Między zdrowiem i chorobą, jednostką i zbiorowością : droga edukacji zdrowotnej do współczesności : część II Nowożytność do współczesności

Kazimierz Grabiński, Ryszard

Grabiński, Jan Kowalski, Ryszard

Serbiak, Ryszard Wrocławski

Między zdrowiem i chorobą,

jednostką i zbiorowością : droga

edukacji zdrowotnej do

współczesności : część II

Nowożytność do współczesności

Nauczyciel i Szkoła 1-2 (22-23), 308-320

Kazimierz Grabiński, Ryszard Grabiński, Jan Kowalski

Ryszard Serbiak, Ryszard Wrocławski

Między zdrowiem i chorobą, jednostką

i zbiorowością- droga edukacji zdrowotnej

do współczesności

C z ę ść II N o w o ż y tn o ś ć d o w sp ó łc z e s n o ś c i

W iek X IX z gw ałtow nym i przem ianam i gospodarczym i, politycznym i, społecz­ nymi i złączonym z nimi burzliwym rozwojem nauki w całym jej obszarze, kontynu­ ow ał myśl ośw ieceniow ąw dziedzinach ośw iaty i opieki zdrow otnej, znacznie bar­ dziej akcentując ich w ym iary publiczne. Spraw y oświaty, w ychow ania, zdrow ia publicznego zyskują stopniow o rangę priorytetów społecznych, w chodzą w cen­ trum zainteresow ania organizacji społecznych, sam orządów i w ładz państw ow ych. Rów nocześnie w w ielu dyscyplinach naukow ych przedm iotem zainteresow ań sta­ w ały się w coraz to szerszym zakresie problem y ośw iatow e i zdrow otne, odnoszo­ ne nie tylko do życia jednostki, ale do grup społecznych i całych społeczeństw. Było to następstw em przem ian cyw ilizacyjnych niesionych przez rew olucję p rze­ m ysłow ą i tow arzyszącej tym przem ianom m yśli społecznej. Pow stające w ielkie aglom eracje przem ysłow e, przem ieszczenia ludności, now e sytuacje bytow e ro ­ dziły coraz bardziej złożone problem y społeczne, w śród których szczególne było znaczenie ośw iaty i w ychow ania oraz opieki zdrow otnej. Próby rozstrzygnięcia tych problem ów na płaszczyźnie naukow ej były w ielorakie, obejm ow ały często przeciw staw ne koncepcje filozoficzne, pedagogiczne, ochrony zdrow ia i opieki zdrow otnej. U ich podstaw tkw iły m iędzy innymi zasadnicze różnice w ujm ow aniu istoty człow ieka, je g o tw órczych m ożliw ości, relacji pom iędzy je d n o stk ą a społe­ czeństw em .

W konsekw encji w teorii pedagogicznej zaznaczyły się w iodące prądy: naturali­ zm u pedagogicznego, socjologizm u, pedagogiki kultury, pedagogiki m aterializm u historycznego.

N aturalizm w yw odzący się z przem yśleń R ousseau eksponow ał indyw idualizm , założenia zgodnie z którym i w ychow anie pow inno być zgodne z „naturą” człow ie­ ka, „rozw ijać od w ew nątrz” siły fizyczne i psychiczne jednostki. Socjologizm w ujęciu jeg o prekursora A. C o m te 'a (1798 - 1857) głosił, że nauka i w ychow anie sta n o w iąjed y n ąd ro g ę do porządku i stabilizacji społecznej. N astępow ało utożsa­

К. Grabiński, R. Grabiński, J. Kowalski, R. Serbiak, R. Wrocławski - Między zdrowiem... 3 0 9

m ianie w ychow ania z uspołecznianiem . W okresie późniejszym w yrosła na jeg o gruncie pedagogika społeczna stała się pedagogiczną teorią i praktyką środow i­ ska, integrującą trzy podstaw ow e typy w ychowania: indyw idualne, zespołow e i środow iskow e. Pedagogika kultury w yw odząca się z badań W. D iltheya (1833 - 1911) nad kulturą eksponow ała w w ychow aniu kontakt człow ieka ze św iatem w artości obiektyw nych, tkw iących w sferze psychicznego i m aterialnego bytu spo­ łeczeństw a. W rów nym stopniu przeciw staw iała się indyw idualizow aniu procesu w ychow ania w nurtach naturalizmu ja k i pomijaniu systemu szeroko pojm owanych w artości w nurtach socjologizm u. Była pedagogiką otw arcia na św iat w artości hum anistycznych: praw dę, piękno, dobro, sprawiedliw ość. W reszcie pedagogika m aterializm u historycznego, której prekursoram i byli K. M arks (1818 - 1883) i F. Engels (1820 - 1895) w skazyw ała na uw arunkow ania bytow e w ychow ania i upatryw ała w nim drogi do wyzwolenia, uobyw atelnienia i uspołecznienia, kreśląc kolejnąw historii myśli filozoficznej utopię wychowawczą.

Poszczególne koncepcje filozoficzno - pedagogiczne nie różniły się zasadniczo w kw estiach potrzeb ośw iatowo - wychowawczych, ochrony zdrow ia i opieki zdro­ w otnej w now ych w arunkach cyw ilizacyjnych. Te generalnie uznaw ano niemal pow szechnie, w łącznie - chociaż w różnym stopniu w poszczególnych krajach - z władzam i państwowymi. Od czasów wielkiej rewolucji francuskiej idea powszech­ nej, bezpłatnej i obligatoryjnej ośw iaty dla ludu w szędzie znajdow ała żyw y od­ dźw ięk i próby urzeczyw istniania. Stopniow o przełam yw ano stanow ość szkolnic­ twa, żądano od państw a opieki nad nim i nadania szkołom narodowego charakteru. Również powszechne były postulaty publicznej opieki zdrowotnej. Obydwa trendy wzmacniały dodatkowo potrzeby oświatowe i zdrowotne rozwijającego się przemysłu.

