Droga do jedności ruchu robotniczego (1945— 1948)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA H ISTORICA 7, 1981

Stefan Banasiak

DROGA DO JEDNOŚCI RUCHU ROBOTNICZEGO (1945— 1948)

W alka pokoleń działaczy robotniczych uwieńczona została w koń­ cu II w ojny św iatow ej utworzeniem na ziemi polskiej w ładzy składa­ jącej się z rzeczyw istych przedstaw icieli ludu pracującego. Polska Ludowa kształtowała się w wyniku rew olucyjnego współdziałania na­ stępujących sił politycznych: Polskiej Partii Robotniczej, rew olucyj­ nego nurtu PPS, radykalnej części ruchu ludow ego oraz partii skupia­ jącej postępow e i dem okratyczne środowiska inteligenckie i drobno- m ieszczańskie. W ładza ludowa w okresie PKWN (21 V il—31 XII 1944 r.) i Rządu Tym czasow ego (1 I—27 VI 1945 r.) opierała się o polityczny system czterech partii: PPR, PPS, SL i SD. Partie te reprezentowane w KRN, PKWN, radach narodowych, terenow ej administracji państwo­ wej i gospodarczej rozpoczęły realizację gruntownych reform politycz­ nych, gospodarczych i społecznych. Na terenach w yzw olonych przeję­ ty został przemysł pod administrację państwową (formalna nacjonali­ zacja nastąpiła na m ocy ustaw y KRN z 3 I 1946 r.), przeprowadzono reformę rolną, rozbudowano Ludowe W ojsko Polskie, zdem okratyzowa­ no ośw iatę i kulturę. Zapoczątkowano o doniosłym znaczeniu historycz­ nym uzgodnienia m iędzynarodowe w sprawie ostatecznego obszaru państwa .polskiego i skupienia Polaków na obszarze^ Polski.

W tym układzie politycznym czołowa i kierow nicza rola przypadła partiom robotniczym. W ynikało to z programu politycznego i gospo­ darczo-społecznego akceptowanego przez przeważającą część narodu oraz z m ożliwości praktycznego działania w procesie tworzenia i umac­ niania w ładzy ludowej i przebudowy gospodarczo-społecznej Polski.

PPR opierająca się na bogatych tradycjach sw ych poprzedniczek SDKPiL i KPP, posiadająca piękną kartę w w alce z okupantem skupiała w sw ych szeregach całość ruchu kom unistycznego. Odrodzona PPS tuż po w yzw oleniu w 1944 r. bazowała na rew olucyjnej części RPPS przy

istnieniu prawicowych nurtów socjalistycznych — prawicy RPPS, któ­ ra nazwała się sama PPS-Lewicą oraz PPS-WRN, będącej od końca listopada 1944 r. czołow ą partią w rządzie emigracyjnym . W miarę postępów radykalizacji społeczeństw a polskiego następowało przewar­ tościowanie postaw poszczególnych działaczy centrow ych i prawico­ w ych nurtów socjalistycznych. Odrodzona PPS rozszerzyła w ięc sw e w p ływ y kosztem ugrupowań opozycyjnych, ale sama była narażona na przenikanie w jej szeregi oraz oddziaływ anie ideow e i polityczne pra­ w icy socjalistycznej. Łącznie obie partie robotnicze, PPR i PPS, stano­ w iły głów ny trzon polityczny władzy ludowej. Od ścisłego w spółdzia­ łania tych partii zależał kierunek rozwoju kraju, jego ustrój, kształt gospodarki, przezw yciężenie trudności gospodarczych itd.1

Ruch ludow y w okresie powstawania w ładzy ludowej był rozbity na lew icę współdziałającą z rew olucyjnym ruchem robotniczym i pra­ w icę orientującą się na siły polityczne skupione wokół osoby premiera rządu em igracyjnego. W środowiskach stanow iących polityczny obszar działania SD nurt prawicowy reprezentowało Stronnictwo Pracy w cho­ dzące w skład rządu em igracyjnego.

W połow ie 1945 r. system partyjny w ładzy ludowej został rozsze­ rzony celem zapewnienia pełnej reprezentacji społecznej w e władzach Polski, a przede w szystkim w wyniku m iędzynarodowych uzgodnień zasad uznania dyplom atycznego Tym czasow ego Rządu Jedności Naro­ dow ej2.

