Iw o n a M an d rz ejew sk a -S m ó l
Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego
D Z I A Ł A L N O Ś Ć Z A W O D O Z N A W C Z A W K O N T E K Ś C I E T E O R I I Z A W O D O Z N A W S T W A
Z aw o d o zn aw stw o stanow i zakres badań o co raz bardziej rosnącym znaczeniu praktycznym , ja k ró w n ież teoretycznym .
P ojęcie „za w odo znaw stw a” m ożna ujm ow ać w dw óch znaczeniach - szerokim i w ąsk im 1. W znaczeniu szerokim zaw odoznaw stw o rozum iane je s t „b ą d ź ja k o in terdyscyplinarny ob szar w iedzy, zlokalizow any na pograniczu nau k społecznych, przyrodniczych i technicznych, b ąd ź ja k o o g ó ł badań nad w łaściw ościam i i w aru n kam i w yk o n y w an ia zaw odów , ich historycznym , społecznym i kulturow ym zn acze niem , ich klasyfikacją, staty sty k ą za w o d o w ą o raz ogólnym i problem am i w yboru zaw odu i przydatności zaw o d o w ej2. O kreślone w ten sposób zaw odoznaw stw o je st w ięc n au k ą w znaczeniu funkcjonalnym i n au k ą w znaczeniu statycznym , a także d y scy p lin ą teoretyczną. W znaczeniu funkcjonalnym o b ejm u je zesp ó ł czynności badaw czych, w znaczeniu statycznym o bejm uje zesp ó ł w y tw o ró w tych czynności (czyli zespół praw d poznanych), ja k o d yscyplina teoretyczna syntetyzuje w yniki badań dyscyplin szczegółow ych budujących w łasn ą teorię rozw oju zaw odów , do których n ależą m .in.: psychologia, pedagogika, socjologia, a także nauki ek o n o m iczne, m edyczne czy te ż techniczne.
W znaczeniu w ąskim natom iast, zaw o d o zn aw stw o rozum iane je s t ja k o w iedza o zaw odach, a ujęte statystycznie o b ejm uje w yniki czynności badaw czych i poznane praw dy odnoszące się d o poszczególnych zaw o d ó w 3.
T . N ow acki traktuje zaw odoznaw stw o ró w n ież ja k o interdyscyplinarny obszar w iedzy znajdujący się na pograniczu w ielu nauk i tak te ż najczęściej rozum iane je st to pojęcie. A utor opisuje j e poprzez sprecyzow anie celu b adań zaw odoznaw czych, którym je s t „rozpoznanie dokładne zaw odów , o p racow anie o b razów p oszczegól nych zaw odów z w ielostronnych stanow isk: ek onom iczno-gospodarczego, ped ag o gicznego, psychologicznego, socjologicznego. [ ...] G łó w n ą treść opisu zaw odu stanow i dokładne w yszczególnienie zadań, ja k ie w ykonuje dan y pracow nik, a w zw iązku z tym opisanie je g o czynności, sprzętów , urządzeń, narzędzi, m aszyn, którym i się posługuje, um iejętności i w iedzy, które pow inien posiadać, a w ko n se kw encji określenie poziom u p rzygotow ania og ó ln eg o i zaw o d o w eg o ”4.
1 S. Szajek: System orientacji i poradnictwa zawodowego. Warszawa 1989, s.144-145. 2 S. Szajek: Orientacja i poradnictwo zawodowe. Warszawa 1979, s.161, w: W. Rachalska, Pro
blemy orientacji zawodowej. Warszawa 1987, s. 101. 3 Ibidem, s. 102.
4 T. Nowacki: Zagadnienie poradnictwa i zawodoznawstwo. Nauczyciel i Wychowanie 1972 nr 4, w: W. Rachalska, Problemy orientacji..., op. cit., s. 102.
C elem zasadniczym tak pojętego zaw odoznaw stw a je s t grom adzenie interdy scyplinarnej w iedzy o poszczególnych zaw odach, a tak że b adanie i ujaw nianie p od staw ow ych tendencji w zakresie przem ian zachodzących w treściach i strukturze tych zaw o d ó w pod w pływ em rozw oju nauki i techniki.
