Bariery aktywizacji zawodowej osób starszych w Polsce

(1)

BARIERY AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ

OSÓB STARSZYCH W POLSCE

1. Wstęp

D ługookresow e tendencje dem ograficzne w połączeniu ze w zrastającą złożo no ścią życia społecznego przekładają się na wzrost zapotrzebow ania na pracę osób starszych. D otychczasow e trendy w zakresie aktywności zawodowej Polaków na przedpolu starości wskazują, iż nie są oni nadm iernie chętni do wydłużania swojej aktywności zawodowej. Stąd też bardzo ważne jest poznanie czynników utrudnia jących, a często zniechęcających ludzi do kontynuow ania aktywności zawodowej.

W poszukiw aniu ow ych czynników m ożna stosow ać różnorodne metody. Z jednej strony w ykorzystyw ać m ożem y m etody jak ościo w e, pozw alające zrozu m ieć istotę procesu decyzyjnego prow adzącego do takiego, a nie innego zacho wania. Z drugiej strony odw oływ ać się m ożem y do danych ilościow ych. Każda z tych m etod posiada zarów no wady, ja k i zalety. W przypadku m etod jako ścio wych, z uw agi na nakład pracy, jak i je st potrzebny do uzyskania inform acji od jednej osoby, m am y zazw yczaj do czynienia z w ielkościam i pochodzącym i z m ałych, niereprezentatyw nych prób, ale w zam ian za to uzyskujem y inform acje o całym przebiegu procesu decyzyjnego prow adzącego do w ycofania się z rynku pracy. C zęsto rów nież, stosując pogłębiony wywiad, m ożliw e je s t głębsze zrozu m ienie nie tylko zew nętrznych uw arunkow ań przechodzenia na em eryturę, lecz rów nież odczuć i em ocji badanej osoby.

Z kolei m etody ilościow e, na skutek operow ania takim , a nie innym narzę dziem (najczęściej je s t to kw estionariusz), choć dostarczają z reguły mniej do głębnie przem yślanych odpow iedzi, to pozw alają na odnoszenie się do dużych reprezentatyw nych metod.

C elem niniejszego opracow ania je st przedstaw ienie barier, jak ie napotykają osoby na przedpolu starości w kontynuow aniu aktyw ności zaw odow ej. W reali zacji tego celu w ykorzystane zostały wyniki badania, ukazujące św iadom ość wy stępujących barier zarów no ze strony pracodaw ców , ja k i pracow ników , reali zow anego w 2006 r. przez H SB C (T he H ong K ong and Shaghai Banking C orporation) przy w spółpracy O xford Institute o f A geing. Z ostało przeprow adzo ne także badanie jakościow e, w którym uczestniczyli łódzcy seniorzy (w paź dzierniku 2007 r.).

(2)

Bariery aktywizacji zawodowej osób starszych w Polsce 169

2. Dezaktywizacja zawodowa w opinii starszych

pracowników i pracodawców

W 2006 r. został opublikow any raport zatytułow any The fu tu r e o f retirement, opracowany przez H SB C przy w spółpracy O xford Institute o f A geing, zaw ierają cy wyniki badania przeprow adzonego w 20 krajach na św iecie, w tym również w Polsce. R espondenci pytani byli o stosunek do problem u starości, em erytury i planów na dalsze życie. P ytania dotyczyły rów nież zabezpieczenia rodzinnego, m iejsca pracy i roli rządu w realizacji potrzeb osób starszych. O prócz 28 min osób fizycznych w badaniu uczestniczyło 6 m in pracodaw ców z sektora pryw at nego, którzy pytani byli o stanow isko w spraw ie starszych pracow ników , procesu starzenia się ludności i zm ian m odeli em erytalnych.

W yniki, ja k ie uzyskano, w skazują, iż w badanych krajach tylko 20% pracow ników nie zam ierza ju ż więcej pracow ać po przejściu na em eryturę, natom iast 75% z nich pragnie nadal być aktyw na zaw odow o, bądź to pracując na cały etat (9%), bądź w niepełnym w ym iarze czasu (66% ). W krajach europejskich, w tym rów nież w Polsce, około 70% pracow ników chce kontynuow ać pracę w niepeł nym w ym iarze czasu, a około 7% w pełnym.

R espondenci pytani o pow ody, dla których ch c ą nadal pracow ać, najczęściej (25% ) w y m ieniają kw estie finansow e, 22% z nich w skazuje na potrzebę bardziej w artościow ego spędzania czasu, nieco mniej (21% ) uważa, iż praca pom oże im w zachow aniu dobrej kondycji fizycznej, natom iast 13% ankietow anych chce kontynuow ać pracę w celu zachow ania kontaktu z innymi i z uwagi na stym ulację um ysłow ą (w ykres 1).

