A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA GEOGRAPHICA SOCIO-OECONOM1CA 1, 1999
Stanisław L iszew ski
E W O L U C JA F U N K C JI R E G IO N O T W Ó R C Z Y C H Ł O D Z I
W artykule zaprezentowano proces kształtowania się funkcji regionotwórczej Łodzi na przestrzeni ostatnich dwustu lat. Analizę tego procesu przeprowadzono wydzielając pięć faz, których nazwy określają stopień rozwoju badanej funkcji. W pracy przedstawiono fazy: wyjściową, inicjującą powstanie funkcji regionotwórczych, instytucjonalną, wypełniającą oraz fazę regresji, w jakiej znalazła się Łódź w ostatnich latach.
WSTĘP
O p u b lik o w an a p o n ad 60 lat tem u przez W a lte ra C h rista lle ra (1933) te o ria o śro d k ó w centralnych zw róciła uw agę b adaczy m . in. n a d w a b ard zo w ażne i - ja k się okazuje - wciąż ak tu aln e zagadnienia. Pierw sze z nich dotyczy funkcji centralnych, k tó re zgodnie z ko n cep cją tego a u to ra są prz y p isa n e sze ro k o pojm o w an ej d ziałaln o ści usługow ej czy o b sług ow ej, drugie to stwierdzenie, p o p arte wyliczeniami statystycznym i, o hierarchiczności funkcji przejawiające się nie tylko liczbą instytucji centralnych zlokalizow anych w k o n k re tn y m o śro d k u , ale głównie ich ran g ą. T e d w a założenia legły u p o d staw zaprezentow anej przez C h ristallera koncepcji sieci osadniczej zo rg an izo w a n ej h ierarch iczn ie w p o staci siedm iu s to p n i fu n k c jo n a ln y c h jed n o stek osadniczych wzajemnie sobie podległych i organizujących przestrzeń regio n u czy k raju , rów nież w sensie adm inistracyjnym .
P rzypom nienie w tym m iejscu teorii W . C hristallera, k tó r a d o cz ek ała się rów nie wielu recenzji krytycznych, ja k i pozytyw nych, m a n a celu uśw ia dom ienie czytelnikow i, że znaczenie w spółczesnego m ia s ta i jeg o ra n g a w sieci czy system ie osadniczym , w o dróżnieniu od w ieku X IX , tkw i w jego w yposażeniu instytucjonalno-usługow ym , zw łaszcza w ta k ie instytucje, jak ie zaliczane są d o tzw. sektorów III i IV, nazyw ane rów nież m e tro p o litaln y m i. P ozycja m ia sta we współczesnym świecie w m niejszym sto p n iu zależy od wielkości produkcji przem ysłowej (choć now oczesny przem ysł n ad al po zostaje w ażn ą fu n k cją m iasto tw ó rczą) a jeszcze m niej od liczby o só b za tru d n io n y c h w przem yśle, w większym n a to m ia st od liczby i rangi w yższych uczelni,
in sty tu tó w n au k o w y ch , b a n k ó w , p rz ed sięb io rstw u b ezpieczeniow y ch, b iur m aklerskich, k o rp o racji przem ysłow o-handlow ych, placów ek i p rz ed staw icielstw dyplom atycznych , klinik i szpitali specjalistycznych, m uzeów i sal k oncertow ych, targów m iędzynarodow ych, stad io n ó w sp o rto w y ch itd. M iarą tej nowej pozycji m iasta staje się z jednej strony udział funkcji m etro p o litaln ej w jego stru k tu rze go spodarczej, z drugiej zaś reg io n o tw ó rcza siła m iasta, k tó ra pow oduje, że coraz częściej m ów im y o m iastach św iatow ych czy k o n ty n en taln y ch , rzadziej zaś o m iastach przem ysłow ych.
W arty k u le tym zaprezen to w an a zostanie d ro g a , ja k ą w okresie n iespełna 175 lat przeszło m ałe rolnicze m iasteczko Łódź, położone ustronnie w stosunku d o dużych, historycznie uk ształtow anych centrów m iejskich, aby stać się nie tylko wielkim pod względem liczby ludności m iastem , ale rów nież znaczącym cen tru m regionalnym Polski.
E w olucja fu n k cjo n aln a Ł odzi, a co za tym idzie w a lk a tego m ia sta o sw oją pozycję i m iejsce ja k o o rg a n iz a to ra przestrzeni regionalnej jest n a tyle o ry g in a ln a , iż m o że, a n a w e t p o w in n a s ta ć się p o d rę c z n ik o w y m przykładem procesów przem ian m ia sta rolniczego najpierw w wielkie osiedle robotnicze, a n astępnie w wielkie m iasto o am bicjach m etro p o litaln y ch .
Celem opracow ania jest prześledzenie etapów zw iązanych z kształtow aniem Ł odzi o ra z o b rastan iem tego m ia sta w instytucje regio no tw ó rcze p ro w ad zące do w ykształcenia funkcji m etropolitalnej. K ształto w anie Ł odzi wielkom iejskiej oraz regionu nazyw anego P olsk ą śro d k o w ą lub regionem łódzkim podzielić m o żn a n a pięć w yraźnych faz, k tó rych nazw y w skazują n a stop ień rozw oju tej form y osadniczej: wyjściowa, inicjująca, in sty tu c jo n a ln a, w ypełniająca oraz recesyjna ( L i s z e w s k i , 1994).
FAZA WYJŚCIOWA ROZW OJU MIASTA
Określenie to zarezerw ow ano d la stan u poprzedzającego rozw ój przem ysłu n a interesujących nas obszarach, czyli d la okresu sprzed 1820 r. Ł ó d ź, k tó ra form aln ie p ra w a m iejskie uzyskała w 1423 r. w raz z k ilk o m a innym i m ałym i m iastam i rolniczym i (Zgierz przed 1288 r., P ab ian ice - 1354 r., S try kó w - 1394 r., T uszyn - 1416 r., Ł ask - 1422 r., G ło w n o - 1427 r.), tw orzyła sieć o sad n icz ą n a o b sza rac h , k tó re p rzez wiele w ieków były teren em p o m o sto w o -p rz e jśc io w y m m ięd zy w cześniej u k sz ta łto w a n y m i re g io n a m i W ielkopolski, M ałopolski i M azow sza. Sieć ta p o siad ała w łasne ce n tra p o n ad lo k aln e w ykształcone najczęściej w d o lin ach dużych rzek , k tó re we w czesnym średniow ieczu stanow iły najw ygodniejsze szlaki k om u nikacyjne. N a interesującym nas obszarze cen tra tak ie znajdow ały się w Łęczycy, Sieradzu, Sulejowie i Łowiczu, a nieco później pow stały rów nież w P iotrkow ie T ry b u n alsk im i R aw ie M azow ieckiej. K a żd e z tych centró w p o n ad lo k aln y c h ,
w raz z ciążącym i d o nich o śro d k am i lokalnym i, stan ow iło część w iększego region aln ego system u osadniczego W ielkopolski (P o zn ań ), M ało p o lsk i (K ra ków ) czy M azow sza (Płock). Ł ó d ź w tym czasie była najm niejszym ogniw em osadnictw a m iejskiego - ośrodkiem lokalnym położonym n a granicy wpływów, a co za tym idzie peryferiach w ym ienionych regionów , przy czym funkcja rolniczo-rzem ieślnicza tego m iasteczka w skazyw ała n a jeg o niew ielką rangę i m ały zasięg oddziaływ ania.