R óżnice w koncepcjach upow szechniania ośw iaty a także tw orzenia system ów zdrow ia publicznego osadzone były przede w szystkim w założeniach filozoficz­ nych, z których w yprow adzano cele ośw iatowo - w ychow aw cze i strategię ich realizacji. Z aw sze jed n a k w obrębie głów nych celów, we w szystkich w ypracow y­ w anych stanow iskach, niezależnie od przyjm ow anych założeń filozoficznych po­ zostaw ało zabezpieczenie rozw oju fizycznego i um ysłow ego w ychow anków oraz zdrow ia całego społeczeństw a. W iodącymi drogam i realizacji tych celów czynio­ no w prow adzenie do szkół zajęć z higieny i w ychow ania fizycznego, popularyzo­ wanie w iedzy o zdrow iu poprzez prasę i w ydaw nictw a, działalność filantropijną stow arzyszeń, fundacji, sam orządów a także osób pryw atnych. Pow oli, lecz w coraz w iększym zakresie zaznaczały się także ośw iatow o - w ychow aw cze i prozdrow otne funkcje państw a poprzez pow oływ anie do życia instytucji publicz­ nych zorientow anych n a ośw iatę i ochronę zdrowia. Ważnym czynnikiem edukacji zdrow otnej społeczeństw była też zw iązana z rozw ojem przem ysłu i dużych aglo­ meracji miejskich budow a infrastruktury sanitarnej, wodociągów i kanalizacji, zde­ cydow anie popraw iająca sytuację sanitarną w w ielu krajach.

Nauczyciel i Szkoła 1-2 2 0 04

U progu XIX wieku wobec słabości instytucji oświaty publicznej, szczątkowej jej organizacji, praktyka upow szechniania w iedzy i zachow ań zdrow otnych przebie­ gała głów nie toram i prasy i w ydaw nictw oraz działalności filantropijnej. B yła ona dziełem pow stających w tym okresie tow arzystw naukow ych, działalności funk­ cjonujących ośrodków naukow ych, środow iska ludzi nauki i lekarskiego.

W Polsce okres ten zaznaczył się p ra c ą J. Śniadeckiego „O fizycznym w ycho­ w aniu dzieci” , „L ekcyam i hygieny” К . K aczkow skiego, L. L afontaina „D zienni­ kiem zdrow ia dla w szystkich stanów ” , działalnością popularyzatorską W arszaw ­ skiego Tow arzystw a Przyjaciół N auk ( 1800 - 1832), którego kolejnym i Prezesam i byli: biskup J.Ch. A lbertrandy, S. Staszic, J.U. N iem cew icz, działalnością Tow a­ rzystw a N aukow ego K rakow skiego ściśle pow iązanego z U niw ersytetem K ra­ kow skim a także szeroko propagow aną, rów nież w środow isku lekarskim , działal­ n o ścią filantropijną (m .in. J. Szym kiew icza, 1775 - 1818, prekursora w alki z alko­ holizm em ). Tego rodzaju działalność nie m ogła zaspokoić narastających potrzeb zdrow otnych, zw łaszcza w środow iskach biedoty, tak ze w zględu na ograniczony zakres (docierała do w ąskich grup ludności) ja k i nikłe m ożliw ości w spierania. M iłosierdziem nie dało się zastąpić braku opieki w ychow aw czej i zdrow otnej. W sytuacji rozrastającego się w społeczeństw ach ubóstwa, filantropia m ogła co najwyżej łagodzić jeg o obraz.

N a ożyw ienie teorii i praktyki upow szechniania zachow ań zdrow otnych w kolej­ nych dekadach X IX w ieku w pływ w yw ierało w iele czynników , w śród których obok gospodarczych, politycznych i społecznych szczególne było znaczenie myśli pozytyw izm u oraz odkryć w naukach przyrodniczych, w tym w całym obszarze medycyny. N ie było dziedziny w iedzy i sztuki medycznej nie objętej fundam ental­ nym i przeobrażeniam i, w yłaniały się now e subdyscypliny m edycyny, tradycyjne, ja k patologia, chirurgia, farm akologia czy higiena zyskiw ały now ąjakościow o po­ stać. Pozytyw izm w yrastając z osiągnięć nauk przyrodniczych, d ynam izow ałjed- nocześnie głębokie w nich przem iany, stym ulując rów nolegle postęp w naukach społecznych aż do w yłonienia się now ych dyscyplin naukow ych w łącznie. Obok takich dyscyplin m edycznych ja k higiena i konstytuująca się m edycyna społeczna pojaw iły się socjologia, pedagogika społeczna, psychologia społeczna ze w spół­ brzm iącym i niejednokrotnie zainteresow aniam i badaw czym i. N a styku nauk m e­ dycznych i społecznych pojaw ił się nurt badań em pirycznych, skoncentrow anych na analizie zw iązków pom iędzy w arunkam i społecznym i, w ychow aniem , ośw iatą a zdrow iem jednostkow ym i publicznym . Jego rozwój stym ulow ały w ielkie odkry­ cia naukow e w m edycynie, w szczególności L. P asteu r'a (1822 - 1895), R. Kocha (1843 - 1910), J. L istera (1827 - 1912), M. Pettenkofera (1818 - 1901), R. Vir- chowa (1821 - 1902). W ielkie odkrycia bakteriologiczne dały początek antysepty- ce i aseptyce w m edycynie, eksponow ały w ażność i m ożliw ości zapobiegania cho­ robom i epidem iom . M. Pettenkofer ju ż nie tylko snuje rozw ażania nad ro lą dla