W przypadku polskich pracow ników kw estie finansow e p o jaw iają się dopiero na drugim m iejscu (21% ), a nieco mniej osób w kontynuacji zatrudnienia widzi cenną form ę spędzania czasu (20% ). W edług Polaków g łó w n ą przy czyn ą konty nuow ania pracy w późniejszym wieku je st chęć kontaktu z innym i ludźm i (33%). Na kolejnych m iejscach znajdują się takie pow ody, jak: utrzym yw anie kondycji fizycznej - 17% i um ysłow ej - 5% (w ykres 2).

N a pytanie o najlepszy m om ent odejścia na em eryturę najw ięcej badanych osób (36% ) odpow iada, iż w ycofają się z rynku pracy w chw ili, kiedy przyjdzie na to odpow iedni czas, 25% osób chciałoby przestać pracow ać w m om encie, gdy nie b ęd ą chciały ju ż dużej pracow ać, kolejne 21% w skazyw ało dokładnie prefe row any w iek odejścia na em eryturę, a 15% respondentów zam ierza przestać być aktyw nych zaw odow o w ów czas, gdy b ęd ą mogli sobie na to pozw olić.

O becnie E uropejczycy w ycofują się trw ale z aktyw ności zaw odow ej mając przeciętnie 61 lat. W Polsce natężenie przechodzenia na em eryturę je st najwyższe na kilka lat przed osiągnięciem ustaw ow ego w ieku em erytalnego. W 2005 roku średni w iek osoby odchodzącej z rynku pracy w ynosił 58 lat.

W E uropie w skazyw any przez badanych najlepszy m om ent w ycofania się z rynku pracy, podaw any zarów no przez pracodaw ców , ja k i pracow ników , nie różnił się znacząco od siebie (około 60 lat). Polscy pracow nicy biorący udział

(3)

w badaniu, jak o najlepszy w iek do w ycofania się z aktyw ności zaw odow ej w ska zywali przeciętnie 60,5 lat, a według polskich pracodaw ców to zaledw ie półtora roku w ięcej.

Wykres 1 Przyczyny kontynuowania pracy po przejściu na emeryturę w 20 krajach łącznie

(w %)

k w estie utrzy m an ie k o n tak t z sp ęd zan ie sytuacji fin an so w e k o n d y cji innym i w arto ścio w o finansow ej

fizycznej czasu

Ź ródło: H B S C 2006b, s. 5.

Wykres 2 Przyczyny kontynuowania pracy po przejściu na emeryturę według Polaków

(w %)

kw estie utrzy m an ie k o n tak t z sp ęd zan ie sytuacji fin an so w e kon d y cji innym i w arto ścio w o finansow ej

fizycznej czasu

(4)

W ycofyw anie się z rynku pracy osób starszych rozpatryw ać m ożna odwołując się do teorii społecznej kom petencji i w yłam yw ania się (Szukalski 2006). Zgod nie z założeniam i tej teorii zachow ania osób na przedpolu starości m ożna opisać jako sprzężenie zw rotne, pom iędzy społecznym i kom petencjam i osób starszych a kryzysami w ieku zaw odow ego. W ażnym elem entem w tym podejściu jest siła oddziaływ ania opinii otoczenia na sam oocenę osoby starszej. Jeśli w owej opinii osoba starsza określana je st jak o jednostka zbędna, stanow iąca obciążenie socjal ne, to w konsekw encji m oże ona postrzegać sam a siebie jak o ciężar. Podobnie opinie w m iejscu pracy określające pracow nika po 50. roku życia jak o nieproduk tywnego przekładają się na dążenie osób starszych do w cześniejszej dezaktyw izacji zawodowej z uwagi na ich ufność w praw dziw ość tych opinii.

W yniki w ielu innych badań pokazują, że pracodaw cy postrzegają osoby po 50. roku życia ja k o mniej zdolne, pracujące wolniej i posiadające m niejsze zdol ności do adaptacji (głów nie now ych technologii) w porów naniu z młodymi pra cow nikam i (M arshall, T aylor 2005). Jednocześnie pracodaw cy wskazyw ali na wiele pozytyw nych cech osób starszych jak o pracow ników , m.in. lojalność, do św iadczenie i koncentrację na pracy.

Te stereotypow e opinie pracodaw ców o pracow nikach po 50. roku życia w i doczne są rów nież w badaniu przeprow adzonym przez H SB C i O xford Institute of Ageing. P racodaw cy uw ażają starszych pracow ników z jednej strony, za bar dziej lojalnych i godnych zaufania, z drugiej, za mniej skłonnych do adaptacji w now ym m iejscu pracy, uczących się wolniej oraz słabiej znających nowe tech nologie.

