Stanisław L iszew ski
K ated ra Geografii M iast i T uryzm uU niw ersytet Łódzki 9 0 -1 4 2 Łódź. ul. K opcińskiego 31
te l./fa x : (042) 6 3 5 -4 5 -5 0 stliszew @ geo.unl.lodz.pl
METROPOLITALNY REGION
TURYSTYCZNO-WYPOCZYNKOWY.
PRZYKŁAD MIASTA ŁODZI
Zarys treści: W pracy z d efin io w an o p o jęc ie m etropolitalnego regionu tury sty czn o -w y p o czy n k o w eg o o raz o p raco w an o u ni wersalny m odel tego regionu. M odel ten prezen tu je region w dwóch aspektach: kierunków i n atężen ia ruchu turystycznego 0|,az rozw oju przestrzeni turystycznej. W dalszej części pracy Przeprow adzono identyfikację tego o g ó ln eg o m odelu na przy kładzie tu ry styczno-w ypoczynkow ego regionu m etro p o litaln e go Ł odzi, w yróżniając pięć faz je g o rozw oju: faza inicjalna, instytucjonalna, w ypełniania, n asy cen ia i regresji.
Słowa k lu czo w e: region turystyczny, m etro p o litaln y region turystyczno-w ypoczynkow y.
A METROPOLITAN TOURISM
REGION:
THE EXAMPLE OF ŁÓDŹ
Abstract: The author d efines the con cep t of a m etro politan tourism region and presen ts a general m odel show ing the trends and intensity o f tourism and the developm ent o f tourism space. This is followed by the settin g ou t o f a general m odel using the exam ple of the m etropolitan tourism region of Łódź, and describing five developm ent phases: initial, institutional, infilling, saturation and regression.
Key w ords: tourism region, m etropolitan recreational- tourism region.
1. WSTĘP
^ toczącej się od dłuższego czasu dyskusji na temat regionów turystycznych we współczesnym świecie
( B a c h v a r o v 2003, D u r y d i w k a , K o w a l c z y k
2003) autor stoi na stanowisku, że region turystycz- ny ma charakter funkcjonalny, a jego powstanie Wiązane jest z „zawłaszczeniem” części przestrzeni §e°graficznej na użytek szeroko pojętej turystyki, ^'arątego zawłaszczenia jest ruch turystyczny. Tak P°jęty region jest przedmiotem poznania naukowe- 2°, co wymaga stosowania odpowiedniej procedury Zdawczej. To ogólne określenie regionu nie uwzglę dnia jego różnorodności, wynikającej m.in. z formy Przestrzennej (kształtu), usytuowania czy zróżni- ^'Wania funkcjonalnego zawłaszczonej przestrzeni, jymienione cechy stają się podstawą wydzielenia *lku typów regionów turystycznych, wśród których Zr>alazł się również „metropolitalny region tury- styczny” ( L i s z e w s k i 2002,2003).
Turystycznym (turystyczno-wypoczynkowym) regionem metropolitalnym, w pracy tej, nazywać
1. INTRODUCTION
In th e ongoing d e b a te a b o u t to u rism
reg io n s
( B a c h v a r o v2 0 0 3 ,
D u r y d i w k a & K o w a l c z y k2003) th e a u th o r is of
th e o p in io n th a t a to u ris m region is
a fu n c tio n a l p h e n o m e n o n , a re s u lt of
a p a r t of g e o g ra p h ica l s p a c e b ein g ta k e n
u p by to u rism . Its m e a s u re is to u rism
activity, a n d a reg io n a p p ro a c h e d th is
w ay is a n o b ject of s tu d y w h ich re q u ire s
a n
a p p ro p ria te
re s e a rc h
p ro ced u re.
T his g e n eral d efin itio n d o e s n o t in clu d e
d iv ersity re s u ltin g from s p a tia l form,
lo catio n o r th e fu n c tio n a l diversity of
th e s p a c e o ccu p ied .
Adivision into
sev eral ty p es of to u ris m region, in clu d in g
a m e tro p o lita n to u ris m reg io n ’
( L is z e w s k i2 0 0 2 , 2003) is b a s e d o n th e criteria
m e n tio n e d above.
In th is article a m etropolitan tourism
(rec re atio n al-to u rism ) reg ion is a
geo-będziemy przestrzeń geograficzną użytkowaną przez duże miasto o funkcjach metropolitalnych oraz jego zaplecze identyfikowane wcześniej ze strefą pod miejską a obecnie nazywane obszarem metropoli talnym. Aby tak zdefiniowany obszar metropolital ny (miasto centralne i jego zaplecze) mógł być uzna wany za region turystyczny musi on być celem wę drówek turystycznych w szerokim tego słowa zna czeniu. Cechą charakterystyczną turystycznego ob szaru metropolitalnego jest wyraźna segmentacja przestrzenna ruchu turystycznego. Centrum (miasto metropolitalne) regionu jest głównie miejscem do celowym lub tranzytowym przyjazdów turystycz nych (turystyka poznawcza, biznesowa, kulturalna itd.), a jego obszary zewnętrzne celem wyjazdów mieszkańców miasta na wypoczynek weekendowy lub urlopowy. Te dwie główne funkcje regionu me tropolitalnego upoważniają do nazywania go regio nem turystyczno-wypoczynkowym. Turystyczno- wypoczynkowy region metropolitalny ma cechy re gionu węzłowego i jako taki zawsze związany jest z rdzeniem osadniczym (dużym miastem), któremu zawdzięcza swoje powstanie.
Celem tej pracy jest identyfikacja regionu tury styczno-wypoczynkowego łódzkiej metropolii miej skiej, prześledzenie etapów jego kształtowania oraz ustalenie mechanizmów współczesnego funk cjonowania tego regionu. Wyjątkowość obiektu badań wynika z faktu, że Łódź przez ostatnie dwa wieki (XIX i XX) była wielkim monofunkcyjnym miastem przemysłowym, porównywanym bardziej do wielkiego osiedla robotniczego niż do miasta metropolitalnego.
Praca, w warstwie empirycznej, oparta jest na rezultatach badań terenowych prowadzonych na omawianym terenie od ponad 20 lat przez studen tów i pracowników Katedry Geografii Miast i Tu- ryzmu Uniwersytetu Łódzkiego. Ten ogromny do robek badawczy umożliwia dziś przedstawienie syntezy powstawania i rozwoju funkcji wypoczyn kowej i turystycznej w tej części Polski, która po wszechnie uznawana jest za aturystyczną i dopiero od niedawna nieśmiało bywa odwiedzana przez tu rystów, bardziej przyjeżdżających tu z zagranicy niż z terenu Polski.
2 . KONCEPCJA METROPOLITALNEGO REGIONU TURYSTYCZNO-
-WYPOCZYNKOWEGO
Powstanie i rozwój metropolitalnego regionu tury styczno-wypoczynkowego, w takim znaczeniu jak
g rap h ical s p a c e of a large m etro po litan
city to g e th e r w ith its h in te rla n d , earlier
reg ard ed a s th e r u r a l- u r b a n fringe b u t
now d e sc rib e d a s a m e tro p o litan area.
In o rd e r for a m e tro p o lita n region to
b e re g a rd ed a s a to u rism region, it m u st
b e a to u rism d e s tin a tio n . A c h a ra c te ristic
fe a tu re of a m e tro p o lita n to u rism region
is a d istin ctiv e s p a tia l se g m e n ta tio n of
to u rism . T he c e n tre o f th e region (the
city) is for th e m o st p a r t e ith e r a to u rism
destination (educational, busin ess, cultural
to u rism a n d so on) o r u s e d for tra n sit,
w hile its o u te r a r e a s a re th e d e stin atio n
of city in h a b ita n ts a t w e ek e n d s or holi
days. T h ese two m a in fu n c tio n s m ake it
a to u rism region. A m e tro p o litan to u rism
region is a n o d al region a n d a s s u c h it is
in se p a ra b le from th e large city w hich h as
g e n e ra te d it.
The aim of th is artic le is to define
th e to u ris m reg io n of Łódź, follow the
s ta g e s of its c re a tio n a n d e sta b lis h the
m e c h a n ism s of its fu n ctio n in g . Łódź is an
e x cep tio n al c a se s tu d y b e c a u s e over the
la s t two c e n tu rie s (19,h a n d 2 0 th) it h as
b een a h u g e m o n o -fu n ctio n al in d u stria l
city c o m p arab le to a large w orking class
‘d is tric t’ r a th e r th a n a m e tro p o litan city.