O gólnie rzecz ujm ując, zaw o d o zn aw stw o to o b szar w iedzy, k tóry o bejm uje podstaw ow e w iadom ości o zaw odach i przygotow aniu d o ich w yk o n y w an ia . G łów nym zadaniem tak p ojętego za w odoznaw stw a je s t badanie, analiza i o p isy w a nie zaw odów , ze szczególnym uw zględnieniem analizy czynności zaw odow ych, w arunków p racy o raz zadań pracow niczych. W ażne je st, iż o p ró cz op isó w fu n k cjo nalnych zaw odów i prac zaw odoznaw stw o pow in n o o bejm ow ać ró w n ież opis d y nam iczny, w skazujący na ten d en cje i prognozy praw dopodobnych zm ian w p rzy szłości6.
Z aw o d o zn a w stw o stanow i rów nież podstaw ę budow ania charakterystyk i profilów zaw odow ych w ystępujących w gospodarce narodow ej, um o żliw ia klasy fikację zaw odów i specjalności, o k reśla kierunki i program y kształcenia zaw o d o w e go, tw orzy p o dw aliny orientacji zaw odow ej i p o radnictw a zaw o d o w eg o 7. U szcze gółow iając pow yższe zadania m ożna przedstaw ić j e w sposób następujący: - opisyw anie zaw o d ó w w ed łu g analizy czynności zaw odow ych, w aru n k ó w pracy
i zadań pracow niczych,
- ustalanie w iadom ości i um iejętności charakterystycznych d la poszczególnych zaw odów i specjalności,
- opracow yw anie charakterystyk kw alifikacji stanow iących podstaw ę d la orienta cji zaw odow ej, poradnictw a zaw o d o w eg o i edukacji zaw odow ej,
- opracow yw anie taryfikatorów kw alifikacyjnych d la poszczególnych stanow isk, - dostarczanie innym naukom o pracy i gospodarce narodow ej podstaw ow ej w ie
dzy o strukturze zaw odow ej i je j przem ianach,
- op is zm ian zachodzących w treściach i charakterze pracy p od w p ły w em różnych czynników (np. postęp naukow o-techniczny, restrukturyzacja przem ysłu itp.), - stała o b serw acja i określanie zm ian w społecznej strukturze z a w o d ó w 8.
W ied za o zaw odach oraz o przygotow aniu d o ich w ykonyw ania w ykorzysty w ana je s t d o działań, których charakter pozw ala określić j e m ianem działalności zaw odoznaw czej. G łów nym celem tej działalności je s t w yposażanie je d n o stk i ju ż od najm łodszych lat w w iedzę zaw odoznaw czą, która p ow inna w znacznym stopniu pom óc w św iadom ym i dojrzałym w yborze przyszłego zaw odu, a tak że drogi do je g o zdobycia.
W zw iązku z refo rm ą system u ośw iato w eg o w Polsce n o w ego znaczenia n a brało pojęcie kształcenia prozaw odow ego, realizow anego głów nie w n ow ym typie szkoły średniej - liceum profilow anym zaw odow o, ok reślan y m ja k o celo w o zorga
5 S. Szajek: System orientacji..., op. cit., s. 41.
6 A. Bańka: Zawodoznawstwo, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy. Psychologiczne metody i strategie pomocy bezrobotnym. Poznań 1995, s. 20.
7 Z. Wiatrowski: Podstawy pedagogiki pracy. Bydgoszcz 2000, s. 82.
8 E. Podoska-Filipowicz: Podstawy zawodoznawstwa, orientacji i poradnictwa zawodowego. Bydgoszcz 1996, s. 9.
nizow any proces edukacyjny, zakładający przygotow anie ogólnozaw odow e w p o w iązaniu z w ybranym układem zaw odów i specjalności, stanow iący etap w stępny w dążeniu do kw alifikacji i kom petencji zaw o d o w y ch 9.