Ja k p o d a ją auto rzy m o nografii Ł odzi ( R o s i n , red. 1980), n a w ypraw ę w o jen n ą przeciw ko K rz y żak o m w 1459 r. Ł ó d ź z o b o w ią z a n a b y ła do w ysłania tylko jednego zbrojnego , co staw iało ją w rzędzie najm niejszych m iast. Szacuje się, że w okresie średniow iecza w pływy go spod arczo -u słu g o w e Ł odzi ograniczały się d o granic p arafii rzym skokatolickiej założonej tu p o 1402 r., czyli sięgały o b szarów p ołożonych w p ro m ien iu ok. 8 km od m iasta. O niewielkiej pozycji średniow iecznej Ł od zi św iadczy rów nież liczba m ieszkańców tego m iasta, w którym w X V w. m ieszkało ok. 300 osó b, po d koniec X V I w. - 700, a w 1820 r. - 767.
D la pełnego zobrazow ania stanu z okresu poprzedzającego proces uprzem y słow ienia (faza wyjściow a) należy jeszcze d o d ać , że zn aczn a część terenu położonego między dolinam i W arty na zachodzie i południu, Pilicy i R aw ki na w schodzie o ra z p ra d o lin ą w arszaw sko-berlińską n a pó łnocy, czyli obszarem nazyw anym dziś P olską środkow ą lub regionem łódzkim , p o k ry ta była lasam i i p o zb a w io n a bardziej znaczących szlaków kom un ik acyjnych.
T a k więc w wiek X IX Ł ó d ź w kroczyła ja k o m ałe m iasteczk o rolnicze p o ło żo n e peryferyjnie w sto su n k u d o większych o śro d k ó w osadniczych, pozb aw io n e znaczącego w yposażenia in stytucjonalnego, zajm ujące najniższą pozycję w hierarchii osadniczej.
FAZA INICJUJĄCA POWSTANIE FUNKCJI REGIONOTWÓRCZYCH
F a z a ta zw iązana jest z pierw szym okresem istnienia i rozw oju „Ł o dzi przem ysłow ej” , k tó ry trw ał przez cały w iek X IX i zakończył się p rak tyczn ie w raz z w ybuchem I w ojny św iatow ej. O kres ten w historii m ia s ta c h a ra k teryzuje się: (1) niezwykle dynam icznym w zrostem p o ten cjału gospodarczego, zw iązanym tu głów nie z rozw ojem przem ysłu w łókienniczego, (2) o g ro m n ą e k sp lo zją d em o g ra ficzn ą , k tó ra z m ałeg o m iastecz k a p rz e k sz ta łc iła ten ośro d ek w wielkie skupisko ludności. O b u tym p rocesom , czyli u p rz em y s łow ieniu o ra z urbanizacji dem ograficznej, tow arzyszy b a rd z o słaby rozw ój funkcji usługow ych, k tó re ograniczają się do za sp o k o je n ia zaledw ie p o d staw ow ych (elem entarnych) p otrzeb m ieszkańców ówczesnej Ł odzi. W tym o kresie Ł ó d ź staje się w ielkim m o n o fu n k cy jn y m osiedlem ro b o tn ic z y m o zdecydow anej dom inacji przem ysłu, pozbaw ionym cech w ielkom iejskości.
T ym co ściąga do tego m iasta ogrom ne rzesze ludności jest szansa podjęcia pracy w rozbudo w yw anym przem yśle, to głów nie ten czynnik pozw ala u p atryw ać w ówczesnej Ł odzi „ziem ię o b ieca n ą” , której m agnesem jest m ożliw ość zaro b ien ia pieniędzy bez w zględu na w aru n k i, w ja k ic h się to odbyw a, ani też n a w arunki, w ja k ic h przychodzi m ieszkać i żyć.
Szczegółowe udokum entow anie tem pa rozw oju gospodarczego w pierwszej fazie rozw oju Ł odzi jest dość złożone, n a co niew ątpliw y w pływ m ają k łopoty z dostępem d o w iarygodnych źródeł, nie ozn acza to je d n a k , że jest to niem ożliwe. K o rz y stając z obszernej pracy W. P usia i K . B ad ziak a (1980) prześledzić m o ż n a zarów no w artość pro d u k cji przem ysłu w łókienniczego Ł odzi w drugiej połow ie X IX w., ja k rów nież w arto ść całej p ro d u k cji przem ysłow ej m ia sta w p o cz ątk ach X X w. (tab . 1 i 2).
T a b e l a 1 Wartość produkcji przemysłu włókienniczego Łodzi i Królestwa Polskiego
w latach 1866-1900 Lata Łódź Królestwo Polskie Udział produk cji przemysłu włókienniczego Łodzi w produkcji Królestwa Polskiego (w %) wartość produkcji (w min rubli) dynamika wzrostu w % wartość produkcji (w min rubli) dynamika wzrostu w % 1866 3,5 100,0 15,4 100,0 22,7 1870 7,5 214,2 15,4 100,0 48,7 1880 26,5 757,1 57,3 372,0 46,2 1890 45,6 1 302,8 77,1 500,6 59,1 1900 100,0 2 857,0 182,8 1 187,0 54,7 Ź r ó d ł o : W. Pu ś , K. B a d z i a k (1980). T a b e l a 2 Rozwój przemysłu Łodzi w latach 1901-1913
Zakłady produkcyjne Robotnicy
Lata liczba udział % w skali Królestwa liczba (w tys.) udział % w skali Królestwa produkcji przemysłowej (w min rubli) Polskiego Polskiego 1901 477 14,0 74,8 23,8 151,5 1913 584 14,3 103,3 28,5 270,3 Ź r ó d ł o : Jak do tab. 1.
