ni

w

ersyt

et

u

general legal categorlegal categor onment, fir onment,

protection of the natural environment and protection protection of the natural environment and protection

landscape landscape

. After review of instruments devoted to protection of the . After review of instruments devoted to protection of the

environ-ding to

Mi

ko

comparative

comparative review of legal solu-review of legal solu-and culturally

and culturally legal categor legal categor

á

review of legal solu-review of legal solu-

aj

a

review of legal review of legal

solu-Ko

pe

rn

ika

w

T

oru

1/2012

wego rozumianego w tym kontekście jako środowisko zabytków i innych dóbr kultury. Zagadnienie to przedstawię na tle trzech obowiązujących systemów prawnych: polskiego, czeskiego i

sło-wackiego2_{. Zrozumiałe jest, że najwięcej uwagi poświęcam}

pra-wu polskiemu i zastanowieniu się, jakie regulacje czeskie i sło-wackie można by do niego wprowadzić, zgodnie z jedną z myśli przyświecających badaniom komparatystycznym, że przez pry-zmat rozwiązań obcych „lepiej widać” wady i zalety własnych. Właściwe rozważania poprzedzę kilkoma uwagami może nie tyle historycznymi w pełnym tego słowa znaczeniu, ile wyja-śniającymi pewne kategorie pojęciowe.

/#(2/.!õ02:92/$9õ)õ/#(2/.!õ×2/$/7)3+!

Przyjmuje się zwykle, że ruch na rzecz nowoczesnej ochro-ny przyrody pojawił się w drugiej połowie XIX wieku, a na prze-łomie lat 60. i 70. XX wieku przekształcił się w ochronę środowi-ska zwanego niekiedy „naturalnym” lub „przyrodniczym” albo

po prostu „środowiskiem” (životni prostĜedi w języku czeskim,

životne prostredie w języku słowackim).

W Polsce na relacje między ochroną przyrody i następnie środowiska z jednej strony a starszą ochroną zabytków z drugiej, istotny wpływ wywarły poglądy trzech wybitnych uczonych: Adama Wodziczki, twórcy nauki o ochronie przyrody nazywa-nej przez niego „fizjotaktyką”, Jana Gwalberta Pawlikowskiego, głównego ideologa ochrony przyrody w międzywojniu i twór-cy polskiej koncepcji prawnej ochrony przyrody, oraz Wacława

2 _{Wyjaśnię w tym miejscu od razu, że polska „ustawa” to czeski i}

słowac-ki zakon, natomiast czeska i słowacka ustava to polska „konstytucja”. Akty prawne naszych południowych sąsiadów powołuje się w ten sposób, że po lite-rze „þ” (þislo = numer) następuje pozycja, pod którą akt został opublikowany w oficjalnym zbiorze aktów prawnych (Sbirka zakonĤ w Czechach, Zbierka zakonov w Słowacji), łamana przez rok pierwszej publikacji (niezależnie od ewentualnych późniejszych tekstów jednolitych) i zakończona skrótem owego zbioru: „Sb.” w Czechosłowacji i Republice Czeskiej, „Zb.” w Słowacji w ra-mach Czechosłowacji i „Z.z.” w Republice Słowackiej.

©

C

op

yri

gh

t

polskiej polskiej

by

głównego głównego polskiej polskiej

W

yd

aw

ni

ct

w

o

W Polsce na relacje między ochroną przyrody i W Polsce na relacje między ochroną przyrody i

jednej jednej strstr wpływ wywarły wpływ wywarły

Wodziczki, twórcy nauki o Wodziczki, twórcy nauki o przez niego przez niego głównego ideologa głównego

N

au

ko

w

e

„naturalnym” „naturalnym” prostu „środowiskiem” (

prostu „środowiskiem” (životni životni

języku słowackim). języku słowackim).

W Polsce na relacje między ochroną przyrody i W Polsce na relacje między ochroną przyrody i

U

ni

w

ersyt

et

u

ruch na rzecz ruch na rzecz drugiej połowie połowie u przekształcił się w u przekształcił się w „naturalnym” „naturalnym”

Mi

ko

/#(2/.!õ×2/$/7)

/#(2/.!õ×2/$/7)

á

/#(2/.!õ×2/$/7)

/#(2/.!õ×2/$/7)

aj

a

/#(2/.!õ×2/$/7)

/#(2/.!õ×2/$/7)

Ko

pe

rn

ika

rozważania poprzedzę kilkoma uwagami może nie znaczeniu, ile wyja-znaczeniu, ile wyja-

w

rozważania poprzedzę kilkoma uwagami może nie rozważania poprzedzę kilkoma uwagami może nie ile

wyja-To

ru

ni

u

komparatystycznym, że przez pry-własnych. własnych. rozważania poprzedzę kilkoma uwagami może nie rozważania poprzedzę kilkoma uwagami może nie

1/2012

Brzezińskiego, który położył podwaliny pod naukę o prawnej ochronie środowiska.

Adam Wodziczko zauważył przed laty, że ochrona przyro-dy rozwija się jako nowa gałązka na starym pniu ochrony nad

pomnikami w ogóle3_{, co było spostrzeżeniem niewątpliwie}

traf-nym w konserwatorskim etapie ochrony przyrody, kiedy cenne obiekty przyrodnicze obejmowane ochroną były zwane „zabyt-kami przyrody”. Warto zauważyć, że „drzewa sędziwe i okaza-łe”, a także ogrody ozdobne, aleje cmentarne i przydrożne itp., mogły być obejmowane ochroną w Polsce międzywojennej nie w oparciu o przepisy o ochronie przyrody, lecz o ochronie

zabyt-ków4_{. Ta sytuacja zmieniła się dopiero wraz z wejściem w}

ży-cie powojennej ustawy o ochronie przyrody5_{, która możliwość}

uznawania obiektów przyrodniczych za zabytki w rozumie-niu przedwojennego rozporządzenia ograniczyła do ogrodów ozdobnych, parków zabytkowych oraz otoczenia zabytkowych budowli i ich zespołów. W tym nurcie pozostała pochodząca

z wczesnych lat 60. XX wieku ustawa o ochronie dóbr kultury6_,

która w art. 5 pkt 7 utrzymała możliwość objęcia ochroną na jej podstawie rzadkich okazów przyrody żywej lub martwej, ale ze znamiennym zastrzeżeniem: „jeżeli nie podlegają przepisom o ochronie przyrody”. W ten sposób ustawodawca postawił wy-raźną cezurę między ochroną dóbr kultury a ochroną przyrody.

Sytuacji nie zmienił dodany jedną z nowelizacji7 _{do art. 5 nowy}

pkt 12 pozwalający na objęcie ochroną krajobrazu kulturowego w formie ustanawianych stref ochrony konserwatorskiej,

rezer-3 _{A. Wodziczko, Ochrona przyrody nową gałęzią wiedzy, „Ochrona}

Przyro-dy” Rocznik 1932, s. 90.

4 _{Najpierw na podstawie dekretu Rady Regencyjnej z 31 października}

1918 r. o opiece nad zabytkami sztuki i kultury (DzPPP nr 16, poz. 36), na-stępnie na podstawie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 5 marca 1928 r. o opiece nad zabytkami (Dz. U. nr 29, poz. 265).

5 _{Ustawa z 7 kwietnia 1949 r. o ochronie przyrody (Dz. U. nr 25,}

poz. 180).

6 _{Ustawa z 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury i o muzeach}

(Dz. U. nr 10, poz. 48, tekst jednolity po zmianie tytułu na ustawę o ochronie dóbr kultury Dz. U. z 1999 r. nr 98, poz. 1150).

7 _{Ustawa z 19 lipca 1990 r. o zmianie ustawy o ochronie dóbr kultury}

i o muzeach (Dz. U. nr 56, poz. 322).