B lisko połow a z przedsiębiorców uczestniczących w badaniu (48% ) uważa, że osoby starsze są mniej zaznajom ione z technologią inform atyczną oraz że wolniej się u czą w porów naniu z osobam i m łodymi (51% ). B lisko 40% z nich sądzi, że osoby po 50. roku życia m ają m niejszą zdolność do przystosow yw ania się do now ych w arunków pracy w stosunku do osób m łodych, a 25% przedsiębiorców zakłada, iż starsi pracow nicy są mniej produktyw ni. N iew ielka grupa pracodaw ców (7% ) uw aża starszych pracow ników za mniej lojalnych od ich m łodszych kolegów.

T ylko nieliczni pracodaw cy nie w idzą różnic w kom petencjach m łodych i sta rych pracow ników . Z aledw ie połow a przedsiębiorców (49% ) sądzi, że osoby po 50. roku życia są tak sam o produktyw ne, ja k m łodzi pracow nicy, około 30% nie widzi różnicy m iędzy nim i w poziom ie lojalności, znajom ości now ych technolo gii i szybkości przysw ajania wiedzy.

W ielu pracodaw ców uważa, że w cześniejsze w ycofyw anie się z rynku pracy osób na przedpolu starości oznacza ustępow anie m iejsca pracy m łodym pracow nikom, choć gw ałtow nie zm ienił się klimat gospodarczy i warunki demograficzne.

W ram ach badania The fu tu re o f retirem ent pytano pracodaw ców , która z dw óch następujących tez odpow iada ich przekonaniom : 1) osoby na przedpolu starości pow inny w ycofyw ać się z czynnego życia zaw odow ego, by ustępować m iejsca na rynku pracy m łodym pracow nikom , 2) w ycofyw anie się z aktywności

(5)

zaw odow ej przez osoby starsze stanowi dla firmy utratę cennej wiedzy i um iejęt ności. P raw ie połow a pracodaw ców uczestniczących w badaniu (49% ) skłaniała się ku drugiej tezie, a 40% pracodaw ców wskazuje pierw szą, jak o zgodną z ich przekonaniam i.

W Polsce odsetek odpow iedzi sugerujących, że przejście na em eryturę star szego pracow nika stanow i stratę cennego źródła wiedzy w ynosi 41% , natom iast 38% polskich pracodaw ców uważa, że osoby starsze pow inny zw alniać m iejsca pracy młodym.

W yniki raportu The fu tu rę o f retirem ent w skazyw ały, że zaledw ie 37% bada nych przedsiębiorców je st skłonnych zaoferow ać osobie starszej sposobność wy konyw ania now ego rodzaju pracy. W krajach europejskich, w tym również w Polsce, tak ą m ożliw ość oferuje blisko połow a pracodaw ców .

Tylko 30% przedsiębiorców w yraża chęć zatrudnienia osoby starszej w nie pełnym w ym iarze czasu pracy. Blisko 50% badanych pracodaw ców proponuje starszym pracow nikom m ożliw ość zdobycia now ych um iejętności. W przypadku polskich pracodaw ców , tylko co trzeci zgłasza gotow ość szkolenia starszych pra cow ników .

W iększość pracodaw ców na św iecie nie dostrzega problem u starzenia się spo łeczeństw a i jeg o konsekw encji dla rynku pracy. Spora ich część (33% ) zakłada, iż nie ma pow odów do zatrudniania osób starszych, dalsze 30% nie widzi takiej potrzeby, zaś 28% uw aża, że m ają one niższe kw alifikacje. Co czw arty praco daw ca w skazuje na zbyt duże koszty zw iązane z zatrudnianiem osób starszych. N ajrzadziej pracodaw cy jak o powód braku zainteresow ania zatrudnieniem osób na przedpolu em erytury w ym ieniają uregulow ania praw ne (w ykres 3).

Wykres 3 Powody, dla których pracodawcy nie chcą zatrudniać starszych pracowników

w 20 badanych krajach (w %)

nie sta n o w ią c en n eg o nab y tk u d la firm y

niższe k w alifikacje nie są potrzebni nie je s t to konieczne 1--- 1--- 1--- r 0 5 10 15 20 25 3 0 35 Ź ródło: H B S C 2006a, s. 11.