Latem 1945 r. ukształtował się w Polsce specyficzny układ partyjny, składający się z dwóch partii robotniczych — PPR i PPS, dwóch partii ludowych — SL i PSL oraz dwóch partii działających w środowiskach inteligencko-drobnom ieszczańskich (SD i SP). W każdym tym zestawie stosunkowo łatw o jest um iejscow ić jedną partię po stronie lew ej, a drugą po prawej. W warunkach w jakich Polska znalazła się po II w o j­ nie św iatow ej, zarówno w ew nętrznych, jak i m iędzynarodowych, nie było podstaw do eksperym entowania z różnymi wariantami programo­ wym i. Odbudowa i rozwój Polski w ym agały realizowania programu optym alnego w danej sytuacji historycznej. Rodzi się w ięc pytanie czy taki układ partyjny był potrzebny i czy miał szanse trwałego istnie­ nia? Proces dziejow y wykazał, że nastąpiło zjednoczenie ruchu robot­ niczego, w specyficznych warunkach po wyborczej porażce w stycz­ niu 1947 r. i wewnętrznym rozkładzie PSL nastąpiło zjednoczenie ruchu

1 O k r eso w i tem u p o ś w ię c o h a je s t b o g a ta literatu ra. W sp o só b s y n te ty c z n y om a­ w ia te z a g a d n ien ia W . G ó r a , P o ls k a R z e c z p o s p o l i ta Ludow a. 1944— 1974, W a rsza w a

1974, s. 51— 65, 84— 99 i 104— 123.

2 S zerzej o tym p isz e W . T. K o w a l s k i , W a l k a d y p l o m a t y c z n a o m i e j s c e P o ls k i w Europie. 1939— 1945, W a rsz a w a 1967, s. 603— 604.

ludow ego w 1949 г., a po rozwiązaniu się w 1950 r. SP i przyjęciu części jego członków do SD nastąpił akt aespolenia tych nurtów par­ tyjnych.

Rozwój system u partyjnego w Polsce wykazuje umacnianie się sił lew icow ych stojących na gruncie budownictwa socjalistycznego, izolo­ wanie i elim inow anie sił prawicowych, a w ostateczności likwidację dualistycznego układu partyjnego na drodze zjednoczenia.

Potrzebę i konieczność zjednoczenia polskiego ruchu robotniczego potwierdza także analiza m iędzynarodow ego ruchu robotniczego. W grupie państw, w których po II wojnie światow ej władza przeszła w ręce mas pracujących (Czechosłowacja, Polska, Rumunia, W ęgry, radziecka strefa okupacyjna Niem iec) dokonało się zjednoczenie partii robotniczych3. Nasuw a się z tego w niosek, że państwo burżuazyjne hamuje lub uniemożliwia jednoczenie się ruchu robotniczego, a po przejęciu w ładzy przez m asy pracujące w warunkach hegemon istycz* nej roli klasy robotniczej proces jednoczenia zostaje ułatw iony i przy­ spieszony. Z pow yższych w yw odów nasuwa się teza, że zjednoczenie ruchu robotniczego w ynikało z ogólnych praw rozwoju społecznego. M ogło ono nastąpić tylko na gruncie marksizmu-leninizmu i w prak­ tycznym działaniu na rzecz budownictwa socjalistycznego. A lternaty­ wa ew olucji w kierunku ustroju burżuazyjnego była nie do przyjęcia dla klasy robotniczej, a rozwiązania pośrednie m ogły trwać tylko przejściowo, w określonym czasie.

Tak jak w e w szystkich procesach społecznych, na akt jednoczenia ruchu robotniczego w Polsce w yw ierały w p ływ czynniki subiektyw ne, określające moment zjednoczenia, szczegółow e zadania i ich teoretycz­ ne uzasadnienie, zakres w pływ u na zjednoczoną partię członków obu jednoczących się partii, a także sposób podtrzym ywania w ięzi pom ię­

dzy doświadczeniem dziejowym a w spółczesnością.

Po tych ogólnych w yw odach spójrzm y w ięc na drogę do zjednocze­ nia łódzkich organizacji PPR i PPS. Po w yzw oleniu, w warunkach n ie­ podległości i nowej pozycji sił współrządzących szeregi obu partii burz­ liw ie się rozrastały. W marcu 1945 r. PPR posiadała 7,1 tys., a PPS — 6,1 tys. członków. W końcu tegoż roku PPR liczyła 8,8 tys., a PPS — 12,9 tys. członków. W okresie referendum, a w ięc w połowie 1946 r., szeregi obu organizacji partyjnych zrównały się na poziomie 15 tys. członków. W w yniku dalszego szybkiego w zrostu szeregów w okresie pomiędzy referendum a wyborami do Sejmu PPR posiada 25 tys., a PPS

3 N . K o ł o m e j c z y k , P artie k o m u n i s t y c z n e k r a j ó w E u r o p y ś r o d k o w e j i p olu-

d n i o w o - w s c h o d n i e j w r e w o l u c j a c h l u d o w o - d e m o k r a t y c z n y c h , [w :l M i ę d z y n a r o d o w y ru ch r o b o t n i c z y . Lata 1945— 1975, t. 2, W a r sza w a 1976, s. 214— 216.