©

C

op

yri

gh

t

A A dy” Rocznik 1932, s. dy” Rocznik 1932, s. 44 1918 1918 stępnie

by

A A. Wodziczko, . Wodziczko,

W

yd

aw

ni

ct

w

o

ę między ochroną dóbr kultury a ę między ochroną dóbr kultury a

zmienił dodany zmienił dodany pozwalający na pozwalający ustanawianych ustanawianych

N

au

ko

w

e

okazów okazów zastrzeżeniem: zastrzeżeniem: ”. W ”. W ten ten

ę między ochroną dóbr kultury a ę między ochroną dóbr kultury a

U

ni

w

ersyt

et

u

oraz otoczenia oraz otoczenia nurcie pozostała nurcie pozostała u ustawa o u ustawa o

5 pkt 7 utrzymała możliwość objęcia ochroną na 5 pkt 7 utrzymała możliwość objęcia ochroną na

okazów przyr okazów przyr

Mi

ko

zabytki zabytki

rozporządzenia ograniczyła do ogrodów rozporządzenia ograniczyła do ogrodów

otoczenia otoczenia

á

zabytki zabytki

aj

a

, która możliwość , która możliwość zabytki zabytki

Ko

pe

rn

ika

ożne międzywojennej nie międzywojennej onie onie zabyt-wejściem wejściem , która możliwość , która możliwość

w

ożne itp., ożne itp., międzywojennej nie

To

ru

ni

u

okaza okaza--ożne itp., itp.,

1/2012

watów i parków kulturowych, zwłaszcza że ta regulacja nie zo-stała w ustawie o ochronie dóbr kultury rozwinięta.

Jan Gwalbert Pawlikowski u progu lat 20. ubiegłego stu-lecia zdecydowanie sprzeciwił się łączeniu ochrony przyrody z ochroną zabytków w ramach jednej ustawy o ochronie

krajo-brazu, której pomysł wtedy się pojawił8_{. Ostatecznie został on}

odrzucony głównie pod wpływem przywołanego autora, które-go koncepcja prawnej ochrony przyrody jako ochrony przyrody dla niej samej, bez względu na jakiekolwiek wartości

gospodar-cze lub użytkowe9 _{takiego połączenia nie dopuszczała.}

Wacław Brzeziński formułując swą znaną definicję „środo-wiska naturalnego człowieka” jako ogółu elementów natural-nych, tzw. elementów stworzonych przez naturę, ale w mniej-szym lub więkmniej-szym stopniu przekształconych przez gospodarczą działalność człowieka, składających się w danym miejscu i czasie na warunki życia ludzkiego, od razu pozostawił poza zakresem tego pojęcia wszystkie formy środowiska już nie

przekształcone-go, ale od podstaw stworzonego przez człowieka10_{. Wprawdzie}

powoływany autor to wyłączenie ilustrował przykładami miesz-kań, zakładów pracy i urządzeń komunikacji publicznej, ale wy-daje się dość oczywiste, że do elementów środowiska natural-nego nie zaliczyłby ani warszawskiego Pałacu Kultury i Nauki, ani wrocławskiej Hali Ludowej (Hali Stulecia). Tak więc polska myśl teoretyczna o ochronie środowiska raczej nie wykazywała tendencji zmierzającej do objęcia nią także ochrony dóbr kultu-ry, w tym zabytków.

Jednakże już w latach 70. ubiegłego stulecia sygnalizowa-no, że do zagadnień wymagających nowego ujęcia należy zali-czyć związek zabytków i ich ochrony z ochroną środowiska. Wła-ściwe ukształtowanie naszego otoczenia z pominięciem całego dorobku kulturowego jest niemożliwe, a sztuczne wyłączenie go

8 _{J. G. Pawlikowski, Rozbudowa prawnych podstaw ochrony przyrody,}

„Ochrona Przyrody” Rocznik 1934, s. 5.

9 _{J. G. Pawlikowski, Prawo ochrony przyrody, Kraków 1927, s. 4.} 10 _{W. Brzeziński, Ochrona prawna naturalnego środowiska człowieka,}

War-szawa 1975, s. 28–29.

©

C

op

yri

gh

t

czyć związek czyć związek ściwe ściwe dor dor

by

no, że do zagadnień wymagających nowego ujęcia należy no, że do zagadnień wymagających nowego ujęcia należy zali-czyć związek czyć związek

W

yd

aw

ni

ct

w

o

wrocławskiej Hali Ludowej (Hali Stulecia). Tak więc polska wrocławskiej Hali Ludowej (Hali Stulecia). Tak więc polska

etyczna o etyczna o ochrochr

zmierzającej zmierzającej tym zabytków. tym zabytk Jednakże Jednakże

no, że do zagadnień wymagających nowego ujęcia należy no, że do zagadnień wymagających nowego ujęcia należy

zali-N

au

ko

w

e

urządzeń urządzeń oczywiste, że do oczywiste, że do zaliczyłby ani warani war

wrocławskiej Hali Ludowej (Hali Stulecia). Tak więc polska wrocławskiej Hali Ludowej (Hali Stulecia). Tak więc polska

U

ni

w

ersyt

et

u

, od razu pozostawił poza zakresem , od razu pozostawił poza zakresem środowiska już nie środowiska już nie przekształcone-go, ale od podstaw stworzonego przez człowieka

go, ale od podstaw stworzonego przez człowieka wyłączenie ilustr

wyłączenie ilustr urządzeń

urządzeń komunikacji publicznej, ale wy-komunikacji publicznej, ale

wy-Mi

ko

ształconych przez ształconych przez

danym danym

, od razu pozostawił poza zakresem , od razu pozostawił poza zakresem

á

ształconych przez ształconych przez

aj

a

. elementów stworzonych przez naturę, ale w . elementów stworzonych przez naturę, ale w

ształconych przez ształconych przez

Ko

pe

rn

ika

olwiek wartości gospodar Wacław Brzeziński formułując swą znaną definicję Wacław Brzeziński formułując swą znaną definicję „środo-o „środo-ogółu elementów o ogółu elementów natural-. elementów stworzonych przez naturę, ale w

. elementów stworzonych przez naturę, ale w

w

olwiek wartości gospodar

olwiek wartości gospodar

To

ru

ni

u

autora, które-koncepcja prawnej ochrony przyrody jako ochrony przyrody koncepcja prawnej ochrony przyrody jako ochrony przyrody olwiek wartości gospodar-olwiek wartości gospodar

1/2012

z ochrony środowiska byłoby błędem metodologicznym11_.

Trze-ba wszakże zauważyć, że takie głosy wychodziły z kręgu auto-rów zajmujących się przede wszystkim prawną ochroną dóbr kultury i w zasadzie nie były rozwijane przez autorów zajmują-cych się prawną ochroną środowiska. Zastrzeżenie „w zasadzie” nie jest przypadkowe. Także w kręgu tych autorów pojawiały się głosy, że łącznikiem między ochroną zabytków a ochroną śro-dowiska jest krajobraz kształtowany m.in. przez zabytki a bę-dący przedmiotem ochrony środowiska, ale nie tylko, ponieważ pewne regulacje zostały wprowadzone do przepisów o ochronie

środowiska12 _{przez uznanie ochrony zabytków za jeden z}

moty-wów ochrony powietrza przed zanieczyszczeniem13_.

Odmiennie podeszła do tych zagadnień nauka czechosło-wacka. Dość powszechnie przyjmowany był pogląd, że w Czecho-słowacji ochrona zabytków kultury jest częścią składową troski o środowisko (peþe o životni prostĜedi w języku czeskim, starostli-vost’ o životne prostredie w języku słowackim). Z tego punktu

wi-dzenia uwaga jest skoncentrowana na nieruchomych zabytkach kultury, które są nieoddzielną częścią składową zarówno

środo-wiska przyrodniczego, jak i środośrodo-wiska sztucznego14_{. Literatura}

czechosłowacka dość zgodnie wprowadzała rozróżnienie między środowiskiem przyrodniczym (ziemia, woda, powietrze, rośliny, zwierzęta) i środowiskiem sztucznie wytworzonym przez czło-wieka (budowle i ich zespoły), które dopiero łącznie składają się na środowisko (životni prostĜedi), w którym żyje człowiek15_.

11 _{J. P. Pruszyński, Prawna ochrona zabytków architektury w Polsce,}

War-szawa 1977, s. 109.

12 _{Ustawa z 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska}

(Dz. U. nr 3, poz. 6, tekst jednolity Dz. U. z 1994 r. nr 49, poz. 196 ze zm.).

13 _{W. Radecki, Prawo ochrony środowiska w praktyce (100 pytań – 100}

od-powiedzi), Wrocław 1994, s. 16–18.

14 _{Z. Madar, Pravo socialistickych statĤ a peþe o životni prostĜedi, Praha}

1983, s. 122.