(6)

Polscy pracodaw cy najczęściej (36% ) w skazują na brak potrzeby zatrudniania osób starszych, 35% z nich uważa, że są to pracow nicy o niższych kwalifikacjach, kolejne 31% w skazuje, że zatrudnienie osoby starszej w iąże się ze zbyt dużymi kosztami. W ielu przedsiębiorców (28% ) zakłada, że nie jest konieczne zatrudnia nie osób powyżej pięćdziesiątki, 17% sądzi, że są one niezdolne i nie stanow ią cennego nabytku dla firm y, a 16% polskich pracodaw ców stw ierdza, że niechęć do zatrudniania starszych pracow ników wynika z prow adzonej przez rząd polityki rynku pracy (w ykres 4).

Wykres 4 Powody, dla których polscy pracodawcy nie chcą zatrudniać starszych pracowników

(w %)

rz ąd o w e regulacje

nie sta n o w ią cen n e g o n a b y tk u d la firm y

zbyt kosztow ni n iższe k w alifikacje nie są potrzebni nie je s t to konieczne 10 15 20 25 30 35 40 Z ródlo: H B S C 2006a, s. 11.

B adania prow adzone w Polsce (Perek-B iałas, R uzik 2004) w skazują, że osoby starsze cz u ją się dyskrym inow ane na rynku pracy. N ajczęściej przejaw y owej dyskrym inacji dostrzegają w procesie rekrutacji oraz w przypadku zw olnień. Jed nocześnie w yniki te potw ierdzają stereotypow e podejście przedsiębiorców do pracow ników na przedpolu starości. W śród badanych pracodaw ców częste są opinie, iż osoby starsze są mniej zdolne, częściej ch orują oraz są mniej elastycz ne. Jednak odczucie dyskrym inacji ze względu na w iek w śród respondentów jest w tych badaniach jed y n ie ich subiektyw nym odczuciem .

Ponadto, istotnym w pływ na aktyw ność zaw odow ą osób starszych m a sytu acja na rynku pracy. Postaw y pracodaw ców i pracow ników zm ieniają się wraz z koniunkturą gospodarczą. W sytuacji w ysokiego bezrobocia w iększość państw stosuje narzędzia m ające zachęcać osoby w wieku przedem erytalnym do dezaktyw izacji zaw odow ej. Przykładem takiego narzędzia, stosow anego i w Polsce, jest św iadczenie przedem erytalne, które w konsekw encji często prow adzi do przy

(7)

spieszonego w yjścia z rynku pracy. W przypadku niskiego bezrobocia m am y do czynienia z o dm ienną sytuacją. P orów nania m iędzynarodow e w skazują, iż kraje, w których poziom bezrobocia je st niski, charakteryzują się w ysokim w skaźnikiem zatrudnienia osób na przedpolu starości (5 5 -6 4 lata). P rzykładem m oże być tu D ania (w 2007 r. stopa bezrobocia kształtow ała się na poziom ie nie przekraczają cym 4% , natom iast w skaźnik zatrudnienia osób w wieku 5 5 -6 4 lata wyniósł 65% ) czy N iderlandy (analogicznie niespełna 5% i 63% )82.

3. Czynniki decydujące o przejściu na emeryturę

w opiniach łódzkich seniorów

C hcąc przyjrzeć się dokładniej najw ażniejszym przyczynom decyzji o przej ściu na em eryturę bądź św iadczenie przedem erytalne osób starszych w Łodzi, posłużono się indyw idualnym w yw iadem pogłębionym . Z punktu w idzenia celu badania, najistotniejsze były opinie osób w wieku przed- i em erytalnym , a indy w idualny w yw iad pogłębiony pozw olił na uzyskanie i w yczerpujące zbadanie opinii oraz postaw badanych. D zięki przeprow adzonym 20 w yw iadom m ożliwe było głębsze zrozum ienie nie tylko zew nętrznych uw arunkow ań przechodzenia na em eryturę, lecz rów nież odczuć i emocji badanej osoby. D obór respondentów prze biegał m etodą kuli śnieżnej, dlatego też wśród respondentów występuje nadrepre- zentacja nauczycieli. B adanych, którzy przeszli na em eryturę, m ożna podzielić na dw ie grupy ze w zględu na rodzaj decyzji o przejściu na em eryturę. Pierw si ode szli na em eryturę z własnej woli, była to ich suw erenna decyzja. D rugą grupę stanow ią osoby, które zostały zm uszone do przejścia na em eryturę, chociaż były w pełni spraw ne, zarów no fizycznie, ja k i psychicznie, i nadal chciały w ykony wać sw oją pracę.