The a rticle is b a se d on re s e a rc h w hich
h a s b e e n c o n d u c te d for over 20 y ears by
th e s tu d e n ts a n d le c tu re rs of th e U rban
a n d T o u rism G eo g rap h y D e p a rtm e n t at
th e U niversity of Łódź. T his im m ense
acad em ic o u tp u t h a s m ad e it possible
to p re s e n t th e d e v elo p m en t p ro cess of
a re c re a tio n a l a n d to u rism fu n ctio n in
a p a rt of P o lan d com m only considered
‘u n to u ris tic ’ a n d w h ich h a s only recently
s ta r te d to be v isited by to u ris ts (and more
from a b ro a d th a n o th e r p a r ts of Poland).
2 . THE CONCEPT OF A METROPOLITAN TOURISM REGION
A ccording to th e d efin itio n q u o ted earlier,
th e
d e v elo p m en t
of
a
m etropolitan
to u rism region is a fu n c tio n of a m etro
p o lita n a re a. In o rd e r to d e m o n stra te this
s ta te m e n t th e p ro c e ss e s re sp o n sib le for
th e em erg en ce o f s u c h large u rb a n con
c e n tra tio n s n e e d to be briefly analy sed .
podano to w definicji, jesl funkcją rozwoju obsza ru metropolitalnego. Uzasadnienie tego stwierdze nia wymaga krótkiej analizy procesów odpowie dzialnych za powstanie dużych czy wielkich sku pisk miejskich.
Przyczyną uruchomienia procesów urbanizacji na dużą skalę stał się rozwój przemysłu, wymaga jący koncentracji znacznej grupy robotników
w określonym miejscu, oraz rozwój komunikacji masowej (początkowo kolejowej) umożliwiający przewóz surowców, towarów i ludzi na duże odle głości. W okresie tym, nazywanym przemysło wym, dokonały się bardzo duże zmiany w sieci osadniczej, która wcześniej przez wiele wieków funkcjonowała jako system hierarchicznie podpo rządkowanych ośrodków centralnych, zapewniają- cych ludności, zwłaszcza rolniczej, niezbędną ob- slugę, głównie w zakresie usług.
Uprzemysłowienie istniejących wcześniej miast i miasteczek, a także powstanie nowych ośrodków Przemysłowych, rozpoczęło okres masowego prze mieszczania się ludności z terenów wiejskich do tych nowych centrów życia gospodarczego. Nastą pił okres aglomeracji (skupiania) ludności i dzia łalności gospodarczej w określonych obszarach. Proces ten odznaczał się dużym nasileniem migra cji ludności i jej dużą koncentracją przestrzenną wokół jądra osadniczego istniejącego już wcze śniej (stare miasto) lub tworzonego na potrzeby Powstającego miasta przemysłowego. Kierunek migracji był w tym okresie generalnie jednostron- ny; były to przyjazdy do miasta. Tak zasygnalizo wany proces doprowadził do powstania dużych 1 wielkich skupisk miejskich (aglomeracji, konur- bacji), które na skutek rozwoju przemysłu „wyssa- ly” z najbliższego zaplecza miejscową ludność. Proces aglomerowania ludności, w starych i no wych ośrodkach miejskich na ziemiach polskich, trwał przez cały XIX w. i początek wieku XX.
Kolejna faza procesu urbanizacji związana była 2 rozwojem technicznych możliwości ruchu waha dłowego do miast (środki masowej komunikacji, kolej, autobus, tramwaj), co zaowocowało falą co dziennych dojazdów do pracy i nauki do miasta 0l'az mniej regularnych przyjazdów w innych ce- *ach (handlowe, urzędowe, kulturalne itd.).
Ten codzienny kontakt ludności mieszkającej Poza miastem, zwykle z centrum aglomeracji, za owocował rozwojem wielofunkcyjnej strefy pod miejskiej. Wśród licznych funkcji tej strefy ^ywicielska, ogrodnicza, zdrowotna i inne) zaczy- na pojawiać się również funkcja wypoczynkowa, żarówno pierwszych rezydencji, jak i okresowego
L arge-scale u rb a n is a tio n w as c au se d
by th e d e v elo p m en t of in d u s try w hich
re q u ire d
a
c o n sid e ra b le
n u m b e r
of
w o rk ers to b e a t a given place, a s well a s
by th e d e v elo p m en t of p u b lic tr a n s
p o rt (originally rail) w hich m ad e possible
th e tr a n s p o r t raw m a te ria ls, goods a n d
people over long d is ta n c e s. The in d u s tria l
period b ro u g h t sig n ifican t c h a n g e s to
a s e ttle m e n t sy ste m w h ich h a d earlier
fu n c tio n e d a s a sy ste m of h ie ra rc h ica l
c e n tre s prov id in g th e local p o p u latio n
(especially
ru ral)
w ith
all
n e c e ssa ry
services.
T he in d u s tria lis a tio n of ex istin g tow ns
a n d cities, a s well a s th e a p p e a ra n c e of
new in d u s tria l c e n tre s , c a u s e d a m assiv e
p o p u la tio n flow from ru ra l a re a s to th e se
new econom ic c e n tre s ; it w as th e period
of ag g lo m eratio n of b o th people a n d
econom ic activity in specific a re a s. The
inflowing p o p u la tio n c o n ce n tra te d a ro u n d
a n a lre ad y ex istin g s e ttle m e n t n u c le u s
(an o ld er town) o r a n ew o ne c re ate d for
th e p u rp o s e s of th e em erg in g in d u s tria l
city. T h ere w a s o ne d ire c tio n of flow -
tow ard th e city. T his p ro c e ss led to
th e c re a tio n of very large c o n u rb a
tio n d raw in g th e in h a b ita n ts of th e
im m ed iate h in te rla n d in to th e ‘rh y th m ’
of th e developing city. T he p ro c e ss of
ag g lo m eratio n in P oland, in b o th older
a n d new u r b a n c e n tre s , la ste d th ro u g h
o u t th e 19th c. a n d in to th e 2 0 th c.
A fu rth e r s ta g e in u rb a n is a tio n w as
co n n ected w ith new technological develop
m e n ts s u c h a s p u b lic tr a n s p o r t (rail, b u s
a n d tram ) w h ich e n a b le d large n u m b e rs
of people to daily c o m m u te to w ork
a n d school, o r trav el o ccasio n ally to th e
city for o th e r re a s o n s (to visit sh o p s,
offices, c u ltu ra l e v e n ts etc.). T he p h a se of
u rb a n is a tio n d o m in a te d by a c o n cen tric
flow to w ard s th e c o n u rb a tio n (p e rm a n e n t
relo catio n ,
c o m m u tin g
to
w ork a n d
school, etc.) la ste d in P oland u n til th e
1980s.
T his everyday c o n ta c t of th o se living
o u tsid e th e city w ith th e c e n tre led to th e
dev elo p m en t of a m u lti-fu n c tio n a l role for
th e ru r a l- u r b a n fringe. A m ong th e m an y
fu n c tio n s (m a rk e t g a rd e n in g , su p p ly in g
food, offering h e a lth y living co n d itio n s
wykorzystywania zagród rolniczych na cele wypo czynkowe (letnisko).
Ta faza urbanizacji, w której nadal dominował dośrodkowy ruch ludności do aglomeracji (migra cje na stałe, dojazdy do pracy i nauki, i w innych celach) trwała w Polsce praktycznie do lat 80. XX w.
Przemiany społeczno-gospodarcze jakie doko nały się w Polsce w ostatnich latach XX w. przy spieszyły kolejny etap w procesie urbanizacji. Cha rakteryzuje się on: upadkiem do niedawna głów nej funkcji dużych skupisk miejskich (aglomeracji) jakim był wielki przemysł, wkroczeniem do miast nowych funkcji, nazywanych dość umownie me tropolitalnymi, które anektują do swoich potrzeb dzielnice centralne, rozwój indywidualnych środ ków przemieszczania się (samochód osobowy) i komunikacji (telefon komórkowy, Internet).