— 20,5 tys. członków 4. W organizacjach PPR i PPS bardzo duży był udział członków o bardzo krótkim stażu partyjnym. Zapoznawali sig oni już w konkretnych kołach z tradycją sw ych partii, a mogli uzys­ kać tylko informacje skrótowe, uproszczone, przekazywane subiektyw ­ nie i na ogół wym agające m erytorycznej weryfikacji. Zasady marksiz- mu-leninizmu znali bardzo pow ierzchownie z dwu istotnych przyczyn: braku odpowiednich m ateriałów publikowanych, zarówno prac k lasy­ ków, jak też opracowań, a także braku czasu w warunkach piętrzących się zadań bieżących. Istniał jednak głęboki głód w iedzy o sprawach ogólnych, ideologii m arksistowskiej, budownictwie socjalistycznym i życiu partyjnym. Na zebraniach szkoleniow ych dyskusje b yły bardzo zaangażowane, rozwijały się spontanicznie i trwały na ogół długo.

W dziedzinie upowszechniania marksizmu-leninizmu Łódź tuż po w ojnie znajdowała się w korzystnej sytuacji, gdyż na jej terenie znaj­ dowała się Centralna Szkoła PPR oraz liczne placówki resortowe (Obro­ ny Narodow ej, Bezpieczeństwa Publicznego i w iele innych), które zaj­ m ow ały się problem atyką ideologiczną. Stosunkowo w ięc łatwo było w Łodzi o interesujących prelegentów.

Obie partie robotnicze w Łodzi, podobnie zresztą jak w całej Polsce, stały na gruncie budowy ustroju socjalistycznego uznając, że now y ustrój nie może być wprowadzony jednorazowym aktem, lecz wym aga urzeczywistniania w dłuższym procesie stano-wfiącym okres przejścio­ w y m iędzy kapitalizmem a socjalizmem. Do najważniejszych zadań, ja­ kie stały przed organizacjami PPR i PPS należały:

1) umacnianie w ładzy ludowej — w m ieście, na terenach odzyska­ nych, w tym obowiązki patronackie w obec Gdańska, delegow anie sw e­ go aktywu do dyspozycji różnych organów państwow ych, do szkół, na kursy itd.

2) przeciwstawianie się siłom prawicowym i reakcyjnym — zbroj­ nemu podziemiu, PSL, dywersji ideologicznej, . wrogiej propagandzie,

3) demokratyzacja zarządzania — kontrola funkcjonowania

admini-* Z. P i e t r z a k , R o z w ó j o r g a n i z a c y j n y P o ls k ie j Partii R o b o t n i c z e j w Ł odzi w p i e r w s z y c h t y g o d n i a c h p o w y z w o l e n i u (19 1 — 19 II 1945 r.), „R ocznik Łódzki”

1973, t. X V II (XIX), s. 219— 232; t e n ż e , R o z w ó j o r g a n i z a c y j n y PPR w Ł odzi na tle s y t u a c j i s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n e j m ia s ta (19 II — 31 VII 1945 r.), „Rdcznik Łódzki" 1974, t. XIX (XXII), s. 248. W . S t e f a n i u k , N i e k t ó r e p r o b l e m y b u d o w y

i d z i a ł a ln o ś c i o d r o d z o n e j PPS w Ł odzi ( s t y c z e ń — m a r z e c 1945 r.), „R ocznik Łódzki"

1975, t. X X (XXIII), s. 49— 66; B. S y z d e k, Ł ó d z k a o r g a n iz a c j a PPS w o b e c p r o ­

b le m u w a l k i o u t r w a le n i e w ł a d z y l u d o w e j ( s t y c z e ń 1945 — s t y c z e ń 1947)> „R ocznik

Łódzki" 1965, t. X (XIII), s. 73— 79; A rch iw u m K om itetu Ł ód zk iego PZPR (dalej: AKŁ) w Łodzi, KŁ PPR, sy g n . 1(V)2, 1(VI)3, 1(1)3.

slracji państw ow ej, fabrycznej, spółdzielczości, rozwój i umacnianie roli związków zaw odow ych oraz innych organizacji społecznych,

4) troska o poprawę warunków bytow ych mas pracujących —apro­ wizacja, spraw iedliw y rozdział zasobów m ieszkalnych, remonty m iesz­ kań, organizacja wypoczynku,

5) rozwój przemysłu — przejęcie przemysłu, przeciwstawianie się tendencjom reprywatyzacyjnym , uruchamianie maszyn, zapewnianie surowców, części zamiennych i energii, szkolenie załóg, podnoszenie wydajności pracy, inicjowanie współzawodnictwa, rozwijanie ruchu racjonalizatorskiego, popieranie w ielow arsztatow ości, przeciwstawianie się próbom dezorganizacji procesu produkcyjnego,

6) rozwijanie oraz upowszechnianie ośw iaty i kultury,

7) udział w m asow ych akcjach politycznych i społecznych — umac­ nianie sojuszu robotniczo-chłopskiego, prowadzenie prac w yjaśniają­ cych i propagandowo-agitacyjnych przed referendum i wyborami do Sejmu.