15 _{Z. Madar, A. Pfeffer, Životni prostĜedi. Pyramida Lexikony, Praha 1973,}

s. 557–558.

©

C

op

yri

gh

t b

y

W

yd

aw

ni

ct

w

o

odowiskiem odowiskiem ich

ich zespoły)zespoły) odowisko (o (životni prživotni pr

N

au

ko

w

e

śr

środowiska sztucznegoodowiska sztucznego zgodnie wpr

zgodnie wpr

środowiskiem przyrodniczym (ziemia, woda, powietrze, rośliny, środowiskiem przyrodniczym (ziemia, woda, powietrze, rośliny,

odowiskiem odowiskiem

U

ni

w

ersyt

et

u

język język u słowackim). Z u słowackim). Z

skoncentrowana na nieruchomych zabytkach skoncentrowana na nieruchomych zabytkach kultury, które są nieoddzielną częścią składową zarówno kultury, które są nieoddzielną częścią składową zarówno

środo-odowiska sztucznego odowiska sztucznego

Mi

ko

był pogląd, pogląd,

kultury jest częścią składową troski kultury jest częścią składową troski

język język

á

pogląd, pogląd,

aj

a

do tych zagadnień nauka do tych zagadnień nauka

czechosło-pogląd, pogląd,

Ko

pe

rn

ika

środowiska, ale nie tylko, ponieważ ochr ochronie onie przez uznanie ochrony zabytków za jeden z

przez uznanie ochrony zabytków za jeden z moty . .

do tych zagadnień nauka do tych zagadnień nauka

czechosło-w

środowiska, ale nie tylko, ponieważ środowiska, ale nie tylko, ponieważ onie

To

ru

ni

u

bę bę--środowiska, ale nie tylko, ponieważ środowiska, ale nie tylko, ponieważ

1/2012

0/$34!79õ+/.34945#9*.%õ/#(2/.9õ×2/$/7)3+!õ

02:92/$9õ)õ:!"94+ª7õ

W aktach konstytucyjnych trzech badanych państw znala-zła wyraz ochrona zarówno środowiska, jak i dóbr kultury, ale ujęcie jest odmienne.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. poświęca tej problematyce następujące przepisy:

– art. 5, według którego RP m.in. strzeże dziedzictwa na-rodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju,

– art. 6 ust. 1 proklamujący, że RP stwarza warunki upo-wszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będą-cej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju,

– art. 31 ust. 3 dopuszczający ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw, jeżeli są one konieczne w demokratycznym państwie prawnym dla m.in. ochrony środowiska, pod warunkiem, że ogra-niczenia te są ustanowione w ustawie i nie naruszają istoty wolności i praw,

– art. 68 ust. 4 zobowiązujący władze publiczne do m.in. zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degra-dacji środowiska,

– art. 73 gwarantujący każdemu m.in. wolność korzysta-nia z dóbr kultury,

– art. 74 ust. 1 zobowiązujący władze publiczne do pro-wadzenia polityki zapewniającej bezpieczeństwo ekolo-giczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom,

– art. 74 ust. 2 uznający ochronę środowiska za obowią-zek władz publicznych,

– art. 74 ust. 3 proklamujący prawo każdego do informa-cji o stanie i ochronie środowiska,

– art. 74 ust. 4 zobowiązujący władze publiczne do wspie-rania działań obywateli na rzecz ochrony i poprawy sta-nu środowiska,

©

C

op

yri

gh

t b

y

– art. art. wadzenia

W

yd

aw

ni

ct

w

o

4 zapobiegania negatywnym zapobiegania dacji środowiska, dacji środowiska, 73 gwarantujący 73 gwarantujący nia z nia z dóbr k art. art.

N

au

ko

w

e

. ochrony środowiska, pod warunkiem, że . ochrony środowiska, pod warunkiem, że

ogra-są ustanowione ustanowione istoty wolności i

istoty wolności i prawpraw 4 4 zobowiązujący zobowiązujący

U

ni

w

ersyt

et

u

dopuszczający ograniczenia dopuszczający ograniczenia onstytucyjnych wolności onstytucyjnych wolności demokratycznym demokratycznym

. ochrony środowiska, pod warunkiem, że . ochrony środowiska, pod warunkiem, że

ogra-Mi

ko

do dóbr do dóbr

źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania

do dóbr do dóbr

aj

a

proklamujący, że RP stwarza warunki proklamujący, że RP stwarza warunki upo-do dóbr kultury, będą-dóbr

Ko

pe

rn

ika

. strzeże dziedzictwa . strzeże dziedzictwa na-rodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując rodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując proklamujący, że RP stwarza warunki proklamujący, że RP stwarza warunki

upo-w

. strzeże dziedzictwa

na-To

ru

ni

u

1997 1997 rr. .

1/2012

– art. 86 zobowiązujący każdego do dbałości o stan środo-wiska i ponoszenie odpowiedzialności za spowodowane przez siebie jego pogorszenie; zasady tej odpowiedzial-ności określa ustawa.

System konstytucyjny Republiki Czeskiej jest nieco bardziej skomplikowany. Jeszcze w czasie istnienia Federacji Czesko--Słowackiej Zgromadzenie Federalne na wniosek Czeskiej Rady Narodowej i Słowackiej Rady Narodowej uchwaliło 9 stycznia 1991 r. ustawę konstytucyjną pod nazwą Karty Podstawowych Praw i Wolności16_{. Z mocy uchwały Prezydium Czeskiej Rady} Narodowej z 16 grudnia 1992 r. Karta stała się częścią składową

ustroju konstytucyjnego Republiki Czeskiej17 _{wraz z uchwaloną}

tego samego dnia Konstytucją Republiki Czeskiej18_{. Dlatego}

re-gulacje dotyczące ochrony środowiska przyrodniczego i kultu-rowego znajdują się po części w Konstytucji, po części w Karcie.

Preambuła Konstytucji głosi, że obywatele Republiki Cze-skiej w Czechach, na Morawie i na Śląsku są zdecydowani wspólnie strzec i rozwijać odziedziczone bogactwo przyrodni-cze i kulturowe, materialne i duchowe.

Jedynym przepisem samej Konstytucji odnoszącym się do środowiska jest jej art. 7 zobowiązujący państwo do dbałości

o zrównoważone19 _{wykorzystywanie zasobów przyrodniczych}

i ochronę bogactwa przyrodniczego. Znacznie więcej znajduje-my w Karcie Podstawowych Praw i Wolności. I tak:

– art. 11 w ust. 1 gwarantuje ochronę własności i dzie-dziczenia, po czym w ust. 3 dodaje, że własność zobo-wiązuje, nie może być nadużyta na szkodę praw innych

16 _{Ustavni zakon þ. 23/1991 Sb. – Listina zakladnich prav a svobod.} 17 _{Usneseni pĜedsednictva ýeske narodni rady o vyhlašeni Listiny}

zaklad-nich prav a svobod jako souþasti ustavniho poĜadku ýeske republiky – ustavni zakon þ. 2/1993 Sb.

18 _{Ustava ýeske republiky – ustavni zakon þ. 1/1993 Sb.}

19 _{W oryginale czeskim šetrne; podstawowym znaczeniem tego}

przy-miotnika jest „oszczędne” bądź „oględne”, ale sens regulacji najlepiej oddaje „zrównoważone”. Tak też art. 7 jest interpretowany w piśmiennictwie; pisze się wprost, że art. 7 zobowiązuje państwo do zapewnienia trwale zrównowa-żonego życia (trvalo udržitelny život), zob. R. David, Ustava ýeske republiky. Listina zakladnich prav a svobod, Olomouc 2005, s. 86.