Ten etap urbanizacji zaznacza się również bar dzo wyraźną zmianą w zakresie kierunku kontak tów mieszkańców zaplecza z aglomeracją. Zdecy dowanie zmniejszają się codzienne dojazdy do pra cy (w niektórych przypadkach wręcz ustają), nastę puje częściowa emigracja mieszkańców aglomera cji w strefę podmiejską, która staje się aktywną częścią działalności gospodarczej (rozwój różno rodnej działalności gospodarczej), wreszcie miesz kańcy aglomeracji masowo organizują tereny wy poczynku i rekreacji na zewnątrz obszaru miasta.
Zasygnalizowane procesy prowadzą do kształ towania, wokół jądra aglomeracji i terenów zur banizowanych, obszaru o nowej jakości funkcjo nalnej, nazywanego obszarem metropolitalnym. W kształtowaniu tego obszaru określoną, często pionierską, rolę odgrywała funkcja turystyczno- wypoczynkowa, stąd identyfikowanie obszaru me tropolitalnego z regionem turystyczno-wypoczyn kowym wydaje się w pełni uprawnione.
Załączone schematy (rys. 1) wyjaśniają bliżej genezę i wyraz przestrzenny metropolitalnego re gionu turystyczno-wypoczynkowego.
Na schemacie 1A przedstawiono kierunki ruchu ludności w celach zarówno turystycznych, jak i wypoczynkowych, które zadecydowały o powsta niu i rozwoju całego regionu. W zakresie ruchu tu rystycznego schemat ten nie uwzględnia dynamiki zmian. Miasta rozwijające się na bazie starego ją dra osadniczego znacznie wcześniej były miejscem docelowego lub tranzytowego przyjazdu turystów niż miasta nowe, a zwłaszcza przemysłowe. Obec nie o wielkości tego dośrodkowego ruchu decydują zarówno walory krajoznawcze miasta, jak i jego skala, która coraz częściej jest wykładnikiem wyposażenia miasta w instytucje metropolitalne,
a n d so on) w a s a ls o a re c re a tio n a l fu n c tio n , w ith b o th p e r m a n e n t h o m e s a n d fa rm s b e in g u s e d te m p o ra rily for r e c r e a tio n a l p u r p o s e s in s u m m e r. T h e s o c io -e c o n o m ic tr a n s f o r m a tio n s t h a t to o k p la c e in P o la n d in th e la s t y e a rs o f th e 2 0 th c. a c c e le r a te d th e n e x t sta g e o f u r b a n is a tio n . Its m a in f e a tu r e s w ere a s follow s: a d e c lin e in th e in d u s tr y w h ic h h a d b e e n th e m a in fu n c tio n , th e e m e rg e n c e o f n e w f u n c tio n s (k n ow n as m e tro p o lita n fu n c tio n s ) in th e b u ilt- u p a re a , th e d e v e lo p m e n t o f in d iv id u a l m e a n s o f tr a n s p o r t (p riv ate cars) a n d m e a n s o f c o m m u n ic a tio n (m obile p h o n e a n d th e in te rn e t).
At th is s ta g e o f u r b a n is a tio n c o n ta c t b e tw e e n h in te r la n d in h a b ita n ts a n d th e c o n u r b a tio n h a s clearly ch an g e d . E v ery d ay c o m m u tin g h a s co n sid era b ly d e c re a s e d (in s o m e c a s e s s to p p e d a l together) a n d so m e c o n u rb a tio n in h a b ita n ts h a v e m oved to th e r u r a l- u r b a n fringe w h ich itse lf h a s b e c o m e econom ically activ e (different fo rm s o f b u s in e s s have s ta r te d to develop). F inally, c o n u rb a tio n in h a b ita n ts h a v e p io n e e re d th e recrea- tio n a l-to u ris m fu n c tio n o u ts id e th e city le a d in g to th e c re a tio n o f a fu n ctio n ally n ew m e tro p o lita n a r e a a r o u n d th e b u ilt- u p a re a . T h e r e c r e a tio n a l- to u r is m fu n ctio n w as c ru c ia l to its c re a tio n o f th e m e tro p o lita n a r e a so d efin in g it a s a to u rism reg io n s e e m s fully ju s tifie d .
T h e g r a p h s (Fig. 1) e x p la in th e o rig ins a n d la y o u t o f a m e tr o p o lita n to u ris m reg io n in m o re d e ta il. G ra p h 1A p r e s e n ts th e d ir e c tio n s o f flow for to u r is m a n d r e c r e a tio n a l p u r p o s e s t h a t in itia te d its d e v e lo p m e n t a l th o u g h th e g r a p h does n o t in c lu d e th e s ta g e s o f th e p ro c e ss. C itie s w h o se d e v e lo p m e n t w a s b a s e d on a n old s e ttle m e n t n u c l e u s h a d b e e n to u r i s t d e s tin a tio n s o r t r a n s i t a re a s lo n g b efo re th e n e w (esp ecially th e in d u s tria l) c itie s . A t p r e s e n t th e size o f th is c o n c e n tr ic inflow d e p e n d s b o th o n th e to u r is m a s s e t s o f th e city a n d o n its s c a le , w h ic h o fte n c o rre s p o n d s to th e n u m b e r o f m e tro p o lita n in s titu tio n s a t tr a c t in g t o u r i s t s (b u s in e s s , c u ltu r a l, c o n fe re n c e to u r is m a n d so on)- T h e to u r is m r a n k o f a m e tro p o lita n city is d e fin e d b y its te rrito ria l re a c h
Rys. 1. Metropolitalny region turystyczno-wypoczynkowy (schemat)
A - kierunki ruchu turystyczno-wypoczynkowego - ruch: 1 - turystyczny, 2 - wypoczynkowy, M - obszar miasta, P - strefa podmiejska, Z1 - strefa zewnętrzna bliższa, Z2 - strefa zewnętrzna dalsza; B - przestrzeń turystyczna, 3 - obszar miasta, 4 - przestrzeń miejska,
5 - przestrzeń urbanizacji i kolonizacji turystycznej, 6 - przestrzeń penetracji, asymilacji turystycznej i turystyki kwalifikowanej
Fig. 1. Metropolitan tourism region (a model)
A - directions of tourism flow - flows: 1 - tourism, 2 - recreational, M - built up area, P - outskirts area, Z1 - inner fringe, Z2 - outer fringe; B - tourism space, 3 - metropolitan, 4 - urban space, 5 - tourism 'urbanisation' and 'colonisation' space,
6 - tourism 'penetration', 'assimilation' and active tourisme space
będące m agnesem przyjazdów do centrum (tury styka biznesow a, kulturalna, kongresow a i inna).
N iew ątpliw ie rangę turystyczną m iasta m etro politalnego określa skala i zasięg terytorialny przy byszów z zewnątrz, z w yłączeniem dojeżdżających do pracy.
Rozwój funkcji w ypoczynkow ej dokonał się na obszarach zew nętrznych ją d ra m etropolii głównie
spraw ą m ieszkańców głów nego m iasta, którzy w poszukiwaniu dogodnych przestrzeni zagospo darowali jeg o otoczenie, przyczyniając się w alnie do kształtow ania zew nętrznej części obszaru me- tropolitalnego.
W strefie zewnętrznej okalającej miasta metro politalne często występują również obiekty atrakcyj- ne poznawczo, które są celem przyjazdów zarówno mieszkańców miasta, jak i przybyszów z zewnątrz.
Om ówiony schem at kierunków ruchu turystycz- no-wypoczynkowego na obszarze m etropolitalnym rna bardzo wyraźny w pływ na kształtow anie struk tury funkcjonalnej przestrzeni geograficznej, co Precyzuje schem at IB .
Rozwój tej funkcji przekształca daw ną strefę Podmiejską w obszar zagospodarow yw any
wypo-w ith th e ex cep tio n o f th o s e co m m u tin g to
w ork.
The re c re a tio n a l fu n c tio n evolved in
a re a s o u ts id e th e b u ilt- u p a re a, m ainly
d u e to th e activ ities o f its in h a b ita n ts
w ho developed th e r u r a l- u r b a n fringe of
th e m e tro p o lita n a re a . It often in c lu d e s
in te re stin g s ite s w h ic h city in h a b ita n ts
a n d v isito rs from elsew h ere com e to see.