W spółdziałanie członków i władz obu partii było dobre, w szczegól­ ności współpraca układała się pom yślnie na terenie zakładów przem y­ słow ych oraz w licznych akcjach m asowych. Szereg utrudnień w yni­ kał z niejednolitej struktury organizacyjnej. Do połow y 1946 r. PPR w Łodzi miała Komitet M iejski, nazywany w języku potocznym kom i­ tetem łódzkim. Podlegał on Komitetowi W ojewódzkiem u. Od tej daty łódzka organizacja PPR posiadała uprawnienia organizacji w ojew ódz­ kiej. W obrębie miasta działały kom itety dzielnicow e, których zasięg nie pokrywał się z podziałem administracyjnym. Najniższe ogniwa partyjne posiadały strukturę zakładową, a w ięc działały przy fabry­ kach, urzędach i instytucjach. Członkowie PPR z zakładów pracy, w których ze względu na zbyt małą liczbę członków oraz członkowie nie pracujący zawodow o (emeryci, inwalidzi, gospodynie domowe itp.) należeli do nielicznych kół terenow ych5.

PPS posiadała w spólny dla Łodzi i w ojewództwa W ojew ódzki Komi­ tet, któremu na terenie w ojewództwa podlegały organizacje pow iato­ we, a z terenu Łodzi organizacje dzielnicow e. Dzielnice PPS dzieliły się na dwie grupy: dzielnice terenow e (różniące się od dzielnic admi­ nistracyjnych i od dzielnic peperowskich) oraz dzielnice środowiskowe (elektrownia, tramwaje, PKP, Zarząd m. Łodzi, spółdzielczość). Bezpo­ średnio po w yzw oleniu niektóre koła PPS pokryw ały się z zasięgiem terytorialnym dzielnic lub na obszarze dzielnicy było tylko kilka kół terytorialnych. W miarę wzrostu liczby członków, głów nie na terenie fabryk zaczęły pow staw ać też koła zakładowe®.

5 AKŁ PZPR, KŁ PPR, sy g n . 1(VI)3. 6 „Kurier P opularny" 10 IV 1946, nr 10.

W czerwcu 1948 r. PPS odstąpiła od sw ej tradycyjnej struktury organizacyjnej i przyjęła leninow ską zasadę organizacji, a w ięc orga­ nizację kół w g m iejsc pracy członków PPR. Ten system organizacji nazywany też byw a strukturą produkcyjną. Zachowane zostały dziel­ nice terytorialne, a likwidacji uległy dzielnice środow iskow e. W fa­ brykach pow stały kom itety zakładowe dzielące się na kola skupiające do 50 członków. Najniższym ogniwem organizacyjnym b yły dziesiątki w chodzące w skład kół7.

PPR i PPS różniły się znacznie stopniem zdyscyplinow ania sw ych szeregów . PPR nawiązując do sw ych doświadczeń konspiracyjnych z okresu okupacji hitlerowskiej oraz SDKPiL i KPP opierała się na sil­ nej dyscyplinie wew nętrznej. Jej członkowie otrzym ywali konkretne po­ lecenia partyjne. Kierowani byli do m iejscow ości i na stanowiska uznane przez partię za ważne, naw et w sytuacjach, gdy interes partyj­ ny nie pokrywał się z interesem osobistym . W ten sposób liczne rzesze członków PPR skierow ane zostały do szkół w ojskow ych, do urzędów bezpieczeństw a publicznego, MO, ORMO, na tereny odzyskane, bądź na konkretne stanowiska w dotychczasow ym m iejscu pracy czy też zamieszkania. Członkowie PPR odpowiedzialni byli za sytuację poli­ tyczną, społeczną i gospodarczą w m iejscu swej pracy. Organizacje partyjne z należytym wyprzedzeniem i Tconkretnym planem działania przystępow ały do realizacji zleconych im lub samorzutnie podjętych zadań.

Ofiarność i aktyw ność członków PPS była duża. Opierając się jed­ nak na innym doświadczeniu i tradycji w niewielkim zakresie stoso­ wano w PPS indywidualne polecenia. Organizacje PPS do akcji m aso­ w ych w łączały się na ogół później niż organizacje PPR.