©

C

op

yri

gh

t

16 16 17 nich

by

W

yd

aw

ni

ct

w

o

bogactwa przyr bogactwa przyr odstawowych Praw i odstawowych Praw i 11 w 11 w ust. ust. dziczenia, dziczenia, wiązuje, wiązuje,

N

au

ko

w

e

przepisem samej samej

zobowiązujący zobowiązujący

wykorzystywanie zasobów przyrodniczych wykorzystywanie zasobów przyrodniczych bogactwa przyr

bogactwa przyr

U

ni

w

ersyt

et

u

Preambuła Konstytucji głosi, że obywatele Republiki Preambuła Konstytucji głosi, że obywatele Republiki

Cze-na na ŚląskŚląsk odziedziczone odziedziczone duchowe. duchowe.

samej Konstytucji odnoszącym się do samej Konstytucji odnoszącym się do

Mi

ko

środowiska przyrodniczego i środowiska przyrodniczego i

onstytucji, po onstytucji, po

Preambuła Konstytucji głosi, że obywatele Republiki Preambuła Konstytucji głosi, że obywatele Republiki

Cze-á

środowiska przyrodniczego i środowiska przyrodniczego i

aj

a

Konstytucją Republiki Czeskiej Konstytucją Republiki Czeskiej

środowiska przyrodniczego i środowiska przyrodniczego i

Ko

pe

rn

ika

. ustawę konstytucyjną pod nazwą Karty Podstawowych Prezydium Czeskiej Rady Prezydium Czeskiej Rady . Karta stała się częścią składową . Karta stała się częścią składową

wraz z

wraz z uchwaloną uchwaloną 18

18_{. Dlatego re-. Dlatego}

re-w

. ustawę konstytucyjną pod nazwą Karty Podstawowych . ustawę konstytucyjną pod nazwą Karty Podstawowych Prezydium Czeskiej Rady

To

ru

ni

u

9 stycznia 9 stycznia . ustawę konstytucyjną pod nazwą Karty Podstawowych . ustawę konstytucyjną pod nazwą Karty Podstawowych

1/2012

podmiotów albo sprzecznie z powszechnymi interesa-mi chronionyinteresa-mi ustawą, a wykonywanie własności nie może szkodzić ludzkiemu zdrowiu, przyrodzie i środo-wisku ponad miarę określoną ustawą,

– art. 14 w ust. 1 gwarantuje każdemu wolność prze-mieszczania się i pobytu, po czym w ust. 3 dodaje, że ta wolność może być ograniczona ustawą, w tym na okre-ślonych obszarach ze względu na ochronę przyrody, – art. 35 ust. 1 proklamuje prawo każdego do

sprzyjające-go środowiska20_,

– art. 35 ust. 2 przyznaje każdemu prawo do odpowiednio wczesnej i pełnej informacji o stanie środowiska i zaso-bów przyrodniczych,

– art. 35 ust. 3 stanowi, że przy wykonywaniu swych praw nikt nie może zagrażać ani uszkadzać środowiska, zaso-bów przyrody, gatunkowego bogactwa przyrody i zabyt-ków kultury ponad miarę określoną ustawą.

Jeszcze inaczej kwestie te przedstawiają się w Słowacji. W trakcie prac nad regulacją konstytucyjną w słowackiej części Federacji obowiązywała już Karta Podstawowych Praw i Wolno-ści. Z uwagi na wysoką ocenę Karty na płaszczyźnie europejskiej zastanawiano się nad przejęciem Karty jako części słowackiego ustroju konstytucyjnego, ostatecznie jednak zdecydowano się

na uregulowanie praw i wolności w tekście samej konstytucji21_.

Konstytucja Republiki Słowackiej22 _{została uchwalona}

1 września 1992 r. Problematyki środowiska dotyczą następu-jące jej przepisy:

– art. 4 uznający bogactwa kopalne, jaskinie, wody pod-ziemne, naturalne źródła lecznicze i cieki wodne za wła-sność Republiki Słowackiej,

20 _{W oryginale czeskim Každy ma pravo na pĜiznive životni prostĜedi.}

Pod-stawowe znaczenia czeskiego przymiotnika pĜiznive to „życzliwe, przychylne, pomyślne, sprzyjające”. Zdecydowałem się na to ostatnie tłumaczenie, gdyż ono chyba najlepiej w języku polskim oddaje sens przymiotnika.

21 _{M. Posluch, L. Cibulka, Štatne pravo Slovenskej republiky, Šamorin 2006,}

s. 199.

22 _{Ustava Slovenskej republiky þ. 460/1992 Zb.}

©

C

op

yri

gh

t b

y

– art. art. ziemne, ziemne,

W

yd

aw

ni

ct

w

o

konstytucyjnego, ostatecznie jednak zdecydowano się konstytucyjnego, ostatecznie jednak zdecydowano się egulowanie praw i

egulowanie praw i

Konstytucja Republiki Słowackiej Konstytucja Republiki Słowackiej

1992 1992 jące jej przepisy jące jej przepisy

art. art.

N

au

ko

w

e

Federacji obowiązywała już Karta Podstawowych Praw i Federacji obowiązywała już Karta Podstawowych Praw i

wysoką ocenę Karty wysoką ocenę Karty

nad przejęciem nad przejęciem

konstytucyjnego, ostatecznie jednak zdecydowano się konstytucyjnego, ostatecznie jednak zdecydowano się

U

ni

w

ersyt

et

u

, gatunkowego bogactwa przyrody i , gatunkowego bogactwa przyrody i ków kultury ponad miarę określoną ustawą. ków kultury ponad miarę określoną ustawą.

te przedstawiają te przedstawiają regulacją konstytucyjną w regulacją konstytucyjną w

Federacji obowiązywała już Karta Podstawowych Praw i Federacji obowiązywała już Karta Podstawowych Praw i

Mi

ko

onywaniu onywaniu

uszkadzać środowiska, uszkadzać środowiska, zaso-, gatunkowego bogactwa przyrody i , gatunkowego bogactwa przyrody i

á

onywaniu onywaniu

aj

a

onywaniu onywaniu

Ko

pe

rn

ika

proklamuje prawo każdego do sprzyjające-do odpowiednio odpowiednio środowiska i środowiska i

w

proklamuje prawo każdego do

sprzyjające-proklamuje prawo każdego do sprzyjające-

To

ru

ni

u

proklamuje prawo każdego do proklamuje prawo każdego do

sprzyjające-1/2012

– art. 20 ust. 3 stanowiący, że własność zobowiązuje, nie można jej nadużywać na szkodę praw innych podmio-tów ani sprzecznie z interesami powszechnymi chronio-nymi ustawą, a wykonywanie prawa własności nie może szkodzić ludzkiemu zdrowiu, przyrodzie, zabytkom kul-tury ani środowisku ponad miarę określoną ustawą, – art. 23 ust. 3 dopuszczający ustawowe ograniczenie

wolności przemieszczania się i pobytu na określonych obszarach ze względu na interes ochrony przyrody, – art. 55 ust. 2 stanowiący, że gospodarka Republiki

Sło-wackiej opiera się na zasadach socjalnie i ekologicznie zorientowanej ekonomiki rynkowej.

Najistotniejsze wszakże znaczenie mają art. 44 i 45 w od-dziale szóstym „Prawo do ochrony środowiska i dziedzictwa

kulturalnego”23 _{rozdziału drugiego „Podstawowe prawa i}

wol-ności”.

Treścią art. 44 złożonego z pięciu ustępów jest:

1) proklamowanie prawa każdego do sprzyjającego środo-wiska24 _{(ust. 1),}

2) zobowiązanie każdego do chronienia i ulepszania śro-dowiska i dziedzictwa kultury (ust. 2),

3) wskazanie, że nikt nie może ponad miarę określoną ustawą zagrażać ani uszkadzać środowiska, zasobów przyrody i zabytków kultury (ust. 3),

4) zobowiązanie państwa do dbałości o zrównoważone wykorzystywanie zasobów przyrody, o równowagę eko-logiczną oraz do skutecznej troski o środowisko i za-pewnienia ochrony określonym gatunkom dziko rosną-cych roślin i dziko żyjąrosną-cych zwierząt (ust. 4),

5) odesłanie do ustawy w przedmiocie szczegółów praw i obowiązków określonych w ust. 1–4 (ust. 5).

Następny art. 45 proklamuje prawo każdego do odpo-wiednio wczesnej i pełnej informacji o stanie środowiska oraz o przyczynach i następstwach tego stanu.

23 _{W oryginale słowackim Pravo na ochranu životneho prostredia a}

kultur-neho dediþstva.