N ależy jed n ak zw rócić uwagę, że osoby, które deklarow ały dobrow olne przejście na em eryturę, w późniejszej fazie w yw iadu często ja k o jed en z czynni ków przejścia na em eryturę podaw ały strach przed restrukturyzacją zakładu pracy bądź instytucji, w której pracow ały. Był to jed en z istotnych pow odów podjęcia przez nich decyzji o przejściu na em eryturę. W tym kontekście „sam odzielność” decyzji nie je st do końca oczywista. Podaw ane argum enty na tem at przejścia na em eryturę i dobrow olności decyzji są próbą racjonalizow ania decyzji, która nie była do końca niezależna. Z arów no A licja P., ja k i T atiana T. tw ierdziły, że wśród pracow ników były pow tarzane pogłoski na tem at restrukturyzacji bądź zw alniania osób, które zostały przyjęte przed 1989 rokiem do pracy. Jednak, ja k obydwie mówiły, były to pogłoski, a nie spraw dzone inform acje, bardziej plotki niż rze czyw iste fakty. C hociaż żadna z badanych nie przyznała tego otw arcie, z w ypo wiedzi m ożna w nioskow ać, że strach przed zw olnieniem w płynął na podjęcie decyzji o przejściu na em eryturę.

(8)

„Co było pow odem odejścia na em eryturę?”

...Cały czas nas straszono, że administracją będą likw idow ać, a zresztą je s t ty le młodych ludzi, niech też popracują. W ystarczająco długo pracow ałam ... (Ta tiana T.)

...Ja odeszłam w cześniej z pra cy niż pow innam , ale to ze w zglądu w łaśnie na ludzi, nie na pracą. B o praca była pasjonująca, ciekaw a człow iek się czuł naw et usatysfakcjonow any w ja k iś sposób (...) straszono nas ja kim iś reorganizacjami, (...) że m ożna nas zw olnić w każdej chwili... (A licja P.)

M aria F. tw ierdzi, że została zm uszona do przejścia na em eryturę przez sw oją zwierzchniczkę. C zynnikiem decydującym było osiągnięcie ustaw ow ego wieku em erytalnego, ale tak napraw dę był to tylko pretekst do usunięcia respondentki z m iejsca pracy. W raz z ukończeniem 60 lat będzie m usiała przejść na em eryturę. Chociaż nadal chce pracow ać, to pracodaw ca nie chce jej dalej zatrudniać.

...Ja bym nie podjęła tej decyzji sam odzielnie do tej pory, gdyby nie przymus. Po prostu zostałam zm uszona. Pracow ałabym przyn ajm niej je szc ze z dw a lata. 1 noooo myślę, że ja k ie ś dwa lata, dwa, m oże trzy, je że li by się dało, najchętniej do 65. roku życia. N ajchętniej, ale poniew aż to je s t niem ożliw e w naszych w arun kach politechnicznych, być m oże na innych uczelniach tak, to no to p o prostu, po prostu zostałam zm uszona. N ie tylko ja , ale i trzy inne koleżanki. (M aria F.)

R espondentka podkreślała szczególnie złą atm osferę w pracy i złe traktowanie osób, które m iały przejść na em eryturę. M aria F. - lektorka języ ka obcego na jednej z łódzkich uczelni - przyczyn tej sytuacji upatruje w zm niejszającej się liczbie godzin nauczania języków , a w konsekw encji zm niejszonem u zapotrze bow aniu na nauczycieli języków obcych. To pow oduje siln ą konkurencję wśród pracow ników , a starsze osoby są postrzegane jak o te, które „zabierają” pracę m łodszym . O soby, które m ogłyby być ju ż na em eryturze, a nie są i nadal pracują, odczuw ają szczególnie m ocno naciski ze strony kierow nictw a i kolegów , aby odeszły na em eryturę, chociaż są nadal spraw ne i gotow e do kontynuow ania pra cy zaw odow ej.

R óżnice pokoleniow e zauw aża rów nież nauczyciel akadem icki U niw ersytetu Ł ódzkiego D anuta P. C hociaż uważa, że atm osfera je st dobra, to jed n ak je st od czuw alna presja m łodszych pracow ników , którzy na w ykonyw aną pracę i sposób organizacji p atrz ą z innej perspektyw y. W pracy odczuw alny je st problem kom u nikacji pom iędzy m łodym i pracow nikam i, a osobam i m ającym i w ieloletni staż pracy.

M yślę, że je d n a k m łodzi ludzie, no chcieliby, żeby się środow isko odmłodziło. Takie osoby w pew n ym w ieku p ow inny odejść... (D anuta P.)

P roblem ryw alizacji m iędzy generacjam i pojaw ia się rów nież w w ypow ie dziach scenografa oraz w ykładow cy w Państw ow ej W yższej Szkole Film owej, Telew izyjnej i T eatralnej w Łodzi, G rzegorza M.