A naliza w artości pro d u k cji w przem yśle w łókienniczym Ł o dzi w yraźnie w skazuje, że w okresie 44 lat w zrosła o n a blisko 30-krotnie, a tem p o tego w zrostu w yraźnie przyspieszone zostało w o statn im dziesięcioleciu X IX w. Jeszcze ciekaw szych inform acji d o starc za po ró w n an ie w arto ści p ro d u k c ji tej gałęzi przem ysłu w Ł odzi i w całym K rólestw ie P olskim . W om aw iany m tu okresie, tzn. w drugiej połow ie X IX w., tem po w zrostu w artości przem ysłu w łókienniczego działającego w Ł odzi znacznie w yprzedzało p rz y ro st w artości tego przem ysłu w całym K rólestw ie. O ile w Ł odzi w arto ść p ro d u k cji w latach 1866-1900 w zrosła 30-krotnie, o tyle w K ró lestw ie P olskim tylko 12-krotnie. N ie tylko je d n a k tem pem w zrostu w artości p ro d u k c ji przem ysłu w łókienniczego Ł ó d ź w yraźnie w ybijała się na p la n pierw szy, staw ała się o n a rów nież najw iększym ośrodkiem tego przem ysłu w całym K rólestw ie, a ta k ż e w całej ów czesnej R o sji, p o d k tó rej z a b o re m z n a jd o w a ło się K rólestw o. O ile jeszcze w 1866 r. w arto ść pro d u k cji łódzkiego przem ysłu w łókienniczego stanow iła 22,7% w artości p ro d u k cji tego przem ysłu w całym K rólestw ie, o tyle ju ż w 1900 r. 54,7% , a w 1890 r. naw et 59,1% . T a k więc w drugiej połow ie X IX w. Ł ó d ź staje się najw iększym o środkiem przem ysłu w łókienniczego w K rólestw ie P olskim , a tem p o rozw o ju tego przem ysłu jest w ów czas niem al zaw rotne.
O skali rozw oju przem ysłu w łókienniczego Ł odzi w k o ń cu X IX w. m oże św iadczyć fa k t, iż p ro d u k o w a n e tu m a te ria ły po d jęły sk u te c z n ą w alk ę 0 rynki zbytu w całej Rosji z ta k dużym o środk iem przem ysłow ym , jak im była wówczas M o skw a ( P u ś , 1987).
N ieco gorszą pozycję zajm ow ała Ł ód ź w p o cz ątk ach X X w. w zakresie p aram etró w dotyczących całej p ro d u k cji przem ysłow ej (tab. 2).
M im o znacznie słabszej pozycji m iasta ja k o o śro d k a przem ysłow ego w sto su n k u d o rangi, ja k ą p rezentow ała w zakresie w łókienn ictw a, Ł ó d ź p o czątk ó w X X w. była ju ż niew ątpliw ie wielkim ośro dk iem przem ysłow ym 1 to nie tylko w skali K ró lestw a P olskiego, ale rów nież ówczesnej E u ro p y . P racu jące w 1913 r. w Ł odzi 584 zakład y przem ysłow e z a tru d n ia ły p o n a d 100 tys. osób, co stanow iło blisko 30% wszystkich zatru dn io nych w przem yśle w całym K rólestw ie P olskim . N a uw agę zasługuje fa k t, że w końcow ym okresie om aw ianej tu fazy inicjującej rozw ój funkcji regio no tw ó rczej staty s tyczny zakład przem ysłow y działający w Ł odzi w 1913 r. z a tru d n ia ł średnio p o 177 osób, co oznacza, że największe łódzkie zakłady, zwłaszcza baw ełniane, zatru d n iały po kilka tysięcy pracow ników . J a k p o d a ją W . P uś i S. P ytlas (1979), do najw iększych zakładów przem ysłow ych Ł od zi należały w tym okresie: T ow . A kc. K . Scheiblera - ok. 7500 zatru d n io n y ch , T ow . A kc. I. K . P oznańskiego - ok. 6500, zakłady L. G ro h m a n a - ok. 2500.
D ru g ą cechą ch arak tery zu jącą fazę inicjującą rozw ój funkcji re g io n o tw órczych Ł odzi był rozw ój ludnościow y tego m ia sta (tab . 3).
T a b e l a 3 Rozwój ludnościowy Łodzi w latach 1820-1914
Lata Liczba mieszkańców (łącznie stałych i niestałych) Dynamika wzrostu (w %) 1820 1840 1865 1820 767 100,0 - -1840 15 500 2 020,8 100,0 -1865 40 121 5 230,8 258,8 100,0 1885 108 450 14 139,5 699,7 270,3 1905 343 944 44 842,8 2 218,9 857,3 1914 477 862 62 302,7 3 082,9 1 191,0 Ź r ó d ł o : J. K. J a n c z a k (1980).
A n aliza tab . 3 do b itn ie po kazuje, że w okresie 100 la t m ałe, liczące kilkuset m ieszkańców m iasteczko urosło do blisko 0,5-m ilionow ej m e t ropolii. P rzyjm ując za p u n k t wyjścia ro k 1820, liczba m ieszkańców Ł odzi pow iększyła się w 1914 r. aż 623 razy. A naliza dy nam ik i w zro stu liczby ludności Ł odzi na tle innych dużych m iast w E u ro p ie p rz e p ro w a d zo n a przez A. G in sb e rta (1962) pokazuje w yjątkow ość tego m iasta. O ile w skaź nik w zrostu liczby ludności wyliczony d la lat 1850-1900 w ynosił w Ł odzi 2006,2% , o tyle d la M an ch esteru 557,0% , H a m b u rg a 534,8% , B erlina - 450 ,8% , a dla P ary ża i L o n d y n u był jeszcze m niejszy i k ształto w a ł się n a poziom ie 257,7 i 192,3% . T en dynam iczny p rz y ro st liczby m ieszkańców Ł odzi, zw łaszcza p o 1840 r., k tó ry uzn aw any jest pow szechnie za o statn i ro k planow ego - z p u n k tu w idzenia urban isty k i - rozw oju m iasta, sp o w o dow ał, że n a ob szarach do n iedaw na (do p o cz ątk u X IX w.) słab o z a lu d nionych pow stało og ro m n e skupisko ludności, w k tó ry m p ra co w ało w p rze m yśle blisko 30% w szystkich zatru d n io n y ch w tej dziedzinie g o sp o d ark i w całym K rólestw ie P olskim . N a o bszarze 38,1 k m 2 zam ieszkiw ało w 1914 r. praw ie 480 tys. m ieszkańców , co d aw ało o g ro m n ą gęstość zalu dn ien ia, blisko 12,5 tys. osób n a 1 k m 2.