24 _{W oryginale słowackim Každy ma pravo na priaznive životne prostredie.}

©

C

op

yri

gh

5)

t

by

pewnienia pewnienia _{cych rcych r}

W

yd

aw

ni

ct

w

o

ody i ody i

W

yd

aw

ni

ct

w

o

zagrażać zagrażać zabytk zabytk zobowiązanie zobowiązanie wykorzystywanie wykorzystywanie logiczną logiczną pewnienia pewnienia

N

au

ko

w

e

każdego każdego dziedzictwa k dziedzictwa k że nikt że nikt zagrażać zagrażać

U

ni

w

ersyt

et

u

pięciu ustępów jest: pięciu ustępów jest: każdego każdego każdego do każdego do

Mi

ko

środowiska i środowiska i

rozdziału drugiego „Podstawowe prawa i

rozdziału drugiego „Podstawowe prawa i

á

środowiska i środowiska i

aj

a

Najistotniejsze wszakże znaczenie mają art. Najistotniejsze wszakże znaczenie mają art. 44

środowiska i środowiska i

Ko

pe

rn

ika

ody, , że gospodarka Republiki , że gospodarka Republiki Sło-ekologicznie ologicznie 44

44

w

, że gospodarka Republiki

Sło-To

ru

ni

u

eślonych eślonych

1/2012

Spoglądając na regulacje konstytucyjne trzech badanych państw można zauważyć, że najdalej w kierunku złączenia ochrony środowiska z ochroną zabytków poszła Słowacja, re-gulując ochronę środowiska i ochronę zabytków w tym samym fragmencie konstytucji. Także czeska regulacja konstytucyjna uwzględnia ochronę zabytków na równi z ochroną przyrody i śro-dowiska. Natomiast polski ustrojodawca traktuje obie dziedziny osobno i nie łączy (poza dość ogólnikową zasadą art. 5 Konsty-tucji) ochrony środowiska z ochroną zabytków. Istotne różnice występują także w odniesieniu do praw i wolności. W Czechach i Słowacji zostało ustanowione prawo podstawowe do sprzyja-jącego środowiska (art. 35 ust. 1 czeskiej Karty, art. 44 ust. 1 słowackiej Konstytucji), podczas gdy w Polsce takiego prawa nie ma, mimo że poprzednia Konstytucja PRL z 1952 r. w brzmie-niu nowelizacji z 1976 r. proklamowała w art. 71 obywatelskie prawo do korzystania z wartości środowiska naturalnego. Nie-uwzględnienie prawa podmiotowego obywatela do korzystania z wartości środowiska jest uznawane w doktrynie za poważną

lukę w prawie25_{. Tylko prawo do informacji o środowisku}

zosta-ło w Polsce ujęte w formę prawa podmiotowego (art. 74 ust. 3 Konstytucji), tak samo zresztą jak w Czechach (art. 35 ust. 3 Karty) i Słowacji (art. 45 Konstytucji). Osobliwością polskiej Konstytucji jest ujęcie korzystania z dóbr kultury (art. 73), ale nie w kategorii prawa, lecz w kategorii wolności.

34!./7)3+!õ$/+429.9õ02!7!õ×2/$/7)3+!

Odmienne konstytucyjne (a także ustawowe, o czym jesz-cze będzie mowa) usytuowanie ochrony środowiska i przyro-dy z jednej strony a ochrony zabytków z drugiej pociągnęło za sobą odmienne traktowanie obu dziedzin w najważniejszych podręcznikach prawa środowiska trzech badanych państw. Nie jest przypadkiem, że zaczynam od podręcznika słowackiego,

25 _{R. Paczuski, Ochrona środowiska. Zarys wykładu, Bydgoszcz 2008,}

s. 119–120.

©

C

op

yri

gh

t

cze cze

by

34!./7)

34!./7)

W

yd

aw

ni

ct

w

o

Konstytucji jest ujęcie korzystania z Konstytucji jest ujęcie korzystania z

kategorii prawa, lecz w kategorii prawa, lecz w

34!./7)

34!./7)

N

au

ko

w

e

prawa prawa samo zresztą jak w samo zresztą jak w

(art. 45 (art. 45

Konstytucji jest ujęcie korzystania z Konstytucji jest ujęcie korzystania z

U

ni

w

ersyt

et

u

środowiska naturalnego. środowiska naturalnego. Nie-podmiotowego obywatela

podmiotowego obywatela środowiska jest uznawane w

środowiska jest uznawane w . Tylko prawo do informacji o . Tylko prawo do informacji o

prawa prawa

Mi

ko

Konstytucja PRL z 19521952 . proklamowała w

. proklamowała w art. art.

środowiska naturalnego. środowiska naturalnego.

Nie-á

1952 1952

aj

a

olsce takiego olsce takiego 1952 1952

Ko

pe

rn

ika

ów. Istotne różnice Czechach Czechach podstawowe do podstawowe do sprzyja-Karty, art. Karty, art. 44 44 takiego takiego

w

ów. Istotne różnice ów. Istotne różnice Czechach

To

ru

ni

u

dziedziny Konsty-ów. Istotne różnice ów. Istotne różnice

1/2012

ponieważ w tym państwie bliskość obu dziedzin jest najwyraź-niej zaznaczona. Właśnie dlatego w podstawowym słowackim

podręczniku prawa środowiska26 _{w otwierającym część}

szcze-gólną rozdziale dotyczącym regulacji prawnej troski o kom-ponenty środowiska, zabytki kultury i ekosystemy27 _{zaraz po} regulacji ochrony przyrody i krajobrazu (podrozdział 1) nastę-puje podrozdział 2 „Troska o nieruchome zabytki kultury”28_, po nim zaś kolejne podrozdziały 3–10 traktujące o powietrzu, warstwie ozonowej, wodach, glebach i rolnictwie ekologicz-nym, lasach, roślinach i zwierzętach, kopalinach i badaniach geologicznych. Tak więc ochrona zabytków (nieruchomych) zo-stała połączona z ochroną komponentów środowiska, co daje wyraz temu, że autorzy słowaccy uznają zabytki nieruchome za komponenty środowiska. Znamienny jest pogląd Soni Koši-þiarovej, że prawnoteoretyczny podział komponentów środowi-ska na przyrodnicze i sztucznie wytworzone (antropogeniczne) nie ma w obowiązującej regulacji prawnej żadnej podstawy, a z punktu widzenia stosowania obowiązujących przepisów nie odrywa żadnej roli29_.

Nieco inaczej kwestia ta pozostała potraktowana w cze-skiej literaturze podręcznikowej. Można przy tym dostrzec

pew-ną różnicę między najważniejszymi podręcznikami „praskim”30

i „brneńskim”31_{. Otóż w podręczniku „praskim” troska o zabytki}

jest omawiana w ostatnim rozdziale części szczególnej prawa środowiska wraz z takimi zagadnieniami jak ochrona środo-wiska i ochrona zdrowia, ochrona środośrodo-wiska w górnictwie, rolnictwie, energetyce i komunikacji. Są to zatem zagadnienia

26 _{S. Košiþiarova a kolektiv, Pravo životneho prostredia, Bratislava 2009,}

s. 349 i n.

27 _{W oryginale słowackim Pravna uprava starostlivosti o zložky životneho}

prostredia, kulturne pamiatky a o ekosystemy.

28 _{W oryginale słowackim Starostlivost’ o nehnutel’ne kulturne pamiatky.} 29 _{S. Koþiþiarova w powoływanym dziele, Pravo životneho prostredia,}

s. 20.

30 V. Stejskal, Ochrana životniho prostĜedi a pamatkova peþe, [w:] M.

Da-mohorsky a kolektiv, Pravo životniho prostĜedi, Praha 2010, s. 539–559.