Widzę wyraźnie, że rzeczyw iście w rozm ow ach z kolegam i, z m ojego po kole nia, czy z m ojej generacji w idzę strach taki, że trzeba ustąpić młodym, że m ło dzi. ■■ (G rzegorz M .)

(9)

G łów ną przyczyną odejścia na em eryturę Barbary P., która jest pracow nikiem technicznym U niw ersytetu Łódzkiego, je st osiągnięcie ustaw ow ego wieku em ery talnego. R espondentka tw ierdzi, że osoby pracujące na podobnych jej stanow i skach nie m ają m ożliw ości przedłużenia okresu pracy naw et wtedy, gdy stan zdrow ia pozw ala im na kontynuow anie swojej pracy. Zgodnie z zarządzeniem rektora, czyli pracodaw cy, pracow nicy techniczni nie m ogą pracow ać dłużej niż przew idziany w ustaw ie w iek em erytalny.

No, głów nym czynnikiem , no to wiek, no tutaj to nie ma możliwości, bo p ro fe sorow ie m ogą pracow ać dłużej, a ja to znaczy m ogłam ju ż p rzejść naw et w cze śniej o d 55 lat, bo m iałam odpow iedni wiek i odpow iedni czas pra cy i m ogłam wcześniej, ale nie m iałam potrzeby, żeb y przechodzić na emeryturą. No w iek j e  dynie zadecydow ał, zresztą rektor ju ż nie przedłuża do 65 lat, do 60 lat się p ra cu  j e na Uniwersytecie, kobiety na tym stanowisku co j a i p o pro stu muszą... albo

sam em u składa się w ypowiedzenie, albo rektor daje trzym iesięczny ja k iś termin. (B arbara P.)

W w ypow iedzi D anuty P. rów nież pojaw ia się wiek jak o głów na przyczyna zakończenia pracy zaw odow ej. M im o tego, że nie je st jeszcze w wieku em erytal nym, respondentka ju ż wie, że będzie m usiała odejść z pracy w raz z osiągnięciem ustaw ow ego w ieku em erytalnego. Podobnie ja k poprzednia badana wyraża chęć kontynuow ania pracy.

, J a k ie czynniki decydują o tym, że przejdzie Pani na em eryturę?”

Ja myślę, że głów nie wiek. Poza tym tutaj w naszym m iejscu p ra cy je s t dużo m łodych ludzi, którzy no nie m ają m ożliw ości zostać zatrudnieni, je że li są miejsca pracy zajm ow ane przez osoby starsze. Poniew aż ja nie jestem pracow nikiem sa m odzielnym , to nie m am tego luksusu, że m ogę pracow ać dłużej, i będę p raw do  podobnie m usiała stricte odejść w tym wieku, ja k i je s t przew idziany ustawow o dla kobiet, to znaczy ja k skończę równo 60 lat. Tak się w tej chw ili m nie wydaje, nie w iem ja k to będzie do końca. Czy to będzie tak troszkę przesu nięte w je d n ą czy w drugą stronę. (D anuta P.)

Jedna z respondentek stw ierdziła, że to przepisy są g łó w n ą barierą uniem oż liw iającą kontynuow anie pracy zaw odow ej. M ałgorzata R. tw ierdzi, że mogłaby w ykonyw ać sw oją pracę (nauczanie język a francuskiego i hiszpańskiego) do 65. roku życia tak sam o dobrze, ja k czyniła to przez c a łą sw oją karierę zawodową.

...G dyby m ożna było pracow ać do 65. roku życia, to z pew no ścią bym została i nie spieszyłoby m i się odejść z uczelni i robiłabym to, co robię w takim samym rytmie iiii i myślę, że daw ałabym sobie radę, natom iast p rzep isy zm uszają mnie do odejścia w p rzyszłym roku, poniew aż kończę 60 lat w p rzyszłym roku. (M ałgo rzata R.)

T atiana T., K rystyna W. M ieczysław P. oraz A ndrzej D., o m łodych ludziach m ów ią jak o o osobach, które m uszą znaleźć pracę, więc trzeba przejść na em ery turę, aby ustąpić m iejsca i dać „szansę” młodym. A ndrzej D. uw aża, że przejście na em eryturę je st „obow iązkiem ”, poniew aż należy stw orzyć m iejsce pracy dla osób m łodych, które są bezrobotne. Jednak w kolejnej w ypow iedzi porów nał

(10)

pożegnanie osoby przechodzącej na em eryturę w m iejscu pracy do „stypy” . R e spondent tw ierdzi, że w spółpracow nicy oczekują, kiedy osoba starsza przejdzie na em eryturę, pracow nik w wieku przedem erytalnym staje się zbędny.