Przy istnieniu ogólnej zgodności w podstaw ow ych założeniach ideo­ logicznych i zaangażowaniu na rzecz budownictwa socjalistycznego w ystęp ow ały m iędzy PPR i PPS różnice w interpretowaniu szeregu istotnych pojęć, jak: demokracja, dyktatura proletariatu, nacjonaliza­ cja - przemysłu, spółdzielczość i in. Obie partie negatyw nie oceniały działalność PSL, ale ujaw niały się w niektórych okresach różnice w sprawie taktyki walki z prawym skrzydłem ruchu ludow ego. Na tym tle doszło też do pogorszenia stosunków między łódzką PPR i PPS w e wrześniu 1946 r.8

Dojrzewanie warunków do zjednoczenia ruchu robotniczego w ym a­ gało z jednej strony zacieśnienia współdziałania, z drugiej

likwidowa-7 AKŁ PZPR, W K PPS, sy g n . 22(VII)23.

8 „G los R ob otn iczy" 8 IX 1946, nr 248 oraz „Kurier P opularny" 15 IX 1946, nr 254. Por. też Z. K o z i k , Droga d o j e d n o ś c i ru ch u r o b o t n i c z e g o w Pols ce , W ar­ sz a w a 1978, s. 14— 17.

nia różnic między obu partiami. Jak stwierdziła Rada Naczelna PPS w sw ej uchwale z czerwca 1947 r. „Droga PPS w iedzie tylko na lew o. Wróg jest tylko na prawo''9. Maksyma ta w miarę upływ u czasu co­ raz pełniej była realizowana.

Zjednoczenie polskiego ruchu robotniczego zostało zapowiedziane w Umowie o jedności działania i w sp ó łp ra cy m iędzy PPR i PPS z 28 lis­ topada 1946 r. Był to okres intensyw nych prac politycznych poprze­ dzających w ybory do Sejmu. W Um owie tej stwierdzono: „Obie par­ tie zmierzają poprzez coraz ściślejszą w spółpracę i ideowe zbliżenie do osiągnięcia pełnej jedności organicznej partii robotniczych"10. Spra­ wa zjednoczenia została zapowiedziana w sposób tylko ogólnie sformu­ łow any, natomiast szczegółow o sprecyzow ano zasady jedności działa­ nia i współpracy. W ten sposób w ytyczona została droga w iodąca

w kierunku zjednoczenia.

Umowa stwierdzała w ięc dalej: „Obie partie w ychow yw ać będą sw ych członków w duchu jedności klasy robotniczej i uświadamiać ich o doniosłej roli jednolitego frontu, podstawow ej gwarancji utrwalenia zw ycięstw a mas pracujących i demokracji.

Stojąc na gruncie dotychczasow ego dorobku i doświadczeń w bu­ dowaniu podstaw demokracji ludowej, obie partie zwalczać będą w sw ych szeregach w szelkie próby powrotu do przezw yciężonych już koncepcji politycznych, sprzecznych z zasadami jednolitego frontu.

Obie partie w ysuw ają na czoło sw ych zadań politycznych usunięcie głów nych przeszkód w budowaniu jednolitego frontu, podejmą bez­ kompromisową walkę z wpływ am i antysow ieckiej i reakcyjnej W RN-owskiej ideologii, z przejawami sekciarstwa, szkodnictwa i nie­ zrozumienia zasad jednolitego frontu.

Obie partie w alczyć będą wszystkim i środkami, aż do usuwania z partii tych, którzy działać będą na szkodę jednolitego frontu klasy robotniczej i utrudniać w spółpracę obydw u partii11.

W oelu realizacji współpracy centralne kierownictwa obu partii zaleciły wszystkim swym organizacjom odbywanie w spólnych zebrań, posiedzeń, i konferencji aktyw ów partyjnych, dyskusje ideow e, a tak­ że organizowanie w spólnych w ystąpień i imprez o charakterze poli­ tycznym i kulturalnym. Uznano, iż istnieje konieczność zacieśnienia współpracy i ideow ego zbliżenia pomiędzy ZWM i OM TUR.

Po sukcesie wyborczym w styczniu 1947 r. umocnił się autorytet polityczny i wzrosła popularność partii robotniczych. Tylko w pierw ­

• „P rzegląd S o c ja listy cz n y " 1947, nr 7— 8, U c h w a l a R a d y N a c z e l n e j PPS.

10 W d z i e s i ą tą r o c z n ic ę p o w s t a n i a P o l s k i e j Partii R o b o tn ic z e j. M a t e r i a ł y 1 d o ­

k u m e n t y , W a rsza w a 1952, s. 497.

szej połow ie 1947 r. szeregi PPR w zrosły о 50%, z 25 tys. do 37,8 tys. członków 12. W PPR nadal znaczną część stanow iły osoby o bardzo krótkim stażu partyjnym, z czym wiązał się w licznych przypadkach niski poziom uświadomienia politycznego. Ludziom tym przychodziło pełnić obowiązki partyjne w warunkach piętrzących się trudności gos­ podarczych. Proces upartyjnienia społeczeństw a w ykazyw ał pewne n ie ­ prawidłowości, gdyż nadal zbyt mało było pracowników um ysłow ych, a w szczególności kadry technicznej i nauczycieli. Zbyt niski był tak­

że udział kobiet. ,

Także imponujący był w pierwszej połowie 1947 r. wzrost szere­ gów PPS. Liczba członków wzrosła z 20,5 tys. do 33,6 tvs czvli о 60,8%».