31 _{J. Dudova, Pravni režim ochrany kulturnich pamatek, [w:] J. Dudova,}

I. JanþaĜova. M. Pekarek, I. PrĤchova, Pravo životniho prostĜedi. 2. dil, Brno 2006, s. 348–379.

©

C

op

yri

gh

t

26 26 _{S. S.} s. s. 349 i349 i 27

prostredia, kulturne pamiatky a prostredia, kulturne pamiatky a

by

W

yd

aw

ni

ct

w

o

. Otóż w omawiana w ostatnim ostatnim środowiska wraz z środowiska wraz z ochr ochrona ona olnictwie, ener olnictwie, ener

N

au

ko

w

e

kwestia ta kwestia ta ęcznikowej. ęcznikowej.

różnicę między najważniejszymi podręcznikami „praskim” różnicę między najważniejszymi podręcznikami „praskim”

. Otóż w . Otóż w podrpodr

U

ni

w

ersyt

et

u

wytworzone wytworzone

regulacji prawnej żadnej podstawy, regulacji prawnej żadnej podstawy, stosowania obowiąz

stosowania obowiąz kwestia ta pozostała kwestia ta pozostała

Mi

ko

komponenty środowiska. Znamienny jest pogląd Soni komponenty środowiska. Znamienny jest pogląd Soni Koši-komponentów komponentów

środowi-one one

á

komponenty środowiska. Znamienny jest pogląd Soni

Koši-komponenty środowiska. Znamienny jest pogląd Soni Koši-

aj

a

uznają zabytki nieruchome uznają zabytki nieruchome komponenty środowiska. Znamienny jest pogląd Soni komponenty środowiska. Znamienny jest pogląd Soni

Koši-Ko

pe

rn

ika

ekologicz-badaniach badaniach Tak więc ochrona zabytków (nieruchomych) Tak więc ochrona zabytków (nieruchomych) zo-komponentów środowiska, co daje komponentów środowiska, co daje uznają zabytki nieruchome uznają zabytki nieruchome

w

ekologicz-badaniach

To

ru

ni

u

powietrzu, powietrzu,

ekologicz-1/2012

pojawiające się obok głównego nurtu części szczególnej prawa środowiska obejmującego według koncepcji autorów „praskich” środki ochrony środowiska (planowanie przestrzenne, oceny oddziaływania na środowisko, zintegrowana prewencja, infor-macja i udział społeczeństwa), ochronę komponentów środowi-ska i ekosystemów (powietrza i warstwy ozonowej, wody, gle-by, lasu, przyrody i krajobrazu, roślin i zwierząt) oraz ochronę przed źródłami zagrożeń środowiska (odpady i opakowania, promieniowanie, hałas i wibracje, organizmy genetycznie mo-dyfikowane, substancje i preparaty chemiczne, klęski żywio-łowe). Natomiast w drugim tomie podręcznika „brneńskiego” troska o zabytki kultury została ujęta w głównym nurcie pra-wa środowiska i następuje po ochronie powietrza, wód, gleby, przyrody i krajobrazu, ochronie gatunków roślinnych i zwierzę-cych w ramach obrotu międzynarodowego, ochronie zwierząt przed znęcaniem się nad nimi, myślistwie, rybactwie, ochronie

pszczół i ochronie lasów32_{. Zabytki kultury zostały przeto}

zali-czone wprost do komponentów środowiska.

Spójrzmy teraz na najważniejsze podręczniki polskie z ostatniej dekady XX wieku i pierwszej XXI wieku. W

najstar-szym podręczniku Ludwika Jastrzębskiego33 _{nie ma żadnej}

wzmianki o ochronie zabytków, podobnie w podręcznikach „wrocławskim”34 _{i „łódzkim”}35_{. Krótkie wzmianki o ochronie} zabytków znajdujemy w podręcznikach Ryszarda Paczuskie-go36 _{i Aleksandra Lipińskiego}37_{. Przełomem okazuje się dopiero} podręcznik „lubelski”, w którym w części drugiej zatytułowa-nej „Regulacje sektorowe prawa ochrony środowiska” został

za-32 _{Dla porządku dodam, że trzeci tom podręcznika „brneńskiego”}

obej-muje takie zagadnienia jak: odpady, substancje chemiczne, promieniowanie jonizujące i energia jądrowa, roboty ziemne, rolnictwo, górnictwo, zdrowe warunki życia – J. Dudova, I. JanþaĜova, M. Pekarek, I. PrĤchova, Pravo život-niho prostĜedi. 3. dil, Brno 2007.

33 _{L. Jastrzębski, Prawo ochrony środowiska w Polsce, Warszawa 1990.} 34 _{J. Boć, K. Nowacki, E. Samborska–Boć, Ochrona środowiska, Wrocław}

2008.

35 _{Prawo ochrony środowiska, pod red. M. Górskiego, Warszawa 2009.} 36 _{R. Paczuski, Prawo ochrony środowiska, Bydgoszcz 2000, s. 473–481.} 37 _{A. Lipiński, Prawne podstawy ochrony środowiska, Warszawa 2010,}

s. 248–251.

©

C

op

yri

gh

t

32 32 _{Dla Dla} muje takie muje jonizujące jonizujące warunki

by

W

yd

aw

ni

ct

w

o

„łódzkim” „łódzkim” znajdujemy znajdujemy sandra Lipińskiego sandra Lipińskiego ęcznik „lubelski”, ęcznik „lubelski”,

„Regulacje sektorowe prawa ochrony środowiska” został „Regulacje sektorowe prawa ochrony środowiska” został

za-N

au

ko

w

e

u i u i u Ludwika Jastrzębskiego u Ludwika Jastrzębskiego onie zabytk onie zabytk „łódzkim” „łódzkim”

U

ni

w

ersyt

et

u

myślistwie, myślistwie,

. Zabytki kultury zostały przeto . Zabytki kultury zostały przeto zali-omponentów środowiska. omponentów środowiska. najważniejsze najważniejsze u i u i pierpier

Mi

ko

ów roślinnych iroślinnych i

odowego, ochronie zwierząt odowego, ochronie zwierząt myślistwie, rybactwie, ochronie myślistwie, rybactwie, ochronie

á

roślinnych i roślinnych i

aj

a

powietrza, powietrza, roślinnych i roślinnych i

Ko

pe

rn

ika

organizmy genetycznie mo-klęski klęski żywio-„brneńskiego” „brneńskiego” głównym

głównym nurnur powietrza, wód, powietrza,

w

organizmy genetycznie organizmy genetycznie mo-

żywio-To

ru

ni

u

onę owania, owania, organizmy genetycznie organizmy genetycznie

mo-1/2012

mieszczony obszerny rozdział IX poświęcony relacjom między

ochroną zabytków nieruchomych a ochroną środowiska38_.

0/$34!79õ02!7.%õ/#(2/.9õ×2/$/7)3+!õ

02:92/$9õ)õ:!"94+ª7

Wprowadzam podział badanej materii między ochronę środowiska, ochronę przyrody i ochronę zabytków. Nie ulega przy tym większych wątpliwości, że ochrona przyrody, acz-kolwiek we wszystkim trzech państwach ujęta w odrębnych ustawach, jest szczególnym fragmentem szerszej problematyki ochrony środowiska, natomiast ochrona zabytków legislacyjnie pozostaje poza ramami ochrony przyrody i środowiska, dopie-ro pogłębiona analiza pozwoli uchwycić relacje między ochdopie-roną zabytków a ochroną środowiska i przyrody.

Spójrzmy najpierw schematycznie na podstawy prawne tych trzech dziedzin w badanych państwach. I tak:

– W Polsce ustawą wiodącą jest Prawo ochrony środowi-ska39_{, które w art. 81 ust. 4 pkt 1 wskazuje, że} szcze-gółowe zasady ochrony obszarów i obiektów o warto-ściach przyrodniczych, krajobrazu, zwierząt i roślin zagrożonych wyginięciem oraz drzew, krzewów i ziele-ni określają przepisy ustawy o ochroziele-nie przyrody40_{, co} przynajmniej w zasadzie pozwala przyjąć, że między tymi dwiema ustawami zachodzi relacja nadrzędności (Prawo ochrony środowiska) i podrzędności (ustawa

38 _{K. Stanik-Filipowska, Ochrona zabytków nieruchomych a ochrona}

śro-dowiska, [w:] Prawo ochrony śrośro-dowiska, pod red. J. Stelmasiaka, Warszawa 2010, s. 390–418.

39 _{Ustawa z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r.}

Nr 25, poz. 150 ze zm.).

40 _{Obecnie ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody}

(Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 ze zm.).