T he d ire c tio n s o f to u rism flow in
a m e tro p o lita n a r e a clearly affect th e
fu n ctio n al s tr u c tu r e of geographical space
a s p re s e n te d in g ra p h IB . T he developing
re c re a tio n a l
fu n c tio n
tra n sfo rm s
th e
fo rm er r u r a l- u r b a n fringe in to a n a re a
w ith a re c re a tio n a l in fra s tru c tu re . In th e
im m e d ia te v icinity o f th e city b o u n d a rie s
(the
‘o u ts k irts ’),
th e
e a rlie s t
to
be
co lo n ised to u ristic a lly (second hom es,
re c re a tio n a l p lo ts w ith s u m m e r ‘c o tta g e s’
o r p o te n tia l for b u ild in g , holid ay c e n tre s
etc.), p e rm a n e n t h o m e s g ra d u a lly b eg an
to a p p e a r, a sig n of u rb a n is a tio n a n d th e
elim in atio n o f te m p o ra ry holiday visits.
czynkowo. W najbliższym otoczeniu miasta, naj wcześniej kolonizowanym turystycznie (drugie do my, działki wypoczynkowe, ośrodki rekreacyjne itd.), w miarę upływu czasu zaczynają pojawiać się stałe rezydencje, które są oznaką urbanizowania terenu i eliminowania z niego miejsc okresowego pobytu wypoczynkowego.
Dalej położony od miasta obszar, nazywany w omówionym schemacie strefą zewnętrzną bliż szą, w miarę urbanizacji dawnej strefy podmiej skiej przejmuje funkcję wypoczynku zarówno opartego na trwałej kolonizacji (drugie domy), jak i aktywnej rekreacji, polegającej na przemieszcza niu się w przestrzeni. Na obszarze tym kształtuje się bardzo wyraźnie przestrzeń kolonizacji i pene tracji turystycznej, której użytkownikami są wciąż głównie mieszkańcy miasta metropolitalnego. Te ścisłe związki funkcjonalne między obszarem mia sta centralnego (jądrem metropolii) a jego zaple czem są wyrazem przestrzennego zasięgu obszaru metropolitalnego.
Zewnętrzna dalsza strefa miasta metropolitalne go, zwykle dość odległa od centrum, przejmuje część funkcji dawnych stref podmiejskiej i ze wnętrznej bliższej, co przejawia się w powstawaniu na tych obszarach przestrzeni: penetracji turystycz nej (wycieczki, grzybobrania itd.), asymilacji tury stycznej (np. gospodarstwa agroturystyczne) oraz turystyki kwalifikowanej (żeglarstwo, hippika i in ne). Związki wypoczynkowe tej strefy z centrum metropolii, głównie na skutek odległości, zaczynają słabnąć, a obszar ten jest również użytkowany jako przestrzeń wypoczynkowa przez mieszkańców in nych metropolii (obszar krzyżujących się wpływów).
Przedstawiony schemat metropolitalnego regio nu turystyczno-wypoczynkowego (rys. 1) w dwóch aspektach: kierunków przemieszczeń turystyczno- -wypoczynkowych, czyli ruchu turystycznego oraz kształtowania przestrzeni turystycznej, przy przy jęciu pewnych założeń, może mieć charakter uni wersalny. Założenia te można sformułować w spo sób następujący:
- miasto metropolitalne ma charakter monocen- tryczny, a jego formą wyjściową była duża aglo meracja miejska;
- położenie geograficzne miasta metropolital nego ułatwia w miarę swobodny dostęp komunika cyjny do terenów zewnętrznych; nie występują utrudniające przemieszczanie się bariery przyrod nicze (góry, morze itd.);
- rozwój funkcji metropolitalnych w mieście centralnym uruchomił proces powstawania obszaru metropolitalnego;
F ollo w in g th is , th e a r e a f u r th e r from th e city, th e ‘i n n e r ’ frin g e in th e g ra p h , ta k e s o n a r e c r e a tio n a l fu n c tio n b a se d o n b o th p e r m a n e n t ‘c o lo n is a tio n ’ (second h o m e s) a n d a c tiv e r e c r e a tio n , to u ris m ‘c o lo n is a tio n ’ a n d ‘p e n e tr a tio n ’ sp a c e s c a n b e fo u n d w h ic h a r e still u s e d m ain ly b y th e in h a b i t a n t s o f th e m e tro p o lita n city. T h e s e tig h t f u n c tio n a l lin k s b e tw e e n th e b u ilt- u p a r e a a n d its h in te r la n d re fle c t th e s p a tia l e x te n t o f th e m e tro p o lita n a re a .
T h e ‘o u te r ’ frin g e o f a m e tro p o lita n a re a , v isually q u ite d i s t a n t fro m th e b u ilt- u p a re a , ta k e s o n s o m e o f th e fu n c tio n s fro m th e fo rm e r ‘o u t s k i r t s ’ a n d ‘in n e r ’ frin g e, a n d a s a r e s u l t to u r is m ‘p e n e tr a tio n ’ (e x c u rs io n s , m u s h r o o m p icking, etc.) a n d ‘a s s im ila tio n ’ (e.g. a g ro -to u ris m fa rm s a lo n g w ith ‘a c tiv e ’ to u r is m (sail ing, h o r s e - r id in g a n d o th e rs ) s u b - s p a c e s e m erg e. R e c re a tio n a l lin k s b e tw e e n th is zo n e a n d th e b u ilt- u p a r e a a r e w eak er, m a in ly d u e to d is ta n c e , a n d th e a r e a is a lso u s e d for re c r e a tio n p u r p o s e s by in h a b ita n t s o f o th e r c itie s (an a r e a oi m u ltip le in flu e n c e s ).
T h e g r a p h (Fig. 1) p r e s e n tin g two a s p e c ts o f a m e tr o p o lita n to u r is m region (d ire c tio n s o f to u r is m flow a n d th e c re a tio n o f to u r is m s p a c e ) m a y b e tre a te d a s u n iv e rs a l if b a s e d o n th e following a s s u m p tio n s :
- a m e tr o p o lita n c ity is m o n o c e n tric o rig in a lly s ta r t in g a s a la rg e u r b a n c o n c e n tr a tio n ;
- th e g e o g ra p h ic a l lo c a tio n o f a m e tro p o lita n city f a c ilita te s a c c e s s to its h in te r la n d ; n a t u r a l o b s ta c le s (m o u n ta in s , sea etc.) do n o t o c c u r;
- th e d e v e lo p m e n t o f m e tro p o lita n fu n c tio n s in th e b u ilt-u p a re a h a s triggered th e p ro c e s s o f c r e a tin g a m e tro p o lita n a re a ;
- th e g r a p h is d e s c r ib in g a s ta g e in th e e c o n o m ic, s o c ia l a n d p o litic a l d ev elo p ' m e n t o f a so ciety . T h e la s t a s s u m p ti o n is p a rtic u la rly im p o r ta n t in th e lig h t o f th e political- e c o n o m ic a n d s o c ia l c h a n g e s w h ic h tooK p la c e 15 y e a r s a g o in th e c o u n trie s oi C e n tr a l a n d E a s te r n E u ro p e . T h e effects th e s e c h a n g e s h a v e h a d o n th e
recrea-- schemat dotyczy określonego etapu rozwoju ekonomicznego, cywilizacyjnego i politycznego społeczeństwa.
To ostanie założenie nabiera szczególnego zna czenia w obliczu zmian politycznych, gospodar czych i społecznych, które miały miejsce przed 15 laty w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Wpływ tych zmian na kształtowanie funkcji wypo czynkowej w strefach podmiejskich dużych miast można prześledzić porównując opracowanie z lat 80. ( D z i e g i e ć , L i s z e w s k i 1984) ze stanem aktual
nie zarejestrowanym w tej pracy.
3. WERYFIKACJA MODELU REGIONU METROPOLITALNEGO NA PRZYKŁADZIE
ŁODZI
Wybór Łodzi jako przykładu weryfikacji koncep cji turystyczno-wypoczynkowego regionu metro politalnego został podyktowany kilkoma przesłan kami.
Łódź jest klasycznym przykładem wielkiej aglomeracji przemysłowej, która wyrosła w XIX w. na surowym korzeniu. Jest ona niemal zupełnie po zbawiona wcześniejszych obiektów historycznych, a istniejące zabytki kultury materialnej, będące Przedmiotem zainteresowań turystów, pochodzą głównie z XIX w.