(...) N o p rzy tej dużej ilości m łodzieży bezrobotnej uważam, że to je s t pew nego rodzaju obowiązek. O siągnąłeś w iek em erytalny 65 lat i pracujesz w tym, w czym pracujesz, czekają inni, odejdź (...) (Andrzej D.)

(...) W ystarczająco długo pracow ałam . Zresztą u nas je s t tak duże bezrobocie jeszcze, tak, że now ych ludzi byłoby dosyć (...) (Tatiana T.)

(...) Uważam, że yyyyyy dłuższy czas pracy p o w yżej w ieku em erytalnego stw a rza większe bezrobocie w obecnej sytuacji, praw da, i to, uważam, przew aża na niekorzyść yyyyy tego system u (...) (M ieczysław P.)

(...) No, teoretycznie no m am emeryturą i m am z czego żyć, a ten m łody czło wiek nie m a nic, i on też potrzebuje p ra cy (...) (K rystyna W .)

K rystyna W . oraz Z ofia L., obie nauczycielki, jak o je d n ą z przyczyn podjęcia decyzji o zakończeniu życia zaw odow ego pod ają n adm ierną biurokratyzację szkolnictw a oraz nadm ierne obciążenie nauczycieli obow iązkam i niezw iązanym i bezpośrednio z ro lą nauczyciela. K rystyna W . m ówi o częstych szkoleniach, któ rych treść w zasadzie się pow ielała, co traktow ała jak o m arnow anie czasu. Re- spondentka jak o je d n ą z przyczyn rezygnacji z pracy podaje sytuację ekono m iczną ośw iaty w Polsce:

(...) szkoła je s t bardzo niedofinansowana. Ja w iele rzeczy, żeb y pracow ać na odpow iednim poziom ie, m usiałam kupować... kupow ałam za w łasne pieniądze. Całą m asę rzeczy... kupow ałam bardzo często biednym dzieciom , które tam w ie działam... że tam czegoś nie m ają (...) (K rystyna W .)

W przeciw ieństw ie do pow yższych przykładów dla A leksandra L. em erytura była oczekiw anym etapem życia. Zapew niała mu stały i system atyczny dochód. Spośród badanych tylko A leksander L. i Stanisław K. m ieli problem y ze znale zieniem pracy po 1989 roku. Jako inżynierow ie pracow ali w państw ow ych zakła dach, które w okresie transform acji uległy najpierw restrukturyzacji, a następnie likw idacji. Jako osoby w starszej grupie wieku produkcyjnego m ieli problem ze znalezieniem now ego zatrudnienia, dodatkow ym czynnikiem było duże bezrobo cie w ynikające z likw idacji w ielu państw ow ych zakładów pracy. N ie m ieli prawa do korzystania z w cześniejszych em erytur, poniew aż nie ukończyli 50 lat. A lek sander L. postanow ił założyć z kolegą niew ielką, dw uosobow ą firm ę, która daw a ła zatrudnienie jej dw óm założycielom .

O statnią pracę Stanisław K. znalazł po okresie bezrobocia i była to właściw ie praca m ająca pozw olić m u na „doczekanie” em erytury. Jako głów ne przyczyny odejścia na em eryturę podaje atm osferę w pracy oraz zm ęczenie, chęć odpoczynku.

(...) Z bliżał się w iek em erytalny, a p o za tym to był mój..., j a poszedłem na w cześniejszą em eryturę. A le to był w łasny wybór, dlatego właśnie, że takie te układy w tej spółdzielni m ieszkaniow ej się zaczęły robić... w ostatniej pracy... i ogrom pracy.... N ie m ożna było tego zdążyć. N o i czułem się zm ęczony, nie tylko ja zresztą (...) (Stanisław K.)

(11)

W anda S. jak o głó w n ą przyczynę podaje zm ęczenie, chociaż nadal zam ierza być aktyw na zaw odow o (będzie dziekanem w pryw atnej szkole), to jed n ak ilość obow iązków będzie m niejsza: (...) podjęłam decyzję żeby po prostu odpocząć trochę o d tak intensyw nej dydaktyki (...).

4. Podsumowanie

Przez ostatnie trzydzieści lat zm ieniły się okoliczności przechodzenia na em e ryturę i spojrzenie na tą kw estię przez osoby starsze. Rozw ój ekonom iczny i spo łeczny spraw ił, że żyjem y coraz dłużej, w lepszej kondycji zdrow otnej, przez co czas pozostaw ania na em eryturze w ydłużył się. W iele osób starszych pragnie nadal kontynuow ać pracę po osiągnięciu wieku em erytalnego.