©

C

op

yri

gh

t b

y

tymi (Prawo (Prawo

W

yd

aw

ni

ct

w

o

przyrodniczych, przyrodniczych, ożonych wyginięciem ożonych określają określają przynajmniej przynajmniej tymi dwiema tymi (Prawo

N

au

ko

w

e

Polsce ustawą wiodącą jest Prawo ochrony Polsce ustawą wiodącą jest Prawo ochrony

środowi-art. art. 81 81 zasady ochr zasady ochr przyrodniczych, przyrodniczych,

U

ni

w

ersyt

et

u

ody

ro pogłębiona analiza pozwoli uchwycić relacje między ochroną ro pogłębiona analiza pozwoli uchwycić relacje między ochroną

przyrody przyrody

w schematycznie na podstawy prawne w schematycznie na podstawy prawne

badanych państwach. I badanych państwach. I

Polsce ustawą wiodącą jest Prawo ochrony Polsce ustawą wiodącą jest Prawo ochrony

środowi-Mi

ko

środowiska, natomiast ochrona zabytków legislacyjnie środowiska, natomiast ochrona zabytków legislacyjnie

ody i ody i śrśr

á

środowiska, natomiast ochrona zabytków legislacyjnie środowiska, natomiast ochrona zabytków legislacyjnie

aj

a

szerszej problematyki szerszej problematyki środowiska, natomiast ochrona zabytków legislacyjnie środowiska, natomiast ochrona zabytków legislacyjnie

Ko

pe

rn

ika

ochr ochr ów. Nie ulega ów. Nie ulega przyrody, acz-przyrody kolwiek we wszystkim trzech państwach ujęta w kolwiek we wszystkim trzech państwach ujęta w odrodr

szej problematyki szej problematyki

w

ochronę ochronę

To

ru

ni

u

onę

1/2012

o ochronie przyrody). Obok nich obowiązuje ustawa o zabytkach41_.

– W Republice Czeskiej nadal obowiązuje pochodząca jeszcze z okresu federacji ustawa z 5 grudnia 1991 r. o środowisku42_{, ustawa z 1992 r. o ochronie przyrody}

i krajobrazu43 _{oraz pochodząca jeszcze z okresu}

czecho-słowackiego ustawa o państwowej opiece nad zabytka-mi44_.

– W Republice Słowackiej obowiązuje ta sama co w

Cze-chach ustawa o środowisku45_{, młodsza o dziesięć lat od}

czeskiej ustawa o ochronie przyrody i krajobrazu46 _oraz

pochodząca już z czasów samodzielnej Słowacji ustawa

o ochronie zasobu zabytkowego47_.

Warto zwrócić uwagę na zasadniczą różnicę między pol-skim Prawem ochrony środowiska liczącym w wersji pierwotnej 442 rozbudowane artykuły a ustawą o środowisku obowiązującą w Czechach i Słowacji, liczącą w wersji pierwotnej 35 krótkich paragrafów zawierających przede wszystkim definicje i zasady.

Definicje środowiska znajdują się:

– w art. 3 pkt 39 polskiego Prawa ochrony środowiska, któ-ry przez środowisko nakazuje rozumieć ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyni-ku działalności człowieka, a w szczególności powierzch-nię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz pozostałe elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi ele-mentami; odrębną definicję środowiska przyrodniczego zawiera art. 5 pkt 20 polskiej ustawy o ochronie przyro-dy nakazujący przez środowisko przyrodnicze rozumieć krajobraz wraz z tworami przyrody nieożywionej oraz

41 _{Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami}

(Dz. U. nr 162, poz. 1568 ze zm.).

42 _{Zakon þ. 17/1992 Sb., o životnim prostĜedi.} 43 _{Zakon þ. 114/1992 Sb., o ochranČ pĜirody a krajiny.} 44 _{Zakon þ. 20/1987 Sb., o statni pamatkove peþi.} 45 _{Zakon þ. 17/1992 Zb. o životnom prostredi.} 46 _{Zakon þ. 543/2002 Zb. o ochranČ prirody a krajiny.} 47 _{Zakon þ. 49/2002 Z.z. o ochranČ pamiatkoveho fondu.}

©

C

op

yri

gh

t b

y

zawiera zawiera dy dy

W

yd

aw

ni

ct

w

o

ku działalności człowieka, a ku działalności człowieka, a

ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz pozostałe oraz pozostałe także także wzajemne mentami; mentami; zawiera zawiera

N

au

ko

w

e

polskiego polskiego

ry przez środowisko nakazuje rozumieć ogół elementów ry przez środowisko nakazuje rozumieć ogół elementów

odniczych, w odniczych, w ku działalności człowieka, a ku działalności człowieka, a

U

ni

w

ersyt

et

u

śr środowiskodowisk wer

wersji piersji pier

paragrafów zawierających przede wszystkim definicje i paragrafów zawierających przede wszystkim definicje i

odowiska znajdują się: odowiska znajdują się: polskiego Prawa polskiego Prawa

Mi

ko

Warto zwrócić uwagę na zasadniczą różnicę między Warto zwrócić uwagę na zasadniczą różnicę między

pol-środowiska liczącym w środowiska liczącym w

odowisk odowisk

á

Warto zwrócić uwagę na zasadniczą różnicę między

pol-Warto zwrócić uwagę na zasadniczą różnicę między pol-

aj

a

Warto zwrócić uwagę na zasadniczą różnicę między Warto zwrócić uwagę na zasadniczą różnicę między

pol-Ko

pe

rn

ika

Republice Słowackiej obowiązuje ta sama co w dziesięć dziesięć lat lat krajobrazu krajobrazu4646 Słowacji Słowacji

w

Cze Cze lat

To

ru

ni

u

zabytka-Cze Cze

1/2012

naturalnymi i przekształconymi siedliskami przyrodni-czymi i występującymi na nich roślinami, zwierzętami i grzybami,

– w § 2 wspólnej dla Czech i Słowacji ustawy o środowisku, który stanowi, że środowiskiem jest wszystko, co tworzy naturalne warunki egzystencji organizmów, w człowie-ka, i jest podstawą ich dalszego rozwoju. Komponentami środowiska są zwłaszcza powietrze, woda, minerały, gle-ba, organizmy, ekosystemy i energie.

Odrębna definicja ekosystemów zamieszczona w § 3 cze-skiej i słowackiej ustawy o środowisku głosi, że ekosystemem jest funkcjonalny system żywych i nieożywionych komponentów środowiska, które są wzajemnie połączone wymianą substancji, tokiem energii i przekazywaniem informacji i które wzajemnie na siebie wpływają i rozwijają w określonej przestrzeni i czasie. Zarówno definicja polska, jak i definicje czeska i słowac-ka mają dość wyraźne „nachylenie przyrodnicze”, ale relacje między ochroną środowiska a ochroną zabytków zostały ujęte wprost w ustawach o zabytkach czeskiej i polskiej.

Czeska ustawa o państwowej trosce o zabytki w pierw-szym zdaniu § 1 ust. 1 stanowi, że państwo chroni zabytki tury (kulturni pamatky) jako niepodzielną część składową kul-turalnego dziedzictwa ludu, świadectwo jego dziejów, znaczący

składnik środowiska (vyznamny þinitel životniho prostĜedi) i

nie-zastąpione bogactwo państwa. Przepis ten nie pozostawia naj-mniejszych wątpliwości, że zabytki kultury są składnikami śro-dowiska.

Polska ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabyt-kami stanowi w art. 2 ust. 1, że nie narusza ona w szczegól-ności przepisów o muzeach, o bibliotekach, o języku polskim, Prawa ochrony środowiska, o ochronie przyrody, o gospodarce nieruchomościami, o planowaniu i zagospodarowaniu prze-strzennym, Prawa budowlanego, o ochronie danych osobowych i o ochronie informacji niejawnych. Dość enigmatyczne okre-ślenie „nie narusza” niewiele wyjaśnia. Zdaniem komentato-ra sygnalizuje, że kwestie dotyczące zabytków można znaleźć również w innego rodzaju ustawach wskazanych w tym ustępie, wobec czego przepisy ustawy o zabytkach powinny być

inter-©

C

op

yri

gh

t

kami stanowi kami stanowi ności przepisów ności Prawa Prawa nieruchomościami,

by

Polska ustawa o Polska ustawa o kami stanowi kami stanowi

W

yd

aw

ni

ct

w

o

dziedzictwa dziedzictwa środowiska ( środowiska (vyznamny bogactwo bogactwo mniejszych wątpliwości, mniejszych wątpliwości, Polska ustawa o Polska ustawa o

N

au

ko

w

e

państwowej państwowej stanowi, stanowi,

kulturni pamatky) jako niepodzielną część składową kul-) jako niepodzielną część składową kul-dziedzictwa ludu, dziedzictwa ludu,

U

ni

w

ersyt

et

u

definicje definicje „nachylenie przyr „nachylenie przyr ochr ochroną oną zabytkach czeskiej i zabytkach czeskiej i państwowej państwowej

Mi

ko

informacji i informacji i eślonej przestrzeni eślonej przestrzeni definicje definicje

á

któr któr

aj

a

środowiska, które są wzajemnie połączone wymianą substancji, środowiska, które są wzajemnie połączone wymianą substancji,

któr któr

Ko

pe

rn

ika

§ § 3 cze-3 cze-u głosi, że ekosystemem u głosi, że ekosystemem komponentów komponentów środowiska, które są wzajemnie połączone wymianą substancji, środowiska, które są wzajemnie połączone wymianą substancji,

w

3

cze-To

ru

ni

u

środowiska są zwłaszcza powietrze, woda, minerały, środowiska są zwłaszcza powietrze, woda, minerały,

gle-1/2012

pretowane i stosowane z uwzględnieniem innych rozwiązań

ustawowych, mających charakter przepisów szczególnych48_.