Jednym z głów nych przejaw ów działalności zaw odoznaw czej w zakresie kształcenia p rzedzaw odow ego je s t w ychow anie przez pracę. Jest to zam ierzony i celo w o zorganizow any rodzaj działalności w ychow aw czej, którego cech ę szcze g ó ln ą stanow i w ykorzystyw anie roli pracy w procesach o d d ziaływ ania n a je d n o stk ę i dok o n y w an ia zm ian w je j o so b o w o ści10.
Problem atyka w ych o w an ia p rzez p racę je s t aktualna w każdym okresie życia człow ieka, dlatego te ż rozpatruje się j ą w różnych okresach rozw oju i środow iskach życia je d n o stk i. Praw idłow o zo rganizow any proces w ychow ania p rzez pracę rozpo czy n a się w rodzinie i to b ard zo w cześnie, następnie realizow any je st: w okresie przedszkolnym i w czesnoszkolnym , w szkole ogólnokształcącej (podstaw ow ej, gim nazjalnej o raz licealnej), w placów kach o p iek uńczo-w ychow aw czych, w o rga nizacjach m łodzieżow ych, w okresie kształcenia zaw odow ego, w okresie studiów w yższych, ja k ró w n ież w okresie aktyw ności zaw odow ej człow ieka.
Z d a n iem T . N ow ackiego, g łó w n ą zasad ą w ych o w an ia przez pracę pow inno być „w łączanie dzieci od najm łodszych lat w pow szechny, społeczny proces p racy do przygotow ania obyw atela-pracow nika, u m iejącego w spółdziałać w co d z ien n y m stw arzaniu życia kulturalnego” 1'.
K olejnym w ażnym przejaw em działalności zaw odoznaw czej je s t kształcenie ogólnotechniczne. Je st to zam ierzony i celo w o zo rganizow any rodzaj działalności pedagogicznej opartej na w ykorzystyw aniu roli techniki w procesach oddziaływ ania n a je d n o stk ę i d o k onyw ania zm ian w je j o sobow ości o raz kształtow ania kultury te chnicznej. K ształcenie ogólnotechniczne stanow i nieodzow ny składnik kształcenia ogólnego dzieci i m łodzieży o raz w arunek w szechstronnego rozw oju osobow ości człow ieka.
O rientacja i poradnictw o szkolne o raz zaw o d o w e ja k o przejaw działalności za w odoznaw czej w y raża się przede w szystkim w pom ocy m łodzieży w w yborze za w odu, głów nie p rzez naukę w szkole. A nalizując pow yższe działania nie m ożna o m inąć tych, które zw iązane s ą z pojęciem „p reorientacji zaw odow ej” , stanow iącym w prow adzenie w problem atykę zaw odoznaw czą. T raktuje się j e ja k o układ przy padkow ych i celow ych oddziaływ ań, um ożliw iających je d n o stk o m zdobycie w iedzy o zaw odach. C hodzi tu przede w szystkim o działania w dom u rodzinnym , w p rzed szkolu i nauczaniu początkow ym . N astęp u jąca po niej „orientacja szkolna i zaw o d o w a” o bejm uje m.in. bardziej system atyczne zapoznaw anie z zaw odam i o zasięgu m asow ym , realizow ane w śród uczniów szkół ogólnokształcących (gim nazjalnych
9 Ibidem, s. 185.
10 S. Szajek: Rewolucja naukowo-techniczna a wychowanie przez pracą i kształcenie politechnicz ne, w: S. Szajek, H. Wolffgramm (red.): Wychowanie przez pracę i kształcenie politechniczne w warunkach rewolucji naukowo-technicznej, Poznań 1982, s. 10.