W drugiej połow ie 1947 r. obie partie zahamowały przyjmowanie now ych członków, skupiając główną uwagę na poprawie jakości i ujed­ nolicenia kryteriów staw ianych w obec członków obu partii. Porządko­ wano dokumentację skreślając z rejestrów formalnych członków, w y ­ dalano z szeregów osoby obce ideowo oraz zdemoralizowane.

PPR porządkowanie sw ych szeregów i ocenę członków połączyła z wym ianą legitym acji członkowskich. W grudniu 1947 r. z ewidencji łódzkiej PPR skreślono 7,5 tys. członków, czyli 19,5% ogółu członków w ykazyw anych w listopadzie. Ogólna liczba członków PPR obniżyła się do 31,2 ty s.14

Szeregi PPS w drugim półroczu 1947 r. w ykazały tendencje stabi­ lizacyjne. W zrosły one o 6,2%, osiągając w końcu roku liczbę 35,9 tys. członków. Zapoczątkowane w tym czasie prace nad podniesieniem po­ ziomu ideow o-politycznego członków, naw et kosztem ilości, zostały sfinalizow ane w pierwszej połow ie 1948 r. W wyniku przeprowadzo­ nej w eryfikacji skreślono 13,8 tys. członków, tj. 38,4%.

W w yniku dokonanych w yborów now ych władz W ojewódzkich PPS w styczniu 1948 r. nastąpiły pierw sze zmiany personalne. Przewodni­ czącym W ojew ódzkiego Komitetu został Stanisław Duniak, а I sekre­ tarzem WK W incenty Stawiński.

Dalsze istotne zmiany w wojew ódzkiej instancji PPS przeprowadzo­ no w kwietniu. Odwołano w tedy 24 członków Rady W ojew ódzkiej PPS oraz 6 członków W ojew ódzkiego Komitetu, uznanych za zwolenników praw icow ego nurtu PPS oraz za n iech ęć do zjednoczenia ruchu robot­ niczego. Wśród usuniętych działaczy znalazł się też b yły I sekretarz WK PPS, Henryk W achow icz15.

12 AKŁ PZPR, KŁ PPR, sy g n . 1 (VI) 1 oraz 1(1)3. 13 AKŁ PZPR, W K PPS, sy g n . 22(VII)23. 14 AKŁ PZPR, KŁ PPR, sy g n . 1(1)3.

W eryfikacja -szeregów partii robotniczych oraz zmiany personalne w e władzach PPS b yły poważnym krokiem ku zjednoczeniu, które w g pierwotnych uzgodnień miało nastąpić w e wrześniu 1948 r. Ogłoszona przez obie partie zbiórka składek na dom zjednoczonej partii wykazała pośrednio, iż członkow ie obu partii opowiadają się za zjednoczeniem . Na terenie Łodzi składki na ten cel zadeklarowało przeszło 25 tys. członków PPR i 15 tys. członków PPS1®.

Powołana przez władze centralne obu partii komisja miała opraco­ wać deklarację ideowo-program ową, w której znalazłaby się ocena spuścizny polskiego ruchu robotniczego. Podczas dyskusji w okół tych spraw na posiedzeniu КС PPR ujawniły się istotne rozbieżności w k ie­ rownictw ie PPR. Obrady plenum lipcow ego i s i e rpn i o wo- wr ze śn io w ego КС PPR doprowadziły do sformowania tezy o odchyleniu prawicowo- -nacjonalistycznym . Sekretarzem generalnym КС PPR został Bolesław Bierut. W kilka dni później w dn. 11 września 1948 r. podczas obrad plenum KŁ PPR zwolniono z funkcji Ignacego Logę-Sowińskiego, а I sekretarzem ICŁ PPR wybrano W ładysław a Dworakowskiego. Z funkcji sekretarzy kół PPR zwolniono 23 osoby, w tym 8 wykluczono z szere­ gów partyjnych. O dwołano także 29 członków egzekutyw kół, z któ­ rych 8 w ykluczono z PPR.

Przed ruchem robotniczym postawione zostały bardzo istotne pro­ blem y budownictwa socjalistycznego, jak tempo przeobrażeń, indu­ strializacja, kolektyw izacja rolnictwa, upow szechnienie ośw iaty i kul­ tury, zasady internacjonalizmu, czujność w obec knowań im perialis­ tycznych i Ln. Dyskusje w tych sprawach prowadzone były w dużym pośpiechu, w atmosferze nietolerancji, dogmatyzmu i sekciarstwa oraz sz eie g u uproszczeń i jednostronności. Objęto nimi całokształt życia po­ litycznego i społecznego, zmiany personalne ob jęły także PPS, związki zawodow e, administrację gospodarczą i miejską.