Łódź przemysłowa powstała i urosła do rangi wielkiego miasta (854 tys. mieszkańców w 1988 r.) dzięki rozwojowi głównie przemysłu włókienni czego, czyli tej gałęzi, w której praca niemal zaw sze była bardzo nisko opłacana. To zadecydowało 0 tym, że generalnie Łódź zaliczona była do miast biednych, o słabo rozwiniętej klasie średniej.
Położenie geograficzne miasta było również nietypowe. Łódź rozwinęła się na głównym dziale Rodnym Polski z daleka od większych rzek (War ta, Pilica, Bzura), na obszarze stosunkowo pła skim, dość silnie, na początku XIX w., zalesionym, dominują na tym obszarze słabe gleby bielicowe, a krajobraz ma wyraźne cechy peryglacjalne.
Położenie historyczne Łodzi miało i nadal ma w pewnym sensie charakter peryferyjny w stosun ku do dużych miast o rodowodzie historycznym (Kraków, Poznań, Warszawa, Wrocław). To poło ż n ie zadecydowało o opóźnieniu w rozwoju ma sowej komunikacji, zwłaszcza kolejowej. Z drugiej •Jednak strony, dostępność do miasta komunikacją drogową nie napotyka na przeszkody fizjograficz- ne> a po zrealizowaniu w Polsce budowy sieci
au-tio n al fu n c au-tio n in th e r u r a l- u r b a n fringe
of large cities c a n b e s e e n by c o m p ar
ing d a ta from th e 1 9 80s
( D z i e g i e c & L i s z e w s k i1984)
w ith
th e
s itu a tio n
d e sc rib e d in th is article.
3 . VERIFICATION OF THE METROPOLITAN REGION MODEL:
THE EXAMPLE OF ŁÓDŹ
T h ere w ere sev eral re a s o n s w hy Łódź w as
c h o se n to verify th e c o n c e p t of a m e tro
p o lita n to u rism region. Łódź is a classic
ex am ple of a larg e in d u s tria l c o n u rb a tio n
t h a t developed in th e 19th c. It is a lm o st
com pletely devoid of e a rlie r h isto rical
site s, a n d th e ex istin g h e rita g e w hich
in te re s ts to u ris ts , co m es m ain ly from th e
19th c.
In d u s tria l Łódź developed to becom e
a large city (854 0 0 0 in h a b ita n ts in 1988)
m ain ly d u e to th e e x p an d in g textile
in d u s try . S u c h w o rk h a d alw ays b een
very b ad ly p aid a n d th a t is w hy Łódź w as
g en erally re g a rd ed a s a p o o r city w ith a n
u n d e rd e v elo p e d m id d le class.
Its g eo g rap h ical lo catio n w as also
u n u s u a l in th a t it grew u p on th e m ain
w a te rsh e d in P oland far from th e n e a re s t
la rg e r riv ers
(the W arta,
Pilica a n d
B zura), on relatively flat te rra in w hich
w as q u ite d e n se ly fo rested a t th e b e g in n
in g of th e 19th c. T he soils a re m ainly
p o d so lised a n d th e la n d sc a p e is clearly
periglacial.
H istorically, Łódź is located peripherally
in re la tio n to th e large h isto ric a l cities
(Kraków, P o zn ań , W arsaw a n d Wrocław)
a n d th is d elay ed th e d ev elo p m en t of
p u b lic tra n s p o rt, esp ecially rail. O n th e
o th e r h a n d it is now easily accessib le by
ro a d tra n s p o r t a s th e re a re no n a tu ra l
o b stac le s, a n d o n ce th e sy ste m of m o to r
w ays h a s b e e n co m p leted a ro u n d Łódź, it
will be th e la rg e st m otorw ay n o d e in th e
c o u n try .
O nly a fte r W orld W ar II did th e
in d u s tria l fu n c tio n w h ich w as d o m in a n t
for two c e n tu rie s (19th a n d 2 0 th) becom e
s u p p le m e n te d b y m e tro p o lita n fu n c tio n s
a p p ro p ria te to its p o p u la tio n size (u n i
v ersities, sp ec ia lised h e a lth services, high
tostrad w okolicach Łodzi powstanie największy węzeł autostradowy w całym kraju.
Dominująca przez dwa wieki (XIX i XX) funk cja przemysłowa została w Łodzi dopiero po dru giej wojnie światowej uzupełniona funkcjami me tropolitalnymi o randze właściwej w stosunku do liczby mieszkańców (uczelnie akademickie, wy specjalizowana służba zdrowia, placówki kultural ne wysokiej rangi itd.). Sytuacja uległa radykalnej zmianie w ostatnim 10-leciu XX w., kiedy nastąpił upadek wielkiego przemysłu państwowego. Bar dziej na skutek luki funkcjonalnej niż dynamiczne go rozwoju, jest dziś Łódź miastem o dominacji usług, również o randze metropolitalnej (finanse, ubezpieczenia, zarządzanie, media, nauka, targi i handel i inne). Upadek przemysłu i konieczność zagospodarowania i rewitalizacji obszarów poprze- mysłowych stworzyły warunki dla kształtowania się w Łodzi centrum wielkomiejskiego.
Dokonujące się przemiany w ostatnich latach XX w. i początkach XXI wskazują bardzo wyraź nie na rozwój funkcji metropolitalnych, które kon centrują się na obszarze XIX-wiecznej Łodzi, two rzącej jądro całego układu, oraz na postępujący proces urbanizacji obszarów zewnętrznych, który przybiera formy metropolizacji. Jądro Łodzi wraz z przylegającymi urbanizującymi się obszarami tworzy już dziś, może nie do końca jeszcze wy kształcony, obszar metropolitalny.
Przyjrzyjmy się bliżej, jaką rolę w tym procesie metropolizacji strefy podmiejskiej i obszarów ze wnętrznych odegrał rozwój funkcji wypoczyn kowej. Przed kilkunastu laty ukazał się artykuł, w którym autor przedstawił osadnictwo wypoczyn kowe w otoczeniu Łodzi, jego genezę i rozwój ( Lis z e w s k i 1 9 8 7 ), co zwalnia nas z konieczności ponownego prezentowania badań empirycznych, przynajmniej do czasu ukazania się tej publikacji, czyli do połowy lat 80. Zatem dalsze nasze rozwa żania, mające na celu zweryfikowanie ogólnego modelu turystyczno-wypoczynkowego regionu me tropolitalnego, ograniczymy do przedstawienia i omówienia faz rozwoju regionu łódzkiego. Oma wiając procesy towarzyszące kształtowaniu po szczególnych faz odwoływać się będziemy do re zultatów konkretnych badań prowadzonych na tym obszarze.
W dotychczasowym rozwoju funkcji turystycz no-wypoczynkowej w Łodzi i w strefie okalającej to miasto doszukać się można pięciu faz, które do brze oddają proces powstawania i rozprzestrzenia nia się tej funkcji w przestrzeni geograficznej. Pro ces ten prowadzi do zawłaszczania przestrzeni
r a n k in g c u l tu r e s ite s a n d so on). T he s itu a tio n c h a n g e d ra d ic a lly o v er th e la st te n y e a r s o f th e 2 0 11’ c. w ith th e co llap se o f s ta t e in d u s tr y a n d to d a y , d u e to th is 'fu n c tio n a l g a p ’ r a t h e r th a n d y n am ic d e v e lo p m e n t, Łódź is a city w h e re m e tro p o lita n fu n c tio n s d o m in a te (finance, in s u r a n c e , m a n a g e m e n t, m e d ia , e d u c a tio n , tr a d e fairs, b u s in e s s etc.). The d e c lin e o f in d u s tr y a n d th e n e c e s s ity to re v ita lise p o s t- in d u s tr ia l a r e a s c re a te d th e c o n d itio n s for a m a jo r u r b a n c e n tre .