Czy to wielkie skupisko ludności, będące o grom n ym ce n tru m przem ys łow ym X IX -w iecznej E uro p y , było rów nież o śro dk iem regionotw órczym ? N a to p odstaw o w e dla naszych zainteresow ań p ytanie m usim y udzielić negatyw nej odpow iedzi. Ł ódź X IX -w ieczna była bow iem p o zb a w io n a, nie licząc egzogenicznej funkcji, ja k ą pełnił tu przem ysł, innych funkcji regiono - tw órczych. T o wielkie skupisko ludności było p rak tycznie og ro m ny m o sied lem fabrycznym , w yposażonym jedyn ie w najbardziej elem entarn e funkcje usługow e nastaw io n e głównie n a p o trzeby tej wielkiej rzeszy m ieszkańców .
W praw dzie Ł ó d ź 7 m a ja 1841 r. uzyskała p ra w a m ia sta g ub ernialn ego , ale nigdy nie była siedzibą guberni i w okresie adm in istracji zab o rcó w
podlegała P iotrkow i T rybunalskiem u. Pierw szą szkołę szczebla p o n a d p o d staw ow ego zało żono w m ieście w 1845 r., była to Szkoła P o w iato w a R ealn a N iem iecko-R osyjska, a d o p iero w 1905 r. p o w stało pierw sze G im n azju m Z g ro m a d z e n ia K u p có w , w ro k później - pierw sze P o lsk ie G im n azju m M ęskie. W latach 1899-1908 w ydaw ano w Ł odzi „C zaso p ism o L ek a rsk ie” , b ęd ą ce pierw szym p o lsk im m iesięczn ik iem n a u k o w y m w ty m m ieście. W 1889 r. o tw a rto w Ł odzi pierw szą stałą scenę p o lską, a w dziesięć lat później p ow stało Ł ódzkie T ow arzystw o M uzyczne i 5 0-osob ow a o rk iestra sym foniczna, k tó ra w 1915 r. przekształciła się w Ł ó d z k ą O rk ie strę Sym foniczną, dając początek F ilh a rm o n ii Ł ódzkiej.
Ł ó d ź w 1866 r. w łączona została w p o w stając ą w tym okresie na ziem iach polskich sieć kolei żelaznych za pośrednictw em linii d o p ro w a d zo n ej d o m ia sta z K o lu szek . D ru g ie po łączenie kolejow e, tzw . linię k a lisk ą uzyskała Ł ódź w 1903 r. P ołączenie kolejow e, zw łaszcza to pierw sze, m iało duże znaczenie dla rozw oju łódzkiego przem ysłu, um ożliw iło bow iem szybki i m asow y do w ó z surow ców (węgiel, baw ełna itp.) o raz w yw óz gotow ych tow arów .
Z n aczn ie lepiej rozw inięte były w tym okresie w Ł o d z i in sty tu c je finansow e, któ ry ch pow stanie, a następnie rozw ój b a rd z o ściśle łączył się z d ziałalnością przem ysłow ą. W 1872 r. p o w stał w Ł o dzi B ank H and low y , a od 1897 r. działał rów nież B ank K upiecki. D o instytucji finansow ych o znaczeniu p o n ad lo k aln y m należało tak że T ow arzy stw o K re d y to w e M iej skie i K a sa Pożyczkow a Przem ysłow ców Ł ódzkich. W 1913 r. działały w m ieście d w a banki, pięć filii b anków , trzy do m y b an kiersk ie i 27 ró ż n o ro d n y ch tow arzystw finansow ych (pożyczkow o-oszczędnościow e, kredytow e, w zajem nego kredytu). Ł ącznie było w Ł odzi 37 instytucji finansow ych, k tó ry ch działalność obejm ow ała zarów no sam o m iasto , ja k rów nież o k o li czne m ia sta i o środk i przem ysłow e. F u n k cjo n o w an ie instytucji finansow ych zlo k alizo w an y ch w Ł odzi u zn ać m o ż n a za głó w n ą fo rm ę d ziałaln o ści regionotw órczej m ia sta w fazie inicjującej po w stan ie funkcji m etro p o litaln ej.
T a k duże skup isko ludności, jak im była Ł ó d ź w p o c z ą tk a c h X X w., w yposażone było oczywiście w niezbędne instytucje h an dlow o-u sług ow e, k tó ry ch łącznie działało w 1905 r. p o n a d 2800. Je d n a k ich głów ną fu n kcją była obsłu ga m ieszkańców m ia sta i najbliższego zaplecza, o czym świadczy fa k t, że aż 65% z tej liczby stanow iły sklepy.
Ł ó d ź w przededniu w ybuchu I w ojny światowej była w ielkim , liczącym 0,5 m in m ieszkańców ośrodkiem fabrycznym o dużym po ten cjale p ro d u k c y j nym i pierw szych, instytucjach w niewielkim jeszcze zakresie p od ejm ujących organizację przestrzeni regionalnej.
FAZA INSTYTUCJONALNA FUNKCJI REGIONOTWÓRCZYCH
O k re s I w ojny św iatow ej za k o ń c z y ł d y n a m ic z n y ro z w ó j p rz em y słu w Ł odzi. U tra ta w schodnich ry nków zbytu, będących głów nym i o d b io rca m i łódzkiego przem ysłu, s tra ta k ap itałó w zdeponow any ch w b an k a ch R osji, ja k rów nież dew astacja, a zw łaszcza w yw óz dużej części m aszyn z łódzkich fab ry k d o N iem iec w czasie okupacji m iasta, podcięły n a dłuższy czas p od staw y gospodarcze Ł odzi. Po zakończeniu d ziałań w ojenn ych Ł ódź, podobnie ja k cała niepodległa Polska, znalazła się w nowej sytuacji politycznej. O rganizatorzy życia gospodarczego i społecznego II Rzeczypospolitej dostrzegli zaró w n o w alor położenia geograficznego m iasta, ja k rów nież jego p o ten cjał dem ograficzny i gospodarczy, przydzielając Ł odzi pow ażne z a d a n ia w nowej organizacji przestrzeni kraju.