К. Grabiński, R. Grabiński, J. Kowalski, R. Serbiak, R. Wrocławski - Między zdrowiem... 3 1 1

zdrow ia środowiska w jakim człowiek żyje, lecz badaje, jeg o czynniki i interpretuje w yniki dla ściśle określonych celów higieniczno-zdrow otnych. R .Virchow głosił, że każdy człow iek m a praw o do zdrow ia, w skazyw ał na konieczność krzew ienia ośw iaty sanitarnej w śród szerokich rzesz społeczeństwa, postulow ał naw et utw o­ rzenie m inisterstw a higieny publicznej. V irchow podkreślał, że zdrow ie może być także życiem w nienorm alnych w arunkach, siły regeneracyjne są zdolne przezw y­ ciężać stan nienorm alności a lekarze m uszą być naturalnym i adw okatam i biedy24. U progu sw ojego istnienia m edycyna społeczna angażow ała się w poszukiw anie współzależności zdrow ia od w arunków życia i stanu funkcjonowania instytucji spo­ łecznych i państw a. W tym sam ym czasie form ującą się pedagogikę społeczną interesow ały kw estie ulepszania w arunków życia, w tym zdrow otnych ludności w drodze organizow ania i intensyfikow ania w pływ ów ośw iatow o - w ychow aw ­ czych sam orządów, organizacji społecznych, instytucji państwa i innych środowisk społecznych. W spółbrzm ienie zam iarów tw orzyło klim at działań dla upublicznie­ nia ośw iaty i w ychow ania, ochrony zdrow ia i opieki zdrow otnej, dla rozw oju ru ­ chów społecznych zorientow anych na szerzenie oświaty, a poprzez nią podnosze­ nie ogólnych w arunków życia i zdrow ia w społeczeństwie.

M iało też w pływ na przenikanie do środowisk medycznych idei i strategii działań pedagogicznych i odwrotnie, pogłębianie świadomości uwarunkowań zdrowia oraz działań niezbędnych dla ich spełnienia w środowiskach elity społecznej, ludzi poli­ tyki, kultury i oświaty.

Z trudem upow szechniana w początkach w ieku elem entarna szkoła ludowa stop­ niow o przekształcała się w elem entarną szkołę ogólnokształcącą poprzedzającą dalsze etapy kształcenia szkolnego. Stopniowo wprowadzany był obowiązek szkolny w zakresie szkoły elem entarnej i nadzór św iecki nad szkołam i. O d połow y XIX w ieku praw ie w e w szystkich krajach europejskich funkcjonowały instytucje rzą­ dowe odpow iedzialne za działania przeciwepidemiczne i zdrowie publiczne. W pro­ w adzane były przepisy praw ne regulujące ochronę zdrow ia i w arunki pracy. Po­ w oływ ano instytucje lekarzy fabrycznych i inspekcję fabryczną (A nglia 1833). W Rosji od 1864 roku funkcjonuje pom oc lekarska dla ludności wiejskiej, tak zw a­ na m edycyna ziem ska. W końcow ych latach XIX w ieku w N iem czech (1883) w eszła w życie ustaw a o obow iązkow ym ubezpieczeniu robotników. To tylko nie­ które znam iona przem ian dokonujących się w polityce oświatowej i zdrowotnej państw europejskich i A m eryki Północnej. Rów nocześnie reform ow ane było w y­ ższe szkolnictw o dostarczające kadr nauczycielskich i lekarskich. Od czasu, gdy w 1794 roku J. H alle (1754 - 1822) (głosił, że higiena i profilaktyka są kluczem w szelkiej działalności ogólnom edycznej, g d y ż d ecy d u jąo zdrow iu pojedyńczego człow ieka) objął kierow nictw o pierwszej w św iecie katedry higieny, podobne lecz

zorientowane także na higienę społeczną pow stały w e w szystkich ośrodkach kształ­ cących lekarzy. N astąpił dynam iczny rozw ój w iedzy w obszarze higieny i ruchów upow szechniających higienę w społeczeństw ie. Prace S. Sm itha (1788 - 1861), J. Snow (1813 - 1858) przyczyniły się do w ydania rozporządzeń sanitarno - epide­ miologicznych ograniczających epidemie tego okresu. Smith był założycielem pierw­ szych w św iecie tow arzystw higienicznych, m iędzy innym i Tow arzystw o U zdra­ w iania M iast. E. C hadw ick (1800 - 1894) i W. Farr (1807 - 1883) zapoczątkow ali analizę sanitarno - higieniczną i badania lekarsko-dem ograficzne. J. Sim on (1 8 1 6 - 1904) tw orzył laboratoria badań sanitam o-higienicznych a M . Levy ( 1809 - 1872) i F. O esterlen (1812 - 1877) zgodnie upow szechniali pogląd, że w zasadach higie­ ny lekarz znajdzie w iększe w sparcie, aniżeli w zasobach farm acji25.