T h e c h a n g e s in th e la te 2 0 th a n d early 2 1 st c. c le a rly in d ic a te th e d e v e lo p m e n t of m e tro p o lita n f u n c tio n s a n d th e y are c o n c e n tr a te d in th e a r e a o f th e 19th c. city w h ic h fo rm s th e n u c l e u s o f th e w hole sy ste m . T h ey a ls o d e m o n s tr a te th e p ro g re s s iv e u r b a n is a t io n o f th e r u r a l- u r b a n frin g e w h ic h ta k e s th e fo rm o f ‘m etro p o l- is a tio n ’. T o d ay , th e b u ilt- u p a r e a o f Łódź, to g e th e r w ith a d ja c e n t a r e a s u n d e rg o in g u r b a n is a tio n , c o n s ti tu te s a m e tro p o lita n a re a , th o u g h a s y e t p e r h a p s n o t fully d ev elo p ed .
T h e ro le p la y e d b y th e re c re a tio n a l fu n c tio n in th e ‘m e tr o p o lis a tio n ’ o f th e r u r a l- u r b a n frin g e n e e d s to b e ex am in ed m o re closely . S e v e ra l y e a r s ago a n artic le w a s p u b lis h e d p r e s e n tin g th e re c r e a tio n a l s e ttle m e n ts in th e v ic in ity o f Łódź, th e ir o rig in s a n d d e v e lo p m e n t (LISZEWSKI
1987) so it is n o t n e c e s s a i y to p r e s e n t th o s e e m p iric a l r e s u l t s (carried o u t by th e tim e o f p u b lic a tio n ) a g a in . F u r th e r d is c u s s io n , w h o s e a im is to verify th e g e n e ra l m o d e l o f a m e tr o p o lita n to u rism reg io n , will b e lim ite d to th e p r e s e n ta tio n of th e to u r is m d e v e lo p m e n t p h a s e s o f th e Łódź re g io n a n d w h ile d is c u s s in g th e p ro c e s s e s o c c u r r in g in in d iv id u a l p h a s e s , re fe re n c e will b e m a d e to th e r e s u lts of s tu d ie s c o n d u c te d in th is field. T h e re a r e five p h a s e s in th e d ev elo p m e n t o f th e r e c r e a tio n a l fu n c tio n in Łódź a n d its s u r r o u n d in g z o n e s . T h e p ro c e ss h a s r e s u lte d in s p a c e b e in g o c c u p ie d by to u r is m a n d re c r e a tio n , a n d is reflected in th e d iffe re n t ty p e s o f to u r is m s p a c e . In o r d e r to in d ic a te c h a n g e o v er tim e, as w ell a s th e d iffe re n t d e g re e s o f d ev elo p m e n t o f to u r is m s p a c e , th e p h a s e s have b e e n g iv en th e follow ing n a m e s : in itial
przez turystykę i wypoczynek, co przejawia się w kreowaniu różnych typów przestrzeni turysty cznej.
(p h ase I), in s titu tio n a l (p h ase II), infilling
(p h ase III), s a tu r a tio n (p h ase IV) a n d
re g re ssio n (p h a se V) (Fig. 2).
Rys. 2. F a zy rozwoju turystyczno-wypoczynkowego regionu metropolitalnego Łodzi
Fazy: I - inicjalna, II Instytucjonalna, III - wypełniania, IV - nasycenia, V - regresji; przestrzeń turystyki i wypoczynku: 1 - eksploracji, 2 - penetracji, 3 - asymilacji, 4 - kolonizacji, 5 - urbanizacji; 6 - kierunki przem ieszczeń i ich natężenie;
Fig. 2. P h a se s in the development of the metropolitan tourism region of Łódź
Phase: I - initial, II - institutional, III - infilling, IV - saturation, V - regression; tourism and recreation space: 1 - 'exploration', 2 - ‘penetration’, 3 - 'assimilation', 4 -'colonisation', 5 - ‘urbanisation’; 6 - directions and intensity of flow
Fazy te dla zasygnalizowania ich zmienności w czasie, ale także różnego stopnia wykształcenia przestrzeni turystycznej, umownie noszą nazwy: inicjalna (faza I), instytucjonalna (faza II), wypeł nienia (faza HI), nasycenia (faza IV) i regresji (faza V) (rys. 2).
Faza I - inicjalna. Przedstawiona wcześniej skró towo geneza i podstawy rozwoju Łodzi w XIX w. wyjaśniają w sposób dostateczny fakt, że przez cały ten wiek Łódź była terenem migracji zewnętrznych prowadzących do koncentracji ludności na niewiel kim obszarze. Praktycznie do zakończenia pierwszej wojny światowej i odzyskania przez Polskę niepod ległości wypoczynek mieszkańców Łodzi koncen trował się w obrębie miasta, nad niewielkimi rzeka mi i strumieniami w nielicznych parkach miejskich czy w lesie otaczającym klasztor w Łagiewnikach. Zamożni mieszkańcy tego miasta, których liczba by ła ograniczona, zakładali w otoczeniu swoich rezy dencji, mieszczących się głównie przy fabryce, ogrody, czyli mini parki, które zamknięte płotami stanowiły miejsce wypoczynku i zabaw (np. ogrody przy pałacu I. K. Poznańskiego, L. Gayera, K. Sche- iblera, Grohmana, Herbsta).
Praktycznie dopiero po pierwszej wojnie świa towej, czyli na początku XX w., wśród zamożnej części społeczeństwa zrodziła się potrzeba, poparta możliwością przemieszczania się, wypoczynku po za granicami ówczesnej zwartej zabudowy miej skiej Łodzi. To właśnie wtedy przedstawiciele bur- żuazji łódzkiej decydowali się na budowę rezyden cji podmiejskich, a przedstawiciele klasy średniej wynajmowali mieszkania u zamożniejszych rolni ków w niezbyt odległych od miasta wsiach, wysy łając lam rodziny na tzw. letniska. W tym okresie pojawiły się również nieśmiałe próby penetracji turystycznej obszarów podłódzkich, głównie za sprawą tramwajów podmiejskich czy linii kolejo wych, oraz wycieczek pieszych.
Badania przeprowadzone przez STEJSKAŁA
(1992) pozwoliły zidentyfikować 35 obiektów zali czonych do grupy rezydencji podmiejskich burżu- azji łódzkiej. Najstarsze z tych rezydencji powstały jeszcze w XIX w. (4), większość jednak wybudowa na została w latach 20. i 30. XX w. Interesująco przedstawia się lokalizacja tych rezydencji. Siedem z nich, czyli 20% wszystkich zidentyfikowanych, znajdowała się na obszarach, które obecnie włączo ne są w granice administracyjne miasta Łodzi (Ła giewniki, Brus, ul. Letniskowa, Julianów i inne). Sześć rezydencji znajdowało się w gminie Pabiani ce, dalsze sześć w gminie Aleksandrów Łódzki, pięć w gminie Zgierz i dwie w gminie Brzeziny.
Pozo-Phase I -In itia l.
Its origins in the 19 Ul c.
ex p lain s th e fact th a t Łódź th ro u g h
o u t th a t c e n tu ry w a s a n a re a of in-
m ig ratio n
le ad in g
to
its
p o p u latio n
b ein g c o n c e n tra te d w ith in a very sm all
a re a.
In p ra c tice ,
u n til
th e en d of
World W ar I w h en Poland regained
in d e p en d e n c e,
th e
in h a b ita n ts
took
th e ir re c re a tio n
in
th e
city,
beside
sm all riv ers a n d s tre a m s in th e few
ex istin g p a rk s o r th e fo rest s u r ro u n d
ing th e m o n a ste ry a t Łagiewniki. The
few w ealth y in h a b ita n ts h a d g a rd e n s set
u p a ro u n d th e ir p a la c e s (n ear th e ir
factories) w h ich w ere fenced m in i-p ark s
u se d for e n te r ta in m e n t a n d recreatio n
(e.g. The g a rd e n s s u rro u n d in g th e Po
z n a ń sk i, G ayer, S ch eib ler, G ro h m an and
H e rb st palaces).
In fact, only a fte r W orld W ar I, did the
ric h e r p a rt of so ciety feel th e need to
leave
th e
b u ilt-u p
a re a w hich
was
p o ssib le a s th e y p o s se ss e d th e m e a n s to
travel.