2 sierp nia 1919 r. pow ołane zostało w ojew ództw o łódzkie ja k o je d n o stk a te ry to ria ln a obejm ująca o b szar p o n ad 19 tys. k m 2, a n a siedzibę w ładz tego województwa, po pewnych w ahaniach i dyskusjach, spow odow anych zabiegam i kaliszan i p io trk o w ian , w ybrano Ł ó d ź ( B a n d u r k a , 1994). Była to najw aż niejsza decyzja w procesie pozyskiw ania przez m iasto funkcji reg ion alny ch i pociągnęła lokalizację w Łodzi innych w ażnych d la k ształto w a n ia regionu instytucji. W 1918 r. pow stał w Ł odzi O kręg G en eraln y W o jsk a P olskiego, przem iano w an y później w IV O kręg K o rp u su W ojska P olskiego (Ł ódź). Od tego czasu Ł ó d ź stała się w ażnym ośrodkiem nie tylko stacjo n o w an ia od d zia łów w ojskow ych, ale rów nież ad m inistracji w ojskow ej o dpow iedzialnej za organizację obronności w środko w ozachodniej części k ra ju ( K o z ł o w s k i , 1994). Wreszcie, w 1920 r. Ł ódź stała się również ważnym centrum adm inistra cji K ościoła rzym skokatolickiego, bowiem z d a tą 19 g rud nia tego ro k u papież B enedykt X V pow ołał do życia diecezję łód zk ą ( L i s z e w s k i , 1990).
T a k więc w k ró tk im czasie, p o o d zyskan iu niepodległości, Ł ó d ź p o raz pierw szy w całej swojej historii stała się siedzibą trzech - w ażnych dla organizacji przestrzeni - instytucji: adm inistracji państw ow ej szczebla w oje w ódzkieg o, ad m in istracji w ojskow ej szczebla O k ręg u W o jsk o w eg o o ra z adm inistracji kościelnej szczebla diecezjalnego. U m iejscow ienie tych instytucji w Ł odzi m iało k ap italn e znaczenie d la przyciągnięcia d o m ia sta wielu innych placów ek i organizacji regionotw órczych, a w konsekw encji do rozpoczęcia budow y stru k tu r regionalnych. Ł ó d ź od p o c z ą tk u swojej in stytucjonalnej k ariery regionalnej kreo w ała typ regionu w ęzłow ego, d o m i now ała o n a bowiem swą m asą d em o graficzną i potencjałem g ospo darczy m tak b ard zo n ad o rg an izo w an ą przestrzenią, że w sp o só b zupełnie n a tu ra ln y stała się jej głównym jąd rem osadniczym .
Ja k pod aje M a ły rocznik sta tystyczn y z 1936 r., drug ie p o d względem liczby m ieszkańców m iasto w ojew ództw a - K alisz - było blisko 9 razy m niejsze od Ł odzi (tab. 4).
T a b e l a 4 Ludność w większych miastach województwa łódzkiego
według stanu na dzień 1 stycznia 1936 r.
Nazwa miasta Ludność (w tys.)
Stosunek liczby mieszkańców miasta do mieszkańców Łodzi Łódź 605,5 1 : 1 Kalisz 68,4 1 : 8,8 Piotrków 51,3 1 : 11,8 Pabianice 45,6 1 : 13,3 Tomaszów Mazowiecki 38,1 1 : 15,9
A w ans ad m inistracyjny Łodzi p o I w ojnie św iatow ej w płyn ął w sposó b bard zo w yraźny n a w zrost liczby organizacji i instytucji, k tó re lokow ały sw oje siedziby w Łodzi. J a k obliczyli S. Liszewski i A. W o lan iu k (1992) liczba tych instytucji w zrosła z 373 w 1923 r. d o 815 w 1939 r. N ajszybciej rozw ijały się instytucje w ym iaru spraw iedliw ości zlo kalizo w ane w Ł odzi, k tó ry c h w pierw szym z om aw ianych okresów było cztery, a w 1939 r. ju ż 16. R ów nież duży był przy ro st ró ż n o ro d n y ch organizacji politycznych, zw iązkow ych, w yznaniow ych i in., k tó ry ch w 1923 r. było w m ieście 54, a po 16 latach aż 184. M niejszy był n ato m iast p rz y ro st instytucji fin a n sow ych i ubezpieczeniow ych, k tó re wzrosły z 81 d o 139 o ra z instytucji adm inistracji gospodarczej (213 i 442). N a podkreślenie zasługuje rów nież fak t, że w om aw ianym okresie m iało w Ł odzi swoje k o n su la ty dziesięć państw . Ł ó d ź w okresie m iędzyw ojennym stała się tak że siedzibą stacji radiow ej, k tó ra em itow ała p ro g ram przez 12 godz. (dane z 1934 r.) słyszal ny w pro m ien iu p o n a d 200 km . Było to w ów czas o b o k W arszaw y, P o z n a n ia , W ilna, L w ow a, K a to w ic i K ra k o w a je d n o z siedm iu ce n tró w rad io fo n ii w Polsce.
O d 1925 r. funkcjonow ało tu rów nież lotn isk o ko m u n ik acy jn e, a linie tram w ajó w podm iejskich łączyły Ł ódź z siedm iom a najbliższym i m iastam i (Zgierz, O zorków , A leksandrów , K onstantynów Łódzki, Lutom iersk, Pabianice i T uszyn).
N iezależnie od b ard zo w yraźnego rozw oju instytucji regio no tw ó rczych , głów nie adm inistracyjnych i usługow ych, Ł ó d ź p o zo staw ała n ad a l wielkim cen tru m przem ysłow ym . W edług stan u n a dzień 31 g ru d n ia 1935 r. w Ł odzi czynnych było 1667 zakładów , w k tórych p raco w ało ogółem 96 630 osób. W stru k tu rze przem ysłu łódzkiego niewiele się zm ieniło, n a d a l najw iększy udział zachow ał przem ysł w łókienniczy, w k tó ry m p ra co w ało p o n a d 79 tys. ro b o tn ik ó w , czyli p o n a d 82% w szystkich pracujących w łó dzkim przem yśle w 1935 r.
W okresie m iędzyw ojennym działały rów nież w Łodzi o g ó ln o k rajo w e organizacje przem ysłow e, m . in. Zw iązek Przem ysłu W łókienniczego w P a ń stwie P olskim , K rajo w y Zw iązek Przem ysłu W łókienniczego, Z w iązek E k s p o rteró w P olskiego Przem ysłu W łókienniczego, a tak że Iz b a P rzem ysłow o- -H a n d lo w a i G iełd a Ł ódzka.
W raz z rozw ojem funkcji reg io n o tw ó rczy c h zm ian ie u leg ła ró w n ież w ew nętrzna organ izacja przestrzeni m iasta. W Ł odzi zaczęło k ształto w a ć się centrum w ielkom iejskie skupiające znaczn ą część instytucji i org an izacji, od k tórych uzależniona jest ra n g a m ia sta w sieci osadniczej. D o ty chczasow e centrum Ł odzi, k tó re w pierw szym z om aw ianych tu o k resów k o n ce n tro w ało się w okół ry n k u N ow ego M iasta (obecnie pl. W olności) o ra z p ółn o cn eg o fragm entu ulicy Piotrkow skiej, w okresie m iędzywojennym wyraźnie przesunęło się w zdłuż ulicy Piotrkow skiej w k ieru n k u południow ym w ok olice ulic M oniuszki i T u w im a ( W o l a n i u k , 1994).