To spostrzeżenie autor ilustruje przykładami, że w przypadku sprzedaży zabytkowych nieruchomości należy stosować zasady

przewidziane w ustawie o gospodarce nieruchomościami49_,

sta-tus zaś zabytków, będących jednocześnie muzealiami, określa

dodatkowo ustawa o muzeach50_{. Zdaniem innych}

komentato-rów przepisy wskazane w art. 2 ust. 1 mają względem ustawy o zabytkach charakter swoistych leges speciales. Zasadne jest postrzeganie ustawy o zabytkach jako lex generalis w takim zna-czeniu, że normuje ona zbiorczo główny zrąb zagadnień związa-nych z ochroną zabytków i opieką nad zabytkami, tworząc ramy prawne dla krajowego systemu wspomnianej opieki i ochrony, ale przy poszanowaniu specyfiki poszczególnych regulacji sek-torowych. W świetle wyraźnego brzmienia art. 2 ust. 1 usta-wy o zabytkach niedopuszczalna jest zatem taka interpretacja jej postanowień, która w efekcie prowadziłaby do wypaczenia istoty czy wręcz podważenia zasadności istnienia instytucji lub konstrukcji normatywnych wprowadzonych przepisami innych ustaw51_.

Przechodząc na grunt instytucji prawnej ochrony środowi-ska zauważymy, że:

– jeżeli z wpisanego do rejestru zabytków, użytkowanego gospodarczo pałacu odprowadzane są ścieki, to stosuje się przepisy Prawa ochrony środowiska, ale nie tylko,

lecz także Prawa wodnego52_{, co potwierdza trafność}

sta-nowiska ustawodawcy, który wykaz z art. 2 ust. 1 ujął jako otwarty („w szczególności”),

48 _{R. Golat, Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.}

Komen-tarz, Kraków 2004, s. 20.

49 _{Ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami}

(Dz. U. z 2010 r. nr 102, poz. 651 ze zm.).

50 _{Ustawa z 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. z 1997 r. nr 5, poz. 24}

ze zm.).

51 _{P. Antoniak, M. Cherka, [w:] Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad}

zabytkami. Komentarz, pod red. M. Cherki, Warszawa 2010, s. 20.

52 _{Ustawa z 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2012 r., poz. 145).}

C

op

yri

gh

t b

y

jak jak

W

yd

aw

ni

ct

w

o

wpisanego wpisanego gospodarczo pałacu gospodarczo pałacu przepisy przepisy lecz także lecz także nowiska nowiska jako otwarty („ jak

N

au

ko

w

e

grunt instytucji grunt instytucji wpisanego wpisanego

U

ni

w

ersyt

et

u

jest zatem jest zatem prowadziłaby do wypaczenia prowadziłaby do wypaczenia wręcz podważenia zasadności istnienia instytucji lub wręcz podważenia zasadności istnienia instytucji lub konstrukcji normatywnych wprowadzonych przepisami innych konstrukcji normatywnych wprowadzonych przepisami innych

Mi

ko

poszczególnych poszczególnych brzmienia art. brzmienia art. zatem zatem

á

poszczególnych poszczególnych

aj

a

wspomnianej opieki wspomnianej opieki poszczególnych poszczególnych

Ko

pe

rn

ika

Zasadne takim takim zna-zagadnień zagadnień związa-zabytkami, tworząc zabytkami, tworząc opieki opieki

w

Zasadne jest Zasadne jest

To

ru

ni

u

. Zdaniem innych komentato-ustawy ustawy Zasadne jest jest

1/2012

– jeżeli na wieży kościoła wpisanego do rejestru zabytków żyją nietoperze, to są one chronione na podstawie usta-wy o ochronie przyrody tak jak każdy chroniony gatu-nek zwierząt,

– jeżeli na terenie parku kulturowego rosną cisy, to są one chronione na podstawie ustawy o ochronie przyrody tak jak każdy chroniony gatunek roślin.

To są sprawy oczywiste i żadnych wątpliwości budzić nie powinny. Chodzi jednak o to, czy ów pałac, kościół, park kultu-rowy są na gruncie prawa polskiego komponentami środowiska, czy też nimi nie są, i co wynika z zajęcia takiego czy innego stanowiska.

Zupełnie jasny jest jedynie art. 2 ust. 2 ustawy o zabyt-kach, z którego wynika, że jej przepisów nie stosuje się do materiałów archiwalnych, które w całości podlegają odrębnej

ustawie53_{. Jasne przy tym jest, że żadna racjonalna koncepcja}

ochrony środowiska nie pozwala na ochronę w jej ramach ma-teriałów archiwalnych.

W słowackiej ustawie o ochronie zasobu zabytkowego nie ma wyraźnego przepisu określającego jej stosunek do przepisów o ochronie środowiska bądź ochronie przyrody, zapewne dlate-go, że w Słowacji nie ma żadnych wątpliwości, że nieruchome zabytki kultury są komponentami środowiska.

Dla wyjaśnienia relacji między ochroną zabytków a ochro-ną środowiska, w tym przyrody, istotne znaczenie maja kate-gorie prawne dziedzictwa narodowego i krajobrazu, które po-jawiają się także w dwóch konwencjach międzynarodowych, których podstawowe założenia wymagają przedstawienia już w tym miejscu.

53 _{Ustawa z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i}

archi-wach (Dz. U. z 2011 r. nr 123, poz. 698).

©

C

op

yri

gh

t

tym miejscu. tym miejscu.

by

ych podstawowe ych podstawowe tym miejscu. tym miejscu.

W

yd

aw

ni

ct

w

o

y są komponentami śr y są komponentami śr

wyjaśnienia relacji między ochroną zabytków a wyjaśnienia relacji między ochroną zabytków a środowiska, w

środowiska, w tym prawne dziedzictwa prawne dziedzictwa jawiają się także

jawiają się także ych podstawowe ych podstawowe

N

au

ko

w

e

określającego określającego

środowiska bądź ochronie przyrody, zapewne środowiska bądź ochronie przyrody, zapewne

dlate-nie ma żadnych nie ma żadnych omponentami śr omponentami śr

U

ni

w

ersyt

et

u

. Jasne przy tym jest, że żadna racjonalna koncepcja . Jasne przy tym jest, że żadna racjonalna koncepcja środowiska nie pozwala na ochronę w

środowiska nie pozwala na ochronę w ochr ochronie onie eślającego eślającego

Mi

ko

przepisów nie przepisów nie całości

całości podlegają podlegają

. Jasne przy tym jest, że żadna racjonalna koncepcja . Jasne przy tym jest, że żadna racjonalna koncepcja

przepisów nie przepisów nie

aj

a

ustawy ustawy nie stosuje nie stosuje

Ko

pe

rn

ika

, czy ów pałac, kościół, park kultu-rowy są na gruncie prawa polskiego komponentami środowiska, rowy są na gruncie prawa polskiego komponentami środowiska, takiego czy innego takiego czy innego

ustawy ustawy

w

, czy ów pałac, kościół, park , czy ów pałac, kościół, park kultu-rowy są na gruncie prawa polskiego komponentami środowiska,

To

ru

ni

u

budzić nie budzić nie , czy ów pałac, kościół, park , czy ów pałac, kościół, park