It w as
th e n
th a t
th e
Łódź
bo u rg eo isie
d ecid ed
to
b u ild
th e ir
re sid e n c e s in th e r u r a l- u r b a n fringe, an d
th e m iddle c la s s re n te d p ro p erty from
well-off fa rm e rs in villages close to the
city, s e n d in g th e ir fam ilies to sp e n d the
s u m m e r th e re . At th a t tim e th e first
sy m p to m s of to u ris m ‘p e n e tra tio n ’ were
fo u n d in th e o u ts k irts of Łódź, m ainly
d u e to tra m o r rail serv ices a s well as
w alking e x c u rsio n s.
R esearch
c o n d u c te d
by
S T E J S K A Ł(1992) identified 35 bourgeoisie residences
in th e r u r a l- u r b a n fringe of Łódź, the
fo u r o ld e st w ere b u ilt in th e 19th c. b u t
th e m ajo rity a p p e a re d in th e 1920s and
3 0 s. It is in te re stin g to n o te w here
th e y w ere erected ; sev en (20%) were
b u ilt in a re a s w h ich a re now w ith in th e
a d m in istra tiv e b o u n d a rie s of th e city
(Łagiewniki, B ru s, L etniskow a, Ju lian ó w ,
etc.), six w ere b u ilt in th e gm in a of
P ab ian ice, a fu r th e r six in th e gm ina
of A lek san d ró w Łódzki, five in th e gm ina
of Zgierz, a n d two in th e gm in a of
Brzeziny, w hile th e re m a in in g w ere b u ilt
n o t m ore th a n 2 0 -2 5 k m from th e centre.
A large m ajo rity w ere s u rro u n d e d by
forest,
p a rk s
o r g a rd e n s,
a n d
only
a few by fields,
a n d th e ir location
stale rezydencje wybudowane zostały w gminach i miejscowościach otaczających Łódź w odległości nie przekraczającej 2 0-25 km od centrum miasta. Zdecydowana większość tych rezydencji powstała w otoczeniu lasów, parków lub ogrodów, a tylko nieliczne miały w swoim otoczeniu pola uprawne. Szczegółowa analiza lokalizacji wykazała duży związek z istniejącą wówczas siecią linii kolejo wych, tram wajów podm iejskich i wreszcie w ażniej szych dróg kołowych.
Budowa rezydencji poza miejscem stałego za mieszkania w mieście zainicjowała powstanie w otoczeniu przestrzeni rolniczej Łodzi pierwszych, niewielkich jeszcze obszarów, które można dziś zi dentyfikować z przestrzenią kolonizacji turystycz nej. Te nieliczne rezydencje oraz ograniczony wów czas proces wypoczynku w gospodarstwach rolni czych, mających cechy asymilacji społecznej, ini cjował w otoczeniu Łodzi rozwój funkcji wypo czynkowej. Faza inicjalna rozpoczęła się na tym ob szarze w końcu XIX w. i trwała do początków lat 30. XX w.
Faza II - instytucjonalna. Odzyskanie przez Polskę niepodległości i wprowadzenie władz sa morządowych w jednostkach osadniczych miało bardzo duży wpływ na gospodarkę przestrzenną w naszym kraju. Łódź, drugie pod względem licz by mieszkańców miasto w Polsce, należała do naj bardziej zacofanych pod względem komunalnym skupisk miejskich, co miało bezpośrednie przełoże nie na bardzo trudne warunki życia w tym mieście.
Z jednej strony złe warunki życia w mieście, z drugiej docierające, zwłaszcza z Europy Zachod niej, wizje i idee powrotu człowieka do kontaktu z naturą (koncepcja miast ogrodów Ebenezera Ho warda - 1898 r.) zrodziły w umysłach światłych ludzi potrzeby zainicjowania budowy osiedli pod miejskich z przeznaczeniem na wypoczynek, głów nie wakacyjny. Idea ta skorelowana czasowo z pro wadzoną w Polsce reformą rolną zaowocowała po wstaniem w otoczeniu Łodzi kilku świadomie zor ganizowanych osiedli wypoczynkowych, nazywa nych, w nawiązaniu do idei Howarda, miastami la sami, miastami ogrodami lub letniskami.
Powstanie tych osiedli nie było przypadkowe i to zarówno ze względu na ich lokalizację, jak również układ przestrzenny. Dla lokalizacji wybierano zwy kle tereny suche (piaszczyste, wydmowe) porośnięte lasem sosnowym, w mniejszym stopniu zwracano uwagę na cieki wodne. Wybór taki miał głównie uzasadnienie zdrowotne. Należy bowiem pamiętać, że w okresie tym chorobą społeczną (zwłaszcza w Łodzi) była gruźlica, a przy braku antybiotyków
w as closely c o n n e c te d to th e ex istin g
rail, tra m a n d ro a d sy ste m s.
T he
b u ild in g
o f re sid e n c e s
aw ay
from p e rm a n e n t h o m e s in th e city gave
rise to a p h e n o m e n o n w hich is today
identified
w ith
to u ris m
‘co lo n isatio n ’
sp ac e . T h o se re sid e n c e s, a n d th e lim ited
recreatio n on farm s, in itiated th e develop
m e n t
of
th e
re c re a tio n a l
function.
T his in itial p h a s e b e g an in th e late 19th c.
a n d la ste d u n til th e early 1930s.
Phase II - In stitu tio n a l.
The re g a in
ing of in d e p e n d e n c e by P oland an d
th e e s ta b lis h m e n t of in d e p e n d e n t local
a u th o ritie s
stro n g ly
in flu en ced
th e ir
sp a tia l econom y. Łódź, th e seco n d m o st
highly p o p u la te d city, w as on e of th e
m o st u n d e rd e v elo p e d of u rb a n a re a s
a n d th is w as reflected in th e very h a rd
living c o n d itio n s.
T h ese
c o n d itio n s
a n d
th e
W est
E u ro p e a n visio n of re sto rin g c o n ta c t
w ith n a tu r e (E b en ezer H ow ard’s co n cep t
of g a rd e n to w n s, 1898), gave e d u ca te d
people
th e
id e a
of b u ild in g
s e ttle
m e n ts on th e ru r a l- u r b a n fringe for
re c re a tio n a l p u rp o s e s, especially for th e
s u m m e r holid ay se a s o n . T his coincided
w ith
th e
a g ric u ltu ra l
reform
bein g
in tro d u c e d a t th a t tim e a n d a s a re s u lt
sev eral
re c re a tio n a l
s e ttle m e n ts w ere
s e t u p a ro u n d Łódź. In th e s p irit of
H ow ard th e y w ere n a m e d fo rest s e ttle
m e n t (m iasto las), g a rd e n se ttle m e n t
(m iasto ogród) o r s u m m e r se ttle m e n t
[letnisko).
C o n sid erin g b o th th e ir location an d
lay o u t, th e a p p e a ra n c e of th e se s e ttle
m e n ts w as n o t in c id e n ta l. They w ere
u s u a lly b u ilt o n d ry s a n d y lan d w ith
p in e fo rests w hile w a te r w as of less
im p o rta n c e a n d s u c h a choice w as
u s u a lly b a s e d on h e a lth re a so n s. It
sh o u ld
b e
re m e m b ered
th a t
th e n
tu b e rc u lo sis w a s a com m on d isea se
(p articu larly in
Łódź),
a n d w ith
no
a n tib io tic s to c u re it a s ta y in a dry
c o n ifero u s fo rest w a s th e m a in tr e a t
m e n t re c o m m en d e d by d o cto rs. A seco n d
co n d itio n w a s a c o n v e n ie n t tra n s p o rt
c o n n ec tio n by tra in o r tra m . In th e period
w h ich is b ein g d is c u s s e d people strongly
d e p e n d e d o n p u b lic tra n s p o rt.
pobyt w suchym zalesionym (las iglasty) terenie był główną terapią zalecaną przez ówczesnych lekarzy.
Drugi warunek, jaki powinny spełniać tereny przewidywane dla powstania tych osiedli, to do godne połączenie komunikacyjne, najlepiej koleją lub tramwajem. Okres, o którym mówimy, charak teryzuje się dużą zależnością ruchliwości człowie ka od masowych środków komunikacji.