M im o w yraźnego p rz y ro stu instytucji regio no tw ó rczych o ra z szeroko p ojętych usług n iem ateria ln y ch św iadczących o procesie m e tro p o liz a c ji m iasta, jeg o stru k tu ra fu n k c jo n a ln a p o zo staw ała nad al m o cn o zd o m in o w an a przez przem ysł ( S u l i b o r s k i , 1992).
K ró tk i, bo trw ający tylko 20 lat, okres m iędzyw ojenny o d eg rał b ard zo w ażną rolę w kształto w an iu stru k tu ry funkcjonalnej Łodzi. D zięki decyzji o zlokalizow aniu w m ieście w ażnych instytucji regio no tw ó rczy ch zm ienia się p ostrzeganie Ł odzi ju ż nie tylko ja k o wielkiego centru m przem ysłow ego, ale rów nież ja k o m iasta dysponującego w yposażeniem instytucjonalnym o ran d ze regionalnej. Z achodzące zm iany w niew ielkim jeszcze sto p n iu w płynęły na stru k tu rę fu n k c jo n a ln ą m iasta, k tó re wciąż p o zo staw ało m o n o fu n k cy jn y m ośrodkiem przem ysłu w łókienniczego, zm ieniła się n a to m ia st i to ra d y k aln ie pozycja m iasta w sieci osadniczej po otrzym aniu form alnej funkcji o rganizatora przestrzeni regionalnej.
P rezentow ana faza instytucjonalnego rozw oju funkcji m etropolitalnej ch a ra kteryzow ała się w yraźną zm ianą w a ru n k ó w życia w mieście. Ł ó d ź z osady fabrycznej coraz bardziej przekształca się w wielkie m iasto, uzupełniając braki z poprzedniego okresu dynam icznego rozw oju dem ograficznego i gospodarcze go. Z ah am o w an ie tem p a rozw oju ludnościow ego (tab . 5) pozw oliło w ładzom m iasta n a podjęcie prac nad wyposażeniem przestrzeni miejskiej w podstaw ow ą in fra stru k tu rę k o m u n aln ą, zw łaszcza w sieć kanalizacy jn ą (do 1939 r. - 16% ogólnej liczby nieruchom ości), w odociągow ą i gazow ą. U tw a rd zo n o w tym okresie wiele d ró g i ulic, zad b an o o zieleń m iejską, w y b u d o w an o wiele budynków szkolnych, służby zdrow ia i kultury. Ł ódź w fazie instytucjonalnego rozw oju funkcji m etropolitalnej zaczęła się u p o d ab n iać, w sensie u rb a n isty cz nym , fizjonom icznym i funkcjonalnym d o innych dużych m iast Polski, różniąc się od nich wciąż m onofunkcyjnością gospodarczą i trudniejszym i w a ru n k am i życia, a w sensie społecznym b ard zo niew ielką, często n ap ły w o w ą g ru p ą inteligencji.
T a b e l a 5 Rozwój ludnościowy Łodzi w latach 1921-1938 na tle innych wielkich miast polskich
Nazwa miasta
Liczba ludności (w tys.) Dynamika wzrostu (w %) 1921 r. = 100,0 1921 1931 1938 Warszawa 937 1 172 1 261 134,6 Łódź 452 605 665 147,1 Lwów 219 312 318 145,2 Poznań 169 245 269 159,2 Kraków 184 219 255 138,6 Wilno 129 195 208 161,2
Ź r ó d ł o : M ały rocznik statystyczny 1938, GU S, Warszawa.
FAZA WYPEŁNIAJĄCA FUNKCJĘ REGIONOTWÓRCZĄ
P o za k o ń cze n iu II w ojny św iatow ej Ł ó d ź z n a la z ła się k olejn y ra z w zupełnie nowej sytuacji geopolitycznej. M iasto , k tó re nie zostało znisz czone w czasie działań w ojennych, znalazło się niem al w cen tru m geo m et rycznym n ow o w ytyczonych g ra n ic p a ń stw a p o lsk ieg o. T e d w a fa k ty w połączeniu z trzecim , jak im było to taln e zniszczenie W arszaw y, sp o w o dow ały, że Ł ó d ź przez k ilk a pierw szych po w o jenn ych la t p ełniła funkcję nieform alnej stolicy k raju , co znalazło swoje odbicie w u tw o rz en iu w m ieś cie szeregu in sty tu cji ce n traln y ch , ale p rz ed e w szystkim w o g ro m n y m napływ ie inteligencji, k tó ra tu w łaśnie oczekiw ała n a szy bk o p o stęp u jąc ą o d b u d o w ę W arszaw y. Była to dla Ł odzi sytu acja w y jątk o w a, ja k d o tej p o ry n ie p o w ta rz a ln a , zapew ne zaw aży ła o n a w sp o só b d ec y d u ją cy n a rozw oju instytucji m etro p o litaln y ch w tym m ieście. Ilu stra c ją tej w yjąt kow ości niech będzie fak t, że tylko w 1947 r. w Ł od zi w ydaw ano: cztery dzienniki, 21 tyg odników i d w u tygodnikó w , 20 m iesięczników , d w a d w u m iesięczniki, cztery kw artalniki, trzy roczniki u k azu jące się nieregularnie o ra z pięć dzienników urzędow ych ukazujących się niereg ularnie, razem 59 ty tu łó w dzien nik ów i czasopism , k tó re w tym czasie ukazyw ały się w Ł o dzi, tu były red agow ane i d ru k o w a n e ( K o w a l s k a , T r z y n a d l o w s k i , 1977). P rzy k ład ten ilu stru je jed y n ie skalę zjaw isk a w zak resie jed n ej dziedziny działalności, a należy pam iętać, że ta k o n c e n tra c ja w Ł odzi d o ty czy ła rów n ież urzędów , in stytucji, o rg an izacji i du żej części życia społeczno-gospodarczego Polski w pierw szych latac h po w ojenn ych. S zkoda, że ten okres, m im o że ta k jeszcze nieodległy, nie do czek ał się solidnego kom pleksow ego opracow ania.