C elem niniejszego opracow ania było zw rócenie uw agi na bariery jak ie napo tyk ają osoby na przedpolu starości na rynku pracy, zarów no ze strony pracodaw ców, jaki i sam ych pracow ników . Połączenie jakościow ych i ilościow ych metod badań stw orzyło m ożliw ość poznania czynników ograniczających aktywność zaw odow ą oraz odczuć badanych osób zw iązanych z zachow aniam i w spółpra cow ników i pracodaw ców w obec starszego pracow nika. Jak po kazują wyniki badań uzyskanych obiem a technikam i, większość osób starszych deklaruje chęć kontynuow ania pracy zaw odow ej, jed n ak w śród pracodaw ców w ciąż jeszcze istnieją stereotypow e opinie o osobach po 50. roku życia. Pracodaw cy niechętnie zatrudniają osoby starsze.

Prześw iadczenie, że osoby starsze, w ycofując się z aktyw ności zawodowej, zw alniają m iejsca pracy m łodym , nie znajduje odzw ierciedlenia w rzeczyw istości. B adania przeprow adzone przez Freem ana (K aczm arek 2006), pokazały, że młode osoby nie zajm ują m iejsc pracy, które zw alniają osoby starsze, z uwagi na brak kw alifikacji i dośw iadczenia. N atom iast starsi nie są skłonni podejm ow ać pracy w ykonyw anej przez ludzi m łodych, z pow odu w ym agań, którym nie są w stanie sprostać.

K ażdy człow iek prędzej czy później w ycofuje się z rynku pracy. Jak w skazują wyniki przedstaw ionych badań, respondenci na ogół uw ażali, że m om ent przej ścia na em eryturę pow inien być w ynikiem indyw idualnej decyzji sam ego pra cow nika. O soby, które ch cą pracow ać, pow inny w opiniach respondentów mieć takie praw o, ale rów nież je śli ktoś uważa, że jeg o stan zdrow ia uniem ożliw ia mu pracę, pow inien m óc z niej w cześniej zrezygnow ać. P raca dla w ielu polskich seniorów stanow i potrzebę bycia potrzebnym , m ożliw ość kontaktu z innymi oraz zachow anie spraw ności um ysłowej i psychicznej.

(12)

Literatura

Bobrówicz B., Durka W., Klepajczuk B., Piotrowski B„ W alewski M. (2004), Raport

z badania ankietowego dotyczącego realizacji projektów w ramach Działania 1.2 i 1.3, Sektora Programu Operacyjnego Rozwoju Zasobów Ludzkich, Ministerstwo

Gospodarki i Pracy, Warszawa.

HSBC (2006a), The fu tu re o f retirement: What the business want, HSBC, London. HSBC (2006b), The future o f retirement: What the People want, HSBC, London. HSBC (2006), The future o f retirement: What the word wants, HSBC, London.

Kaczmarek K. (2006), Problemy aktywizacji zawodowej osób w wieku 50 lat, w polityce

rządu, w: Z. Olejniczak, red., Aktywność zawodowa i społeczna osób z grupy wieko wej 50+. Opracowania, analizy, badania, dobre praktyki, Wyd. WSZiM, Leszno.

Marshal V.W., Taylor P. (2005), Restructuring the lifecourse: work and retirement, w: M.L. Johnson, red., The Cambridge handbook o f age and ageing, Cambridge, London. Ministerstwo Gospodarki i Pracy (2004), 50 Plus, Program na rzecz zatrudnienia osób

powyżej 50 roku życia, Warszawa.

Perek-Białas J., Ruzik A. (2004), Aktywizacja starszych ludzi na rynku pracy: bariery

i możliwości, w: J.T. Kowaleski, P. Szukalski, red., Nasze starzejące się społeczeń stwo. Nadzieje i zagrożenia, Wyd. UL, Łódź.

Rysz-Kowalczyk B., Szatur-Jaworska B. (2004), Polityka społeczna wobec cyklu życia.

Faza starości, w: J.T. Kowaleski, P. Szukalski, red., Nasze starzejące się społeczeń stwo. Nadzieje i zagrożenia, Wyd. UL, Łódź.

Szukalski P. (2006), Dezaktywizacja zawodowa Polek i Polaków na przedpolu starości, w: Z. Olejniczak, red., Aktywność zawodowa i społeczna osób z grupy wiekowej 50+.

Opracowania, analizy, badania, dobre praktyki, Wyd. W SZiM , Leszno.

Szukalski P. (2008), Ageizm - przyczyny, przejawy, konsekwencje, w: J.T. Kowaleski, P. Szukalski, red., Starzenie się ludności Polski - między demografią a gerontologią