Wreszcie trzeci warunek, który musiał być speł niony, to uzyskanie zgody odpowiednich władz pań stwowych na możliwość parcelacji majątków, a to związane było z powstaniem konkretnego planu urbanistycznego, określającego nie tylko wielkość działek i układ przestrzenny parcelowanych obsza rów, ale również z akceptacją zasad gospodarowa nia na rozparcelowanych terenach. Zasady te okre ślały min.: ile drzew (jaki procent zalesień) można było wyciąć na działce, jak ma być usytuowany dom, jakie może być ogrodzenie działki, czy i jaką działalność można prowadzić na zakupionym tere nie i szereg innych.
Wszystkie te warunki, a w szczególności trzeci, wskazują, że powstanie osiedli wypoczynkowych w okolicach Łodzi miało charakter świadomy i zorganizowany, w czym niemałą rolę odegrały odpowiednie instytucje, udzielające prywatnym właścicielom zgody na parcelację i sprzedaż tere nu. Ta świadoma ingerencja instytucjonalna legła u podstaw nazwania omawianej fazy - fazą insty tucjonalną a jej efektem jest powstanie lub tylko rozplanowanie szeregu osiedli wypoczynkowych.
Omawiana akcja rozpoczęła się w latach 20., a przerwał ją wybuch drugiej wojny światowej (1939 r.). W okresie tym powstały m.in. miasto ogród Sokolniki (dojazd tramwajem podmiejskim), miasto las - Kolumna (dojazd pociągiem), Tuszyn Las (dojazd tramwajem podmiejskim), letnisko Grotniki (dojazd pociągiem), dzielnica podmiejska miasta Głowna rozparcelowana przez hrabiego Rze wuskiego (dojazd pociągiem), Lućmierz Las (dojazd tramwajem) oraz rozplanowane, ale niezrealizowane miasto las Łagiewniki (STEFAŃSKI 1991, 1998). Łącznie w tym okresie powstało ok. 3 tys. do 4 tys. działek objętych układami przestrzennymi, które
M a t c z a k (1984) nazywa: parkowymi, jednoosio wymi lub wieloosiowymi. Te nowe osiedla funkcjo nowały sezonowo, co jest cechą charakterystyczną dla wypoczynku podmiejskiego. Osiedla te, z nie wielkimi wyjątkami, znajdowały się w promieniu do 25 km od centrum Łodzi. Obok powstania nowych form osadniczych w fazie tej na skutek uruchomie nia tramwajów podmiejskich poszerzył się krąg ob szarów penetracji turystycznej (grzybobranie,
„ma-Finally, a th ird c o n d itio n w as p e r
m issio n to b e Issu e d by th e a p p ro p ria te
local a u th o ritie s for th e division of
p riv ate e s ta te s . T h is re q u ire d n o t only
th e p la n n in g a n d
d ecisio n s on th e
size a n d s p a tia l d isti'ib u tio n of th e plots,
b u t also a g re e m e n t to c e rta in re g u la
tio n s
c o n c e rn in g
for
in s ta n c e
how
m an y tre e s co u ld b e c u t, th e p o sitio n
ing of th e h o u se , how th e b o u n d a rie s
sh o u ld b e m a rk e d , w h e th e r b u s in e s s e s
could be r u n from th e p rem ises, a n d
s u c h like.
All th e s e co n d itio n s, a n d especially
th e th ird , sh o w th a t th e s e recreatio n al
s e ttle m e n ts w ere carefu lly p la n n ed , a n d
specific in s titu tio n s played a n im p o rtan t
role in th e p ro c e ss by giving p erm issio n
to p riv ate o w n ers to divide a n d sell
th e ir lan d . D ue to th is c o n sc io u s in s titu
tio n al in te rv e n tio n , to w hich th e p h a se
ow es its n a m e, a n u m b e r of re c re a
tio n al s e ttle m e n ts w ere b u ilt a n d o th e rs
p la n n ed .
The p ro c e ss b e g an in th e 1920s a n d
w as sto p p ed by th e o u tb re a k of World
W ar II (1939). T he s e ttle m e n ts w hich
h a d a p p e a re d a t th a t tim e w ere m iasto
ogród
S okolniki
(reach ed
by
tram ),
m iasto las K o lu m n a (train), T uszyn Las
(tram ), L etnisko G ro tn ik i (train), a d istric t
on th e o u ts k irts of G low no divided by
C o u n t R zew uski (train), Lućm ierz Las
(tram), a n d m iasto las Łagiewniki w hich
w as p la n n e d b u t n o t actu a lly b u ilt
( S t e f a ń s k i1991,
1998). A ltogether a t
th a t tim e a b o u t 3 -4 0 0 0 p lo ts of land
w ere o rg a n ised in p ark -lik e , single- or
m u lti-ax ial
s p a tia l
sy ste m s
( M a tc z a K1984). T he n ew s e ttle m e n ts fu n ctio n ed
seaso n ally , typical of re c rea tio n in th e
ru r a l- u r b a n fringe,
a n d w ere m ostly
s itu a te d w ith in 25 k m of th e c en tre of
Łódź. As a r e s u lt of th e tra m service,
th e
a re a
o f
to u ris m
‘p e n e tra tio n ’
in c re a se d
(m u sh ro o m picking,
sp rin g
o u tin g s
(majówki),
e x c u rsio n s,
etc.),
acco m m o d atio n w a s still re n te d from
fa rm e rs
for
s u m m e r
holidays,
and
w ith h o lid a y -m a k e rs reg u larly r e tu r n
ing th e re la tio n s h ip b e tw ee n th e m an d
th e ir h o s ts w as tru ly friendly (‘a ssim ila
tio n ’).
jówka”, wycieczki itd.) Nadal funkcjonowało rów nież wynajmowanie mieszkań u rolników na okres wakacji letnich, co powtarzane przez kilka lat ro dziło bliskie stosunki między gospodarzami a let nikami (proces asymilacji).
Faza III - wypełniania. Rozwój osadnictwa wypoczynkowego, a co za tym idzie funkcji wypo czynkowej, w strefie podmiejskiej Łodzi został przerwany wybuchem drugiej wojny światowej, okupacją hitlerowską (Łódź włączona została do tzw. Kraju Warty, czyli bezpośrednio do Rzeszy), a następnie długim okresem powojennej odbudo wy. Zniszczenia wojenne, a zwłaszcza wymordo wanie ludności żydowskiej i ucieczka lub wysie dlenie ludności niemieckiej z Łodzi, przerwało cią głość stanu własności i użytkowania wielu działek i obiektów powstałych w osiedlach wypoczynko wych w okresie międzywojennym.
Część tych działek zmieniła po wojnie swój charakter, stając się miejscem stałego zamieszka nia przybywających do Łodzi z różnych stron osadników (miasto las Kolumna, Tuszyn Las, Wi śniowa Góra). Inne wegetowały, borykając się z kłopotami nabycia opuszczonych działek przez nowych właścicieli. W części tych osiedli pojawiła się nowa funkcja wypoczynku zbiorowego, która związana była z adaptacją dawnej zabudowy (póź niej rozbudowy) do potrzeb organizacji kolonii let nich dla dzieci szkolnych, lub ośrodków wypo czynkowych prowadzonych przez organizacje pań stwowe (FWP) lub zakłady pracy dla swoich pra cowników. Dużymi centrami kolonijnymi, zwłasz cza w pierwszych latach po zakończeniu drugiej Wojny światowej, stały się: Kolumna, Grotniki > Wiśniowa Góra. Ośrodki wypoczynkowe dla dorosłych zorganizowano w tym okresie, m.in. w Spalę, Kolumnie i Grotnikach.
Przemiany jakie nastąpiły po drugiej wojnie światowej doprowadziły do częściowej urbanizacji dawnych osiedli wypoczynkowych. Najbardziej wy raźnie proces ten objął Tuszyn Las i miasto las Ko lumnę, w mniejszym stopniu letnisko Grotniki i Wi śniową Górę, a niemal zupełnie nie występował na obszarach miasta ogrodu Sokolniki, a także Głowna.
Do 1956 r. procesy zachodzące w ośrodkach Wypoczynkowych powstałych w okresie między pierwszą a drugą wojną światową były niemal je dyną formą aktywności wypoczynkowej w strefie Podmiejskiej Łodzi.
Zmiany polityczne jakie następowały w Polsce Po 1958, a zwłaszcza po 1970 r., uruchomiły nowe Procesy związane z wypoczynkiem w strefach ze wnętrznych aglomeracji łódzkiej. W okresie tym
P h a s e III - I n fillin g .