Instytucje regionotw órcze pow stałe w Łodzi w drugiej fazie b u d o w a nia funkcji m etro p o litaln ej z niewielkim i zm ianam i (przen iesio no siedzibę O kręgu W ojskow ego, a d o 1957 r. m ieściła się w Ł odzi D yrek cja O k rę gow a K olei P aństw ow ych) podjęły rów nież działaln ość p o za k oń czeniu II wojny św iatow ej, nie one je d n a k odegrały decy d u jącą rolę w k ształ to w an iu funkcji m etro p o litaln ej w fazie w ypełniającej. D e cy d u jącą rolę m iały tu bow iem szkoły wyższe, k tó re p o w o łan o d o życia w Ł o d zi, b u j ny rozkw it instytucji k u ltu ry i sztuki, p ow stan ie specjalistycznych in sty tu cji służby zdro w ia w dużym stopniu zw iązanych z wyższym i uczelniam i m edycznym i działającym i w m ieście, rozw ój cen tru m radiow o-telew izyj nego i sądow niczego czy wreszcie rozkw it działalności h and low ej, typow y zw łaszcza d la ostatn ieg o okresu. Oczywiście nie bez znaczenia d la rangi m ia sta był fa k t działalności w Ł odzi przez wiele lat ad m in istracji g o s po d arczej szczebla c e n traln eg o (zjednoczenia przem ysło w e) czy rozw ój placów ek finansow o-ubezpieczeniow ych, ale to co faktycznie n a d a ło rangę m etro p o lii Ł odzi tkwi w lokalizacji w m ieście i prężnej działalności in stytucji zaliczanych d o tzw. IV sek to ra gospod arczego , czyli usług w yż szego rzędu.
Ł ódź, p raktycznie pozb aw io n a do 1945 r. szkolnictw a w yższego (nie licząc O ddziału Ł ódzkiego W olnej W szechnicy Polskiej), stała się w p ierw szych latach p o II wojnie światowej dużym cen tru m akad em ick im . W b a r dzo k ró tk im czasie u ru c h o m io n o w m ieście k ilkanaście wyższych uczelni oraz kilka in sty tu tó w naukow o-badaw czych. W a rto przypom nieć, że to właśnie w tedy pow stały: U niw ersytet Ł ód zki (1945 r.). P o litec h n ik a Ł ó d z k a (1945 r.), P aństw ow e K o n serw ato riu m M uzyczne (1945 r.), W yższa S zkoła S ztuk P lastycznych (1945 r.), W yższa S zkoła G o sp o d a rstw a W iejskiego (1945 r.), O d d z ia ł Ł ó d z k i W yższej S zkoły N a u k A d m in is tra c y jn y c h (1946 r.), P ań stw o w a W yższa Szkoła T e a tra ln a (1946 r.), W yższa S zkoła P edagogiczna (1946 r.), In sty tu t W łókienniczy (1945 r.) i szereg innych in sty tu tó w i placów ek badaw czych. L osy zarów no wyższych uczelni, ja k i in sty tu tó w n au k ow ych w okresie m inionych 50 la t były b ard zo złożone, część z nich uległa likw idacji, część przeniesiono d o innych m iast, część w reszcie p rz e sz ła p ro ces łącz en ia ( L i s z e w s k i , 1995). O statecznie w 1997 r. działało w Ł odzi siedem wyższych szkół pań stw o w y ch, dziew ięć szkół społecznych o raz trzy wyższe sem inaria duch ow n e. W szkołach tych p racow ało łącznie 9432 pracow nik ów (bez W A M i sem inariów d u c h o w nych), z czego 4693 to nauczyciele akadem iccy. W śród nauczycieli a k a d e m ick ich było 722 p ro feso ró w , z czego 218 to p ro feso ro w ie zw yczajni. W całym łódzkim o śro d k u akadem ickim w 1997 r. kształciło się ok. 55 tys. stu d en tó w (Inform ator nauki łódzkiej, 1998).
P o ró w n u jąc łódzki ośro d ek akadem icki z innym i o śro d k a m i w k ra ju , w yraźnie w idać, że należy on d o ścisłej czołów ki w Polsce (tab. 6).
Miejsce łódzkiego ośrodka akademickiego w Polsce w świetle wybranych parametrów. Stan na 1 stycznia 1995 r.
j Miejsce
Ośrodki o największej liczbie (w liczbach bezwzględnych)
studentów pracowników ogółem nauczycieli akademickich pracowników nie będących nauczycielami profesorów ogółem profesorów zwyczajnych :
1 Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa
111 448 20 676 10 897 9 779 2 775 621
2 Kraków Kraków Kraków Kraków Kraków Kraków
74 028 16 452 8 358 8 094 1 223 369
3 Poznań Wrocław Wrocław Wrocław Poznań Poznań
58 865 13 410 6 297 7 113 1 115 301
4 Wrocław Poznań Poznań Poznań Wrocław Wrocław
53 444 11 023 6 084 4 939 940 229
5 Lublin Łódź Łódź Łódź Łódź Lublin
48 934 9 432 4 693 4 737 722 219
6 Katowice Lublin Lublin Lublin Lublin Łódź
44 659 8 736 4 281 4 455 700 218
7 Łódź Gdańsk * Katowice Gdańsk Gdańsk Gdańsk
38 598 7 169 3 686 3 485 547 134
Ź r ó d ł o : Szkoły wyższe w roku szkolnym 1994/95. Informacje i opracowania statystyczne, G U S, Warszawa 1995.
LA U) E w o lu cj a fu n k cj i rc gi ono tw ór cz ych Ł od z i
Ł ód zki o środek akadem icki plasuje się generalnie n a 5 -6 m iejscu w śród w szystkich m iast w Polsce.
Znaczenie o śro d k a akadem ickiego d la rangi m ia sta tru d n o przecenić i to zaró w n o w k ategoriach w ew nętrznych (w Ł odzi ze szkolnictw em wyższym i n a u k ą zw iązanych jest ponad 60 tys. osób, czyli p o n a d 7 % stałych m ieszkańców m iasta), ja k rów nież - czy m oże przede w szystkim - zew nę trznych. W yższe uczelnie i placów ki n auko w e Ł odzi tylk o w 1992 r. z o r ganizow ały 123 konferencje naukow e, z czego 100 od było się n a terenie m iasta, m a ją one zaw arte um ow y ze 172 uczelniam i zagranicznym i (1994 r.), w tym ze 135 europejskim i i 37 z innych ko nty n en tó w . Jeszcze bardziej rozległe są m iędzynarodow e kon takty bibliotek akadem ickich Łodzi. W 1994 r. w sp ó łp ra co w ały o n e z 469 b ib lio tek a m i zag ran iczn y m i, z k tó ry c h 353 znajdow ało się w E uropie, a 116 n a innych k o n ty n en tac h .