R ów nież i w Polsce zaznaczały się przem iany gospodarcze i społeczne epoki, a w ich tle w sytuacji ośw iatow ej i zdrow otnej ludności, choć w yraźnie ogranicza­ ne (w różnym stopniu w różnych zaborach) polityką zaborców . Pow szechna, przy­ najm niej form alnie, staw ała się ośw iata elem entarna, tw orzone były zręby szkół zaw odow ych (tak zw ane szkoły niedzielne), funkcjonow ała nieliczna sieć szkół średnich, w zaborach austriackim i rosyjskim działały szkoły w yższe, pow staw ały wreszcie zręby publicznej ochrony zdrowia, w szystko jednak w kadłubow ym, ogra­ niczonym kształcie, zniew alane w różnych okresach w różnym stopniu polityką w ynaradaw iania i niszczenia polskości. N aw et w tych w arunkach uzyskany został postęp w rozw oju m yśli pedagogicznej i higieniczno-zdrow otnej, a w raz z nim w upow szechnianiu ośw iaty i idei troski o zdrow ie. W iązało się to w początkach XIX w ieku z inicjatywam i ośw iatow ym i, naukow ym i i higienicznym i w ielkich po­ staci tego okresu: A.J. C zartoryskiego, S. Staszica, T. C zackiego, K. Libelta, J. Lelew ela, a także tw órczością w ielkich rom antyków . W ym iary pedagogiczne i higieniczno-zdrow otne nadaw ane były działalnością pedagogiczną i publicysty­ czną, m iędzy innym i E. Estkow skiego (1820 - 1856), B. Trentow skiego (1808 - 1869), A. C ieszkow skiego (1 8 1 4 - 1894), E. B ojanow skiego (1 8 1 4 - 1841 ), upa­ trujących w w ykształceniu um ysłu i serca oraz rozw oju fizycznym w iodących ce­ lów w ychowania.

D ziałalności tej odpow iadała praca filantropijna i popularyzatorska w obszarze zachowań higieniczno-zdrow otnych środow isk lekarskich, m iędzy innymi J. Szym ­ kiew icza, L. B ierkow skiego (1801 - 1906), J. D ietla26.

W drugiej połow ie XIX w ieku i na przełom ie w ieków w Polsce w yraźne stały się osiągnięcia jednoczących się pod w pływ em idei pozytyw istycznych w ysiłków środow isk nauki i kultury, pedagogów i lekarzy, rekom pensujące w jak im ś stopniu to wszystko, co mógł przynieść oświacie i zdrow iu własny narodow y system oświaty

25 T. Brzeziński, (red.) Historia ... op.cit, s. 237-280.

К. Grabiński, R. Grabiński, J. Kowalski, R. Serbiak, R. Wrocławski - Między zdrowiem... 3 1 3

i ochrony zdrow ia. Efekty w spółdziałania były w ielotorow e i zróżnicow ane w for­ mach. O bejm ow ały tory podnoszenia ogólnego poziomu oświaty w społeczeństwie, zapobiegania chorobom , życia w chorobie, a w części rów nież upow szechniania zdrow ia. Form y, w jak ich przejaw iały się podejm ow ane działania były szeroko zróżnicowane. Odtwórczej myśli społecznej,pedagogicznej i higieniczno-zdrowotnej, przez działalność publicystyczną, uzyskiwanie zmian w system ie ośw iatowym , po ulepszanie w arunków życia, w tym sanitam o-higienicznych ludności i działalność filantropijną samorządów, stowarzyszeń i osób pryw atnych.

M otorem dokonujących się zm ian było wzajem ne przenikanie się myśli społecz­ nej, pedagogicznej i zdrow otnej, ow ocujące n ow ą ja k o śc ią działania ośw iatow o- zdrow otnego. T w órczość A. Św iętochow skiego (1849 - 1939), J.W. D aw ida (1859-1914), A. D anysza (1853 - 1925), I. M oszczeńskiej (1864 - 1941), S. K ar­ pow icza (1864 - 1921), A. Szyców ny (1869 - 1921) w ychodziła naprzeciw ocze­ kiw aniom św iata lekarskiego postulującego przem iany w myśleniu o zdrowiu, jeg o uw arunkow aniach i działaniach je zabezpieczających.

I odw rotnie, tw órczość i działania lekarzy między innymi S. M arkiew icza ( 1839 -1911), H. Jordana (1842 - 1907), W ł. B iegańskiego (1857 -1 9 1 7 ), S. Sterlinga ( 1860 - 1929) inspirow ała nie tylko m yśl społeczną i pedagogiczną w w ypracow y­ w aniu strategii działań ośw iatow o-w ychow aw czych, lecz naw et tw órczość lite­ ra c k ą w ielk ich p isarzy epoki: B. P rusa, E. O rzeszkow ej, A. D ygasińskiego. W efekcie, w obec ograniczonych możliw ości w prow adzania zm ian w system ie ośw iatow o-w ychow aw czym poszukiw ane były inne m ożliwości upow szechniania oświaty, w iedzy higieniczno - zdrow otnej, skutecznego działania zapobiegającego szerzeniu się chorób i epidem ii. Ale i w samej szkole następow ały też przemiany. Do program ów nauczania stopniow o wprowadzano, począw szy od szczebla ele­ m entarnego, zagadnienia higieny. O bowiązkowe, w różnym czasie w różnych za­ borach, stały się zajęcia z w ychow ania fizycznego. Zm ianom uległa m etodyka nauczania, w której coraz wyraźniej uw zględniano osobę dziecka, jeg o warunki rozw ojow e. Zm ieniały się poglądy na osobę nauczyciela-w ychowaw cy i jeg o kw a­ lifikacje, żądano od niego sw oistych cech osobow ościowych, gruntow nego przy­ gotowania pedagogiczno-psychologicznego, a przede wszystkim umiłowania dziecka i ludzi. Z akres przem ian nie m ógł być jed n ak zbyt duży, rzeczyw istość ośw iatow a w zaborach była ponura, czem u w yraz daw ały niejednokrotnie obrazy literackie.