Pow stały klimat polityczny sprzyjał ujawnieniu niedbalstwa, bez­ duszności, nieudolności, braku troski o sprawy ludzi pracy i o dobro społecznej gospodarki. Rozbite zostały kliki żyjące dotychczas w prze­ świadczeniu o sw ej nietykalności i nieograniczonych m ożliwościach. W tym zakresie był to proces twórczy, odradzający wiarę w siłę partii rew olucyjnej i demokrację socjalistyczną.

Po raz drugi przeprowadzono w eryfikację szeregów PPR. Usunięto z partii 750 osób za obcość klasową i ideologiczną oraz naruszanie norm etycznych. W śród usuniętych z PPR najw yższy wskaźnik procentow y przypadł na kupców, i rzemieślników, a w dalszej kolejności pracowni­ ków um ysłow ych, najniższy natomiast na robotników.

Także po raz drugi organizacje PPS zw eryfikow ały sw e szeregi. Jesienią 1948 r. ogółem pozbawiono członkostwa PPS na terenie Łodzi 1969 osób, z tego pod zarzutem prawi cow ości, dywersji i szkodnictwa politycznego 1387 osób17.

W porównaniu ze statystyką ogólnopolską rozmiar w ydaleń jesie­ nią 1948 r. z PPR i PPS na terenie Łodzi był o prawie jedną trzecią n;ższiy. Jakkolwiek w iększość decyzji o pozbawieniu praw członkow­ skich PPR lub PPS była słuszna, to w niektórych przypadkach doszło do krzywdzących ocen i zbyt ostrych sankcji. Niektóre niesłuszne de­ cyzje zostały uchylone już w 1948 r. przez instancje partyjne, a inne po upływ ie kilku lat przez instancje PZPR.

Pomijając incydentalne sytuacje należy stwierdzić, że łódzka klasa robotnicza i aktyw obu partii potrafiły z proletariacką pryncypialnoś- cią, wnikliwością, ale i niezbędnym umiarem rozstrzygać wyłaniające się problemy zachowując przy tym wierność rewolucji i socjalizm owi.

Stanowisko członków PPR i PPS w Łodzi daje się sprowadzić do naistępującyh spiraw:

1) podkreślano potrzebę trwania przy zasadach marksizmu-leniniz-mu,

2) nie znając bliżej spraw Jugosławii, w okół której były wów czas liczne w ypowiedzi opowiadano się za internacjonalizmem i m iędzyna­ rodową solidarnością mas pracujących,

3) doceniano międzynarodowe znaczenie ZSRR i WKP (b),

4) popierano wizję postępu na wsi wraz z uspołecznieniem produk­ cji rolnej,

5) doceniano niebezpieczeństwa w ynikające z toczącej się walki klasowej,

6) upatrywano w krytyce twórcze narzędzie pomagające odsłaniać niedomogi życia politycznego, społecznego i gospodarczego.

Starano się wnioski wynikające z ogólnej dyskusji stosow ać w pra­ ktyce na własnym obszarze działania. W yrażane w trakcie dyskusji wątpliw ości świadczą, iż członkowie partii robotniczych z dużą uw a­ gą śledzili dokonujące się zmiany w sferze ideologicznej, politycznej i programowej. Ujawniające się wątpliw ości i niejasności sygnalizow a­ ne b yły ,przez dyskutantów na licznych zebraniach partyjnych.

Było też sporo w ystąpień świadczących o niislkiej kulturze politycz­ nej, schematyzmie w m yśleniu, nadgorliwości lub będących wyrazem zw yczajnego karierowiczostwa. Zdarzało się, że nie szukano przyczyn zła na .swoim terenie, lecz krytykow ano tylko władze nadrzędne. Ludzi już zdjętych ze stanowisk piętnowano i cziyniono odpowiedzialnym i za

w szystkie znane uchybienia w terenie. Rew olucyjność przypisywano tylko dołom partyjnym. W ysuw ano awanturnicze postulały ekonom icz­ ne, jak np. natychm iastow e rozprawienie się z inicjatywą prywatną. Krytykowano władze partyjne za to, że nie rozpoczęły kolektyw izacji natychmiast po przeprowadzeniu reformy rolnej. Zdarzały się niesłusz­ ne wystąpienia przeciwko nauce, w iedzy fachowej, inteligencji pracu­ jącej, personelow i technicznemu j administracji gospodarczej. Poglądy te wyrażali na ogół ludzie bez znaczniejszego autorytetu politycznego i zawodow ego stąd nie w yw ierały one w iększego w pływ u na postawę organizacji partyjnych. O dojrzałości organizacji partyjnych św iadczy­ ły spontaniczne repliki i w yjaśnienia z jakami spotykały się tego rodza­ ju w ystąpienia18.