11 T. Nowacki: Rola i zadania systemu oświatowego przygotowaniu do uczestnictwa w społecznym procesie pracy. Kwartalnik Pedagogiczny - 1974 nr 4, w: Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogi ki..., op. cit., s. 128, ja k również T. Nowacki: Praca i wychowanie, Warszawa 1980, s. 311. 160
i licealnych). T ak w ięc preorientacja i orientacja zaw odow a to o k reślone etapy zw iązane z działalnością zaw o d o zn aw czą na rzecz przygotow ania ucznia do w yboru zaw odu, p rzy cz y m preorientacja stanow i etap pierw szy, który o bejm uje uczniów w w ieku przedszkolnym i w czesnoszkolnym , a o rien tacja w etapie drugim , o b e j m ującym uczniów stojących przed w yborem odpow iedniej szkoły p o n adpodstaw o w ej, zaw odow ej lub w yższej, a co za tym idzie - przyszłego zaw odu.
O rientacja zaw odow a o bejm uje całokształt zabiegów w ychow aw czych, m a ją cych pom óc m łodzieży w sam odzielnym , w łaściw ym i uzasadnionym w yborze za w o d u 12. Stąd działalność zaw o d o zn aw czą w tym zakresie stanow ić b ęd ą w szelkie d ziałania służące realizacji takich zadań jak: w yposażanie człow ieka w w iedzę 0 zaw odach i drogach zdobyw ania go, kształtow anie um iejętności sam ooceny oraz w zględnie stałych zainteresow ań zaw odow ych, kształtow anie w łaściw ego stosunku d o pracy i w yrabianie podstaw ow ych um iejętności i spraw ności niezbędnych w pracy zaw odow ej.
Istnieje tendencja do łączenia ze so b ą orientacji zaw odow ej i poradnictw a za w odow ego, które rozum iane je s t bądź ja k o ostatni etap orientacji zaw odow ej, bądź ja k o m etoda działania polegająca głów nie n a udzielaniu rad i niesieniu pom ocy w podjęciu św iadom ej, swobodnej i praw idłow ej decyzji dotyczącej w yboru zaw o du i drogi prow adzącej do uzyskania odpow iednich w dan y m zaw odzie k w alifik a c ji13. P oradnictw o zaw odow e stanow i w ięc je d e n z etap ó w orientacji zaw odow ej 1 tak rozum iane w ystępuje w ów czas, gdy osoba w ybierająca przyszły zaw ód d yspo nuje ju ż pew n ą o k reśloną w ied z ą o sobie sam ej i w ybieranym p rzez siebie zaw o dzie, czy grupie zaw odów , w śród których m usi d okonać w yboru i zgłasza się do doradcy po zind y w id u alizo w an ą pom oc w podjęciu ostatecznej decyzji. D ziałalność zaw odoznaw cza w ty m zakresie w spiera w ięc działalność z obszaru orientacji za w odow ej i m ożna j ą rozum ieć ja k o : „działalność d o ty czącą u d zielania osobom m ło docianym i pełnoletnim indyw idualnych porad opartych z reguły na w ynikach je d nostkow ych badań (np. lekarskich, p sychologicznych) w zakresie praw idłow ego w yboru zaw odu, p rzygotow ania zaw odow ego, doboru o d p o w iedniego m iejsca i stanow iska pracy, doskonalenia lub zm iany k w alifik acji"14.
R óżnorodność o raz zasięg terenów , na których realizow ana je s t działalność zaw odoznaw cza, ja k rów nież je j interakcyjność ukazują, że proces ten realizow any je s t niem alże w każdym okresie życia człow ieka. D latego m ożna m ów ić 0 działalności zaw odoznaw czej:
- w środow isku rodzinnym , gdzie kształtu ją się pierw sze zainteresow ania pracą za w o d o w ą - realizow anej poprzez w y chow anie przez pracę o raz preorientację 1 orientację zaw odow ą;
- w przedszkolu, rów nież realizow anej poprzez w y chow anie przez pracę, ja k i preorientację oraz orientację zaw odow ą;
12 W. Rachalska: Wybrane problemy teoretycz/ie, w: M. Górbiel (red.): Orientacja i poradnictwo zawodowe w szkole podstawowej. Warszawa 1980, s. 13.