Polem w yrów nyw ania szans ośw iatow ych i higieniczno-zdrow otnych dla sze­ rokich grup społecznych staw ała się działalność społeczna tow arzystw ośw iato­ wych i higienicznych, tajnych i półtąjnych organizacji ośw iatowych m.in. M acie­ rzy S zkolnej, kolportow anie legalnie i nielegalnie broszur ośw iatow ych, rów nież o te m a ty c e zd ro w o tn ej. W ażne w o św iacie zdrow otnej było m iejsce prasy a zw łaszcza popularnych pism higienicznych. W toku społecznych działań oświa- tow o-higienicznych w ypracow anych zostało szereg oryginalnych form i m etod

upow szechniania w iedzy o zdrow iu i zachow ań higieniczno-zdrow otnych, nie tylko w środow isku dzieci i m łodzieży, lecz także ludzi dorosłych. Z a sa d ą działania było zachęcanie i nakłanianie, odrzucanie m etod opartych na przym usie. N a trw ale do działań edukacyjno-zdrow otnych w pisane zostały form y żyw ego słow a: w y ­ kłady, pogadanki, o dczyty i ich cykle, słow a drukow anego: broszury, serie b ro ­ szurow e, pisem ka higieniczne dla dzieci i dorosłych, czasopiśm iennictw o popu- lam o-m edyczne, tem atyczne i ogólnozdrow otne, form y aktyw ne zw iązane z o r­ ganizow aniem kolonii, półkolonii, tu ry sty k ą oraz zainicjow anym przez Jordana ruchem ogrodów gier i zabaw ruchow ych. N ieco inne w form ie były ogrody gier i zabaw im. W.E. R aua, zakładane głów nie w K rólestw ie, których działalność w zbogacano o p ie k ą w ychow aw czą, lek arsk ą i so cjaln ą a program y rozszerzano na zajęcia terenow e, w ycieczki, naukę pływ ania itp. Społeczna działalność ośw ia­ tow a i h ig ieniczno-zdrow otna obok aspektu w ychow aw czo-zdrow otnego m iała i inny, bardziej w ażny cel. Stanow iło go ugruntow yw anie tożsam ości i dum y na­ rodow ej oraz rozbudzanie dążeń odzyskania w łasnej państw ow ości. Cel ten w i­ doczny był szczególnie w yraźnie w d ziałaniach T ow arzystw a G im nastycznego „S okół” , żyw ych w e w szystkich zaborach, przy szczególnej aktyw ności w zab o ­ rze austriackim . W początkach X X w ieku tę linię działaności podjęło i rozw ijało pod patronatem „S o k o ła” harcerstw o.

Polska myśl m edyczna i pedagogiczna X IX w ieku odzw ierciedlała w całości tendencje europejskie. Innym było to, że głów ny nurt przem ian w yznaczała dzia­ łalność społeczna ograniczana dodatkow o przez politykę zaborców . Inspirow ane przez towarzystwa, organizacje oświatowe i higieniczne, prace higienizacyjno-oświa- tow e, reform atorskie, inw estycyjne przyczyniły się do popraw y w arunków zdro­ wotnych w społeczeństw ie, podnoszenia św iadom ości zdrow otnej ludzi tak w w y­ miarze indyw idualnym ja k i zbiorowym .

Z chw ilą odzyskania niepodległości proces usuw ania najw iększych zaniedbań i dysproporcji w ośw iacie i ochronie zdrow ia uległ silnem u zdynam izow aniu w drodze zgodnego na ogół w spółdziałania w ładz państw ow ych z prężnie działa­ jącym i organizacjami i stowarzyszeniam i ośw iatowym i i higieniczno-zdrowotnymi. R ozpow szechniał się propagow any przez M. K asprzaka (1888 - 1967) tak zwany sam orządow o-państw ow y m odel służby zdrow ia z w iodącym znaczeniem ośrod­ ków nastawionych na działalność higieniczno-ośw iatow o-w ychow aw cząz elem en­ tami podstawow ej opieki lekarskiej27. Silne nurty pedagogiczne w yrosłe z walki o dem okratyczny, narodow y system ośw iaty i w ychow ania niosły najbardziej po­ stępow ą myśl w ychow aw czą. Szczególne je s t w niej m iejsce tw órczości H. Ra­ dlińskiej (1879-1954), uw ażanej za tw órczynię podstaw polskiej pedagogiki spo­

77 H . K ir s c h n e r , P r o m o c ja z d r o w i a n a i le r o z w o ju m e d y c y n y s p o łe c z n e j [W :] K a r s k i J .B . (re d .)

К. Grabiński, R. Grabiński, J. Kowalski, R. Serbiak, R. Wrocławski - Między zdrowiem... 3 Ί 5

łecznej. Jej dokonania w iązały się z w ypracow aniem m etodologii badań społecz- no-pedagogicznych, program ow aniem działań opiekuńczych, kom pensacyjnych i profilaktycznych regulujących funkcjonowanie środowisk społecznych. Miała też udział w tw orzeniu zrębów pedagogiki zdrow ia poprzez sem inaria prow adzone w Wolnej W szechnicy Polskiej dla osób z kręgów środow iska pielęgniarskiego i różnych służb społecznych.

M yśl pedagogiczna tw órców okresu m iędzyw ojennego reprezentow ana obok Radlińskiej przez m iędzy innymi J. Joteyko, M. Falskiego, H. Rowida, M. Grzego­ rzew ską, S. Szum ana, S. Baleya, F. Znanieckiego, H. M ysłakow skiego, E. Piasec­ kiego ju ż tradycyjnie przenikała się z m y ślą higieniczno-zdrowotną, której sztanda­ ro w ą p o stacią był St. K opczyński (1873 - 1933). D ziełem jeg o życia była higiena szkolna, w której eksponow ał postulat pow szechnego w ychow ania higienicznego społeczeństwa, przedstaw iał strategię opieki lekarsko-pedagogicznej i rozw oju wy­ chow ania fizycznego. Był też w ychow aw cą szerokiego grona lekarzy szkolnych. Trudno je s t też przecenić dokonania M. K acprzaka zw iązanego z Państwow ym Zakładem H igieny w W arszawie, autora w ielu prac i podręczników z zakresu pod­ staw i upow szechniania higieny, K. K araffa-K orbuta (1878 - 1935) i W. Chodźko (1875 - 1954).