Dokonany w 1948 r. zwrot w polityce obu partii wpłynął na k o ­ nieczność przedłużenia kampanii pr zed z je d n oczenio we j. Robotnicy Łodzi Czynem Kongresowym powitali II zjazd PPR i XXVIII Kongres PPS, na których to zjazdach wyrażono w olę zjednoczenia się i pow ołania Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Z uwagą śledzono przebieg I zjazdu PZPR obradującego w dn. 15—21 XII 1948 r. W nikliw ie stu­ diowano Deklarację Ideową i Statut oraz W y ty c z n e Sześcioletniego

Planu Rozwoju i Przebudow y G ospodarczej Polski.

Po Kongresie Zjednoczeniowym PZPR liczyła w Łodzi 55,1 tys. człon­ ków, w tym 39 tys. roboLników, 15,9 tys. pracowników um ysłowych, 132 chłopów, 80 rzem ieślników i 15 kupców.

W dn. 23 XII 1948 r. egzekutyw a KŁ PZPR wybrała I sekretarzem

W ładysława Dworakowskiego, II sekretarzem- Stanisława Duniaka, se­ kretarzem ekonom icznym Adama Żebrowskiego, a sekretarzem organi­ zacyjnym Jana Grudzińskiego19.

Reasumując pow yższe w yw ody należy stwierdzić, że zjednoczenie ruchu robotniczego jest doniosłym wydarzeniem w dziejach klasy ro­ botniczej i narodu z następujących powodów:

1) zamyka przeszło półw iekow y okres rozbicia ruchu robotniczego, 2) um ocniło kierowniczą rolę partii klasy robotniczej w całokształcie życia polityczno-społecznego i gospodarczo-administracyjnego,

3) zużywany dawniej przez obie partie w ysiłek na uzgadnianie w spół­ pracy mógł być po zjednoczeniu spożytkowany bezpośrednio na dzia­ łalność polityczną, ideologiczną i organizacyjną,

4) przyspieszony proces przeobrażeń socjalistycznych i industrializacja

18 AKŁ PZPR, KŁ PPR, sy g n . 1 (VI) 1— 3; „G los R ob otn iczy" z o k resu lip iec-w rze-s ie ń 1948 r.

kraju były realne w sytuacji istnienia jednolitego, zwartego oraz po­ siadającego szerokie oparcie społeczne kierownictwa poli tycznego, 5) .powstanie PZPR było doniosłym wydarzeniem w procesie integracji społeczeństwa polskiego.

In sty tu t H istorii Zakład H istorii P olsk i N a jn o w sz e j

Стефан Б ан асяк ПУТЬ К ЕД И Н С ТВУ РА БО Ч ЕГО Д В И Ж Е Н И Я (1 9 4 5 -1 9 4 8 ) Объединение рабочего движ ения состоялось после Второй мировой войны в нес­ кольких европейских странах, в которых трудящ иеся массы взяли власть в свои руки, приступая к строительству социализма. В первые годы народной власти в Польше сформировалась специфическая партийная система, в которую входили: 2 рабочие партии Польская Р абочая Партия и Польская Социалистическая Партия; 2 на­ родные партн - Н ародная Партия и Польская Н ародная Партия; а такж е 2 партии, действую щ ие в сфере ремесла, частной торговли и некоторых кругов интеллигенции — Демократическая Партия и Партия Труда. Стремление к организационному объединению рабочих партий в Польше имело богатые традиции. Участие обеих партий в самых высоких и территориальных орга­ нах государственной власти, работы над общественными и экономическими реф ор­ мами, а такж е забота об улучшении в быстром темпе материального быта трудящ их­ ся оттягивали на дальний план или ж е совсем ликвидировали давние разницы и предубеж дения, сотрудничество ж е, опирающ ееся на марксистско-ленинские пред­ посылки, укреплялось. Д о объединения унифицировали организационную структуру, а такж е обя зан­ ности членов обеих партий. Немногие противники содействия отстранялись от руко­ водящ их долж ностей. Из рядов П П Р и ППС были отстранены случайные и пассив­ ные лица, поддаю щ иеся влиянию непролетарских сфер или нарушающие всеобщ ие и политические нормы. В процессе подготовки объединения, рядом с властями обеих партий, большую активность оказали члены фабричных организаций и организации, действую щ ие в учреждениях. Были обнаруж ены многочисленные недостатки эконо­ мической, общественной и политической жизни. На многих собраниях объяснялись направления дальнейшего стоительства социализма в Польше. После Объединения рабочего движ ения на территории Л о д зи Польская Р абочая Партия н асч и ты в ав 55 тысяч членов.