13 W. Rachalska: Problemy orientacji zawodowej. Warszawa 1987, s. 20. 14 Ibidem, s. 69.
- w szkole ogólnokształcącej (podstaw ow ej, gim nazjalnej i licealnej), d zielą cy się n a o k res w czesnoszkolny i nauczania system atycznego - g łó w n ą rolę o d g ry w a tu preorientacja, orientacja szkolna i zaw o d o w a o raz poradnictw o zaw odow e, a także w ychow anie przez pracę i kształcenie ogólnotechniczne o raz kształcenie proza w odo w e (głów nie w no w y m ty p ie szkoły średniej);
- w placów kach opiekuńczo-w ychow aw czych, d o których zalicz a się przede w szystkim do m y dziecka, internaty i św ietlice, na terenie których realizow ane je st głów nie w y chow anie przez pracę, ja k i o rien tacja i poradnictw o zaw odow e;
- w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, realizow anej głów nie p o przez orientację i poradnictw o zaw odow e;
- w przychodniach m edycyny szkolnej, gdzie o k reśla się przydatność zaw o d o w ą kandydata ze w zględu na je g o w arunki psychofizyczne, fizjologiczne i zdrow otne, realizow anej p rzede w szystkim poprzez o rie n tację i poradnictw o za w odow e;
- w organizacjach m łodzieżow ych (głów nie w ZH P), której głów nym przeja w em je st w ychow anie przez pracę, ja k rów nież orientacja i poradnictw o zaw odow e;
- w okresie kształcenia za w odow ego, a tak że w okresie studiów w yższych, realizow anej głów nie poprzez w ychow anie p rzez pracę, kształcenie o gólnotech niczne (p rzed e w szystkim w nietechnicznych szkołach zaw odow ych na przed m io tach ogólnotechnicznych o raz w odpow iednich kołach zainteresow ań),a także po przez orientację i poradnictw o zaw odow e;
- w okresie aktyw ności zaw odow ej człow ieka, gdzie orientacja i poradnictw o zaw odow e, a w szczególności doradztw o zaw odow e, reorientacja zaw o d o w a i se lekcja zaw o d o w a stan o w ią głów ne je j przejaw y.
D ziałalność z a w o d o zn aw czą cech u je ró w n ież różnorodność i bogactw o form , z których zdecydow ana w iększość charakterystyczna je s t d la orientacji i po rad n ic tw a zaw odow ego.
R easum ując pow yższe rozw ażania nasuw a się stw ierdzenie, iż działalność za w o d o zn aw czą m ożna uznać ja k o pojęcie, d la którego zaw o d o zn aw stw o stanow i teo rety czn ą podstaw ę do rozw ażań, zaś je g o p raktyczny w y m iar stan o w ią działania w chodzące w zakres obszaru kształcenia przędzaw odow ego, a tak że w p ew nym stopniu kształcenia prozaw odow ego. D latego te ż działalność ta stanow i o w iele szerszy aspekt do rozw ażań nad praw idłow ym przygotow aniem d o w yboru zaw odu niż p ow szechnie stosow ana orientacja i poradnictw o zaw odow e.
W zw iązku z przem ianam i politycznym i i gospodarczo-społecznym i, ja k ie za szły w Polsce w przeciągu ostatnich kilku lat, nastąpił w zrost zapotrzebow ania przez ludzi m łodych i dorosłych na pom oc w w y borze zaw odu o raz kierunku przyszłego kształcenia. G o spodarka w o lnorynkow a i w cią ż zw iększające się bezrobocie w na szym kraju stan o w ią głó w n ą przyczynę, d la której trafność decyzji dotyczącej w y boru przyszłego zaw odu je s t niezw ykle w ażn a i której k o n sekw encje m o g ą mieć w przyszłości o g ro m n e znaczenie. Stąd w ażn e je st, aby działalność zaw o d o zn aw czą rozpatryw ać w ja k najszerszym aspekcie i stosow ać w m ożliw ie najw cześniejszej fazie rozw oju je dnostki.
Recenzent: Krzysztof Symela 162