N a w italność m yśli oraz przeobrażeń ośw iatow ych i higieniczno - zdrow otnych w społeczeństw ie m iędzyw ojennym znakom ity w pływ m iała tw órczość w ielkich pisarzy tego okresu, m iędzy innym i S. Żerom skiego, Wł. Reym onta, M. D ąbrow ­ skiej, Z. N ałkow skiej, a także lekarza i literata zarazem T. Żeleńskiego (Boya). K reślone obrazy literackie potrzeb ośw iatow ych i higieniczno - zdrow otnych oraz w zorów działania ośw iatow o-zdrow otnego inspirow ały myśl teoretyczną z jednej strony, z drugiej działania szerokich rzesz nauczycieli i ludzi medycyny.

Okres m iędzyw ojenny kończył przestrzeń czasow ą pierwszej rewolucji zdrowia. W prow adziła ona zasadnicze przem iany w ochronie zdrowia a także w oświacie zdrowotnej. Odkrycia bakteriologiczne, masowe szczepienia ochronne, konkretyzu­ jąca się polityka zdrowotna, skuteczne działania poprawiające warunki bytowania ludności, stan odżyw ienia, zw iększenie odporności na choroby wpłynęły na opano­ wanie głów nych „zabójców ” prześladujących społeczeństwa - chorób zakaźnych. Neutralizowanie środowiskowych zagrożeń zdrowia okazało się skuteczną strategią, zw łaszcza w odniesieniu do chorób zakaźnych i warunkowanych sytuacją bytow ą ludności. O kres ten w płynął na gwałtowny rozwój działań zapobiegających choro­ bom i epidem iom , w tym edukacji zdrowotnej zorientowanej na zapobieganie. Rów­ nocześnie ożyw iony został tor edukacyjny pow iązany z sam ą chorobą, życiem w chorobie. W iązał się z now ym modelem pracy szpitalnej, działaniem terenowych ośrodków zdrow ia oraz w coraz szerszym zakresie rozwijającej się fizjoterapii.

N ajm niej w idoczne były nadal działania edukacyjne obliczone na życie w zdro­ wiu, propagujące zdrow y styl życia i uw arunkow ania zdrowia.

N a przełom ie w ieków X IX і X X coraz częściej w skazuje się na now e zagrożenia zdrow otne, określane ja k o przew rót epidem iologiczny. W iąże się j e ze zm ianam i profilu najczęściej w ystępujących i dotkliw ych chorób m ających konsekw encje dla jednostek i całych zbiorowości. M iejsce „głównych zabójców” zajmowane jeszcze u progu X X w ieku przez choroby zakaźne zajęły schorzenia układu krążenia, cho­ roby now otw orow e oraz urazy i zatrucia28.

W obec zm ian w strukturze zachorow alności w społeczeństw ach ju ż od początku XX w ieku zainicjow ano poszukiw ania now ych rozw iązań skutecznie przeciw dzia­ łających tym zagrożeniom . O kazało się w krótce, że ani w zrost nakładów na opie­ kę zdrow otną, ani te ż rew olucyjne zm iany w m edycynie zw iązane z rozw ojem strategii i technologii m edycznej i objęcie op iek ą zdrow otną całych społeczeństw nie były w stanie zatrzym ać niekorzystnych tendencji w strukturze zachorow alno­ ści i um ieralności. Podejm ow ane w szerokich w ym iarach badania epidem iologicz­ ne, kliniczne i eksperym entalne dow odziły złożonej współzależności pom iędzy róż­ nym i czynnikam i sposobu życia, preferencji konsum pcyjnych, środow iska życia człow ieka a w ystępow aniem m asow ych chorób społecznych, dla oznaczenia któ­ rych zaczęto używ ać term inu choroby cyw ilizacyjne29. N astępstw em w ieloczyn- nikow ego podłoża tych chorób m oże być zjaw isko interakcji w yw ołujące zróżnico­ w ane m odyfikacje efektów zdrow otnych. K um ulacja czynników m oże daw ać efek­ ty addytyw ne ja k i synergistyczne, m ożliw e są też efekty neutralizujące i redukują­ ce negatyw ne w pływ y zdrow otne. Z jaw iska chorobow e w yw ołane przez splot czynników , ja k w ykazały badania, cechow ał bezobjaw ow y przebieg a po latach prow adziły do nieodw racalnych zm ian zdrow otnych. D ow iedziono rów nocześnie, że zm iany te m ożna łagodzić, opóźniać, niem ożliw ościąbyło jed n ak przyw rócenie pierw otnych param etrów zdrow ia30.

W pierw szej je d n a k fazie zderzenia się z problem am i chorób cyw ilizacyjnych, m yślenie o pozam edycznych ich uw arunkow aniach ograniczało się praw ie w ca­ łości do czynników behaw ioralnych. Było ono uzasadnione o tyle, iż w yniki badań epidem iologicznych wskazywały, że elim inacja lub ograniczenie czynników ryzyka daw ały szansę rozw iązania problem u, w tym przypadku chorób układu krążenia. N ie uw zględniano przy tym faktu, że przecież sam e czynniki ryzyka n ależą do kategorii ludzkich zachow ań, lub od tych zachow ań są zależne. N iejako za „szcze­ pionkę” na antyzdrowotne zachow ania przyjm ow ano dobrą radę, inform ację o szko­ dliwości, zalecanie zm iany sposobu życia31.

28 E. Syrek, Zdrowie w aspekcie pedagogiki społecznej, Katowice 2000, s. 7-27. Słońska Z. Promocja zdrow ia - problem atyki zdrow otnej. Prom ocja Zdrow ia. N auki Społeczne i M edyczne 1994, 1, 2, 37-52.

w И. K irschner, Promocja ... op.cit, s. 79-85.

M A. G niazdowski, Zachowania zdrowotne. Zagadnienia teoretyczne, próba zachowań zdrowotnych społeczeństwa polskiego.Ł ódź 1990, s. 59-81.

-11 Z. Słońska, Rola promocji zdrowia w rozwoju edukacji zdrowotnej. Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna.1999, 6,17, s. 7-9.

К. Grabiński, R. Grabiński, J. Kowalski, R. Seitoiak, R. Wrocławski - Między zdrowiem... 3 1 7

Podkreślenie rangi czynników ryzyka wykreowało burzliwy rozwój edukacji zdro­ w otnej zorientow anej na chorobę i na zapobieganie chorobom . Rozw oju tym żyw ­ szego, że ja k w ykazyw ały kolejne badania, podejm ow ane działania edukacyjne przynosiły w ym ierne efekty zdrowotne. Żaden z przyjm ow anych modeli nie przyj­ m ow ał za podstaw ę szerszych społecznych i środowiskowych uw arunkowań zdro­ w ia, nie przeorientow yw ał edukacji zdrowotnej na zdrowie.

D opiero późniejsze badania, podejm ow ane w połow ie X X w ieku w ykazyw ały konieczność now ego spojrzenia na człow ieka i jeg o zdrowie, obejm ującego cało­ ściowo jeg o fizyczne, psychiczne i społeczne wymiary. Postulowano podejście prze­ noszące nacisk na tak zw aną „profilaktykę pozytyw ną” , pod którym to pojęciem ukryw ano obszar w skazań, zachęt i fizycznych dokonań uczących ja k żyć i co robić aby zdrow ie um acniać, w spierać i pom nażać. Profilaktykę pozytyw ną poj­ m ow ano ja k o proces nieustannego odtw arzania dobrego sam opoczucia w w ym ia­ rach fizycznym , psychicznym i społecznym w interakcjach m iędzyludzkich oraz kontaktach fizycznego i społecznego środowiska życia32. Kreowaniu nowoczesnej w izji edukacji zdrow otnej sprzyjały ustalenia Światowej O rganizacji Zdrow ia, uj­ m ujące zdrow ie w kategoriach jakościow ych i w skazujące na konieczność inter­ dyscyplinarnego spojrzenia na zdrow ie i jego uwarunkowania. Zerw ano z ujm o­ w aniem zdrow ia jako braku choroby, przyjmując, że oznacza ono całkowity dobro- stan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie w yłącznie brak choroby lub niedom a­ gania33. W łaściw ąjed n ak bazą analityczną uw arunkow ań zdrow iajednostki i spo­ łeczeństw a stał się tak zw any społeczno - ekologiczny model zdrow ia. U podstaw m odelu znalazły się zarów no w ielow iekow e wątki medycyny pozytyw nej, ja k i wyniki analiz doświadczeń praktycznych i teorii epidemiologii, medycyny społecznej ata k ż e nauk pedagogicznych, zw łaszcza psychologii, socjologii i pedagogiki spo­ łecznej. W ykreow anie m odelu poprzedziło ogłoszenie w 1974 roku tak zwanego Raportu Lalonda. Postulow ano w nim radykalne zm iany w podejściu do zdrow ia i jeg o uw arunkow ań poprzez uznanie zachow ań i stylu życia za głów ne przyczyny chorób i przedwczesnej śmierci, podkreślano konieczność międzysektorowej współ­ pracy na rzecz zdrow ia, w spieranie inicjatyw na rzecz zdrow ia oraz sprowadzono rolę edukacji zdrow otnej z w iodącej do jednego z istotnych czynników ochrony zdrowia. B iologia człow ieka, organizacja służby zdrowia, środowisko fizyczne i styl życia zostały uznane przez autorów „R aportu” za czynniki w spółodpow ie­ dzialne za stan zdrow ia34.

Społeczno - ekologiczny m odel zdrow ia w skazyw ał na uwarunkowanie zdrow ia czynnikam i fizycznym i i społecznym i środowiska. Podkreślał, że w szystkie czyn­

32 T am że, s.7-21.

M M. Uszyński, Propedeutyka medycyny klinicznej i zdrowia publicznego, Bydgoszcz 2001, s. 17. * M.A. Lalonde, New perspective on the health of Canadians.Λ working document. G ouvernent o f Canada, O ttaw a 1974.

niki m ogą być m odyfikow ane przez człow ieka, przy czym uw zględniał m ożliw ość potęgow ania lub znoszenia się skutków w drodze interaktyw nego oddziaływ ania pom iędzy czynnikam i. Z w racał uw agę na dążenia ludzi do sam orealizacji i z dru­ giej strony na ich funkcjonow anie w społeczeństw ie. Zakładał nierów ny dostęp do zdrow ia, określany zróżnicow anym i m ożliw ościam i postrzegania i przestrzegania zasad zdrow ego stylu życia, a także fakt, iż troska o w łasne zdrow ie m oże się kłócić z innym i w ażnym i dla jednostki wartościam i. Zw racał też uw agę na kulturo­ w e uw arunkow ania zdrow ia, odniesienia do w zorów codziennego życia35. W yni­ kało z niego, że zdrow ia nie zapew nia posiadany przez człow ieka zasób wiedzy. W iedza m oże m ieć znaczenie, być w ykorzystana w kierunku tw orzenia postaw, um iejętności i spraw ności, naw yków zdrow otnych, m oże w zm acniać potencjał zdrow otny człowieka.

W kontekście społeczno - ekologicznego m odelu zdrow ia edukacja zdrow otna m oże być pojm ow ana jak o w ielostronne i w ieloaspektow e działania edukacyjne zorientow ane na podtrzymyw anie, utrzym anie i rozw ijanie potencjału zdrow ia czło­ w ieka i zbiorow ości poprzez złożony system społecznych oddziaływ ań ośw iatow o - w ychow aw czych36. Podstaw ow ym jej zadaniem staje się budow anie podstaw kom petencji człow ieka i zbiorowości ludzkich, dających m ożliw ości sam odzielne­ go, tw órczego działania na rzecz w łasnego zdrow ia i zdrow ia publicznego. W uję­ ciu tym je s t strategią zorientow aną przede w szystkim na zdrow ie człow ieka i spo­ łeczeństw a. U w zględniać pow inna jed n ak także działania edukacyjne, zapobiega­ ją c e niekorzystnym zdarzeniom zdrow otnym ja k i też ulepszające życie w choro­

bie.

Bibliografia:

A ldrich R., John L ocke w: K upisiew icz Cz. (red) M yśliciele o w ychow aniu. G raf Punkt W arszawa 2000, 2, 203-211 ;

Brzeziński T., (red), H istoria medycyny, PZW L W arszawa 1988; Dem el M ., P edagogika zd ro w ia , W SiP W arszawa 1980;

F ijałek J., Społeczne tradycje organizacyjne i naukow e w o piece zdrow otnej

do końca X V III w ieku [W:] B rzeziński T.(red) H istoria m edycyny. PZW L

W arszaw a 1995;

Gaj J., H ądzelek K., D zieje kultury fiz y c zn e j w P olsce w X I X і X X w ieku, AWF Poznań 1981;

G niazdow ski A., Z achow ania zdrowotne. Zagadnienie teoretyczne, p ró b a cha­

rakterystyki zachowań zdrowotnych społeczeństwa polskiego, IM P Łódź 1990;

H ilgenheger N. Johan Friedrich H erbart, [W:] K upisiew icz Cz. (red) M yśliciele o w ychow aniu. G ra f Punkt W arszaw a 2000, 2, 89 - 105;

К. Grabiński, R. Grabiński, J. Kowalski, R. Serbiak. R. Wrocławski - Między zdrowiem... 3 1 9

H um m el Ch. Platon [W:] K upisiew icz Cz. (red) M yśliciele o w ychow aniu, G raf Punkt W arszawa 2000, 2, 287-302;

H um m el Ch. A rystoteles [W:] K upisiewicz Cz. (red) M yśliciele o w ychow aniu, G ra f Punkt W arszawa 2000, 1,45-60;

Jolibert B. Condorcet [W:] K upisiew icz Cz. (red) M yśliciele o w ychow aniu. G raf Punkt W arszaw a 2 0 0 0 ,1 ,2 0 1 -2 1 4 ;

K antz H. Im m anuel K ant [W:] K upisiew icz Cz. (red) M yśliciele o w ychow aniu. G ra f Punkt W arszaw a 2000, 2, 1 4 9 -2 1 4 .

K arski J.B., R ozw ój idei prom ocji zdrow ia, Lider 1999, 6, 7-12;

K irsch n er H ., P rom ocja zd row ia na tle rozw oju m edycyny społecznej, [W:] K arski J.B .(red) Prom ocja zdrow ia, IGNIS W arszawa 1999, 71-87; Kot. S., H istoria w ychow ania, Żak W arszawa 1996.

K raw ański A ., P edagogika zdrow ia w społecznym system ie edukacji prozdro­

wotnej. Prom ocja Zdrowia. Nauki Społeczne i M edycyna. 2001,1,8,21,89-108;

L alonde M .A, N ew perspective on the health o f C anadians. A w orking document. G ouvem m ent o f Canada, O ttaw a 1974;

M arcinkow ski T. (red), P odstaw y higieny. Volumed.W rocław 1997;

M azurkiew icz E. A ., P odstaw y w ychow ania zdrow otnego. [W:] B rzeziński J., K orczak C.W ., H igiena i ochrona zdrow ia, PZW L W arszawa 1975, 449-479; Poliak K., U czniow ie H ipokratesa, W P W arszawa 1970;

Słońska Z., P rom ocja zdrowia. Zarys problem atyki. Prom ocja Zdrow ia. N auki Społeczne i M edycyna 1994, 1, 2, 37-52;

Słońska Z., R ola pro m o cji zdrow ia w rozwoju edukacji zdrowotnej. Prom ocja Z drow ia. N auki S połeczne i M edycyna 1 9 9 4 ,1 ,2 ,3 7 -5 2 ;

Szum ow ski W ł., H isto ria m edycyny filo z o fic zn ie ujęta, Sanm edia W arszawa 1994;

Syrek E., Zdrow ie w aspekcie pedagogiki społecznej, US1. K atow ice 2000; Tannahill A ., H ealth E ducation a n d H ealth Prom otion Planning f o r the 1990.

H ealth E ducation Journal 1 9 9 0 ,4 ,4 9 ;

Tatoń J., F ilozofia w m edycynie, PZW L W arszawa 2003;

Watson K., S ir Tomasz M orus, [W:] K upisiew icz Cz. (red), M yśliciele o w ycho­ w aniu. G ra f Punkt, W arszawa 2000, 2, 237 - 256;

W oynarow ska B., Podstaw y teoretyczne i strategia edukacji zdrowotnej w szkole, Lider 1999, 1, 14-19.

Summary

Health education has a history dating back to the beginning o f human civilization and there also lie the roots o f its main developmental trends: education supporting life and get-ting over the disease, education directed at prevention o f diseases and education designed for health.

In the history, both the relations between these trends and their intensification w ere subject o f changes. However, always until the present time, in the picture o f health educa-tion there has dominated education related to diseases and counteracting their occurrence. In the shade o f these trends there cam e to being education directed to health called positive medicine, it featured total expression o f factors determ ining the quality o f life o f an indi-vidual and community. It pointed to the leading principle o f a relation between health and education: health determines possibilities o f education, education enables achieving and prese­ rving com plete health.