N ie sposób w ta k kró tk im o p raco w an iu w skazać n a w szystkie elem enty św iadczące o roli, ja k ą o środek akadem icki odgryw a w k re o w an iu funkcji m etro p o litaln ej Ł odzi, trzeb a je d n a k koniecznie p odkreślić, że w m ieście tym działa jed y n a tego typu w Polsce i je d n a z nielicznych w E u ro p ie P ań stw o w a W yższa Szkoła F ilm o w a T elew izyjna i T e a tra ln a o św iatow ej renom ie i niepodw ażalnej pozycji, p o n a d to kilka u n ik ato w y ch in sty tu tó w naukow y ch zarów no P A N , ja k i resorto w ych (In sty tu t M edycyny P racy, In sty tu t E uropejski).
M o żn a dziś postaw ić łatw ą d o u dow o d n ien ia hipotezę, że m iejsce Łodzi na współczesnej m apie św iata w dużym stopniu uzależnione jest od działalności łódzkiego o śro d k a akadem ickiego.
O bok funkcji akadem ickich rangę m etropolii n ad ają Łodzi m . in. instytucje k u ltu ry i sztuki. W Łodzi działało w 1995 r., 13 teatró w , z T ea trem W ielkim - posiadającym renom ę m ięd zy n aro d o w ą - n a czele, 11 m uzeów , w śród k tó ry c h u n ik ato w y m i zb io ra m i d y sp o n u ją M u zeu m S ztuk i o ra z C en traln e M uzeum W łókiennictw a, 13 kin, kilkanaście placów ek k u ltu ra ln o - -w ychow aw czych i bibliotek. N ależy p am iętać, że Ł ó d ź jest siedzibą trzech wyższych szkół artystycznych, o czym była ju ż m o w a wcześniej.
W zakresie służby zdrow ia Ł ó d ź dysponuje, ja k o jed y n e m iasto w Polsce, d w o m a wyższymi uczelniam i m edycznym i (A M i W A M ) o ra z 21 szpitalam i, w śród k tó ry ch jest pięć szpitali klinicznych, C en tru m Z d ro w ia M a tk i P olki i kilka w yspecjalizow anych ośro d k ó w , z o środ kiem o nkologicznym n a czele. Ł ódzk ie placów ki służby zdrow ia m a ją zasięg regionalny, a w niek tó ry ch p rz y p ad k ac h obsługują znaczne połacie Polski.
Ł ó d ź jest rów nież siedzibą jednego z 12 w naszym k ra ju regio nalny ch o śro d k ó w telew izyjnych, działa tu także kilk a rozgłośni radio w y ch o różnym zasięgu.
M ów iąc o m etro p o litaln ej funkcji Ł odzi, nie sp osó b nie w spom nieć o roli, ja k ą odgryw a to m iasto ja k o centrum bankow o-ubezpieczeniow e.
W 1995 r. p row adziło tu d ziałalność 14 b anków (głów nie były to oddziały lub filie) o ra z 22 biura ubezpieczeniow e, w śród k tó ry ch cen tralę w Łodzi m a biu ro „ P o lo n ia ” . D ziała rów nież w tym m ieście giełda.
W reszcie fu n k cja h an d lo w a, k tó rą przez wiele lat re p rez en to w ało kilka central h an d lu zagranicznego zlokalizow anych w m ieście. Z ajm o w ały się one głów nie prow adzeniem tran sak cji handlow ych n a ry n k a ch za g ran icz nych p ro d u k tó w w łókienniczych, odzieżow ych i skó rzany ch. O d k ilk u lat d ziała ln o ść h an d lo w o -w y staw ien n iczą pro w ad zi w Ł o d zi m . in. S p ó łk a z o.o. M iędzy narodow e T argi Ł ódzkie, k tó ra rocznie o rg an izu je k ilk a n a ś cie im prez (w 1995 r. - 17 im prez targow y ch) o zasięgu region aln ym , krajow ym i m iędzynarodow ym . M ów iąc o funkcji h an dlo w ej, nie sp osó b p o m in ąć tu pew nego ew enem entu, ja k i m a m iejsce w o toczen iu Ł odzi. Od kilku lat w m iejscow ościach R zgów , T uszyn i G łu ch ó w działa k o m pleks b azarów , k tó ry jest odw iedzany dziennie przez kilk a d o kilkudziesięciu tysięcy n abyw ców i to z a ró w n o z P olsk i, ja k i z k ra jó w ościen ny ch. Z inform acji prasow ej przekazanej przez „G aze tę W y b o rczą” z 7 lutego 1996 r. w ynika, że kom pleks bazaró w w strefie podm iejskiej Ł od zi ob o k b az aró w w W arszaw ie (S tadion Dziesięciolecia i pl. D efilad) o ra z w Ł ę k nicy należy d o najw iększych w Polsce. S zacunki In s ty tu tu B a d a ń nad G o s p o d a rk ą R yn k o w ą w skazują, że w 1995 r. cudzoziem cy (głów nie R o s ja n ie i N iem cy) kupili na polskich b az ara ch to w ary za 6 m ld do laró w , z czego znaczącą część tych transakcji d o k o n a n o w strefie podm iejskiej Ł odzi.
R an g ę m etro p o lita ln ą Ł odzi w sposób znaczący p o d n o si rów nież fak t, że m iasto i jego strefa p odm iejska stanie się w niedalekiej przyszłości pierw szoplanow ym centrum kom unikacyjnym i to nie ty lk o w skali k raju (przecięcie a u to stra d , lotnisko).
FAZA RECESJI W ROZW OJU FUNKCJI REGIONOTWÓRCZYCH
O kres w ypełniania m ia sta funkcjam i regionotw órczym i zo stał zakłó co ny z jed n ej stro n y decyzjam i ad m in istracy jn y m i w 1975 r., z drug iej zaś polityczno-gospodarczym i p rzem ianam i, ja k ie zaszły w P olsce w 1989 r.
D ecyzja p olityczna d o tycząca zm ian w podziale ad m in istracy jn y m P olski, ja k a w eszła w życie 1 czerw ca 1975 r., przerw ała dalszy rozw ój fu n k cjo n aln y regionu łódzkiego i d o p ro w ad ziła d o pow olnego, acz w yraźnego za ła m an ia zw iązków strefy zew nętrznej z ją d re m re g io n u , a ta k ż e system aty czny d e m o n ta ż s tru k tu r regionalnych w tej części kraju . P o 56 latach istnienia w ojew ództw a łódzkiego w w ym iarze regionalnym n a stą p ił jeg o fo rm aln y adm inistracyjny upadek. U tw o rzo n e w 1975 r. w ojew ództw o łódzkie jest obecnie najm niejszym pow ierzchniow o w ojew ództw em w k ra ju i obejm uje
p rak ty czn ie jedynie Ł ó d zk ą A glom erację M iejską i to w jej najw ęższym znaczeniu (pow . 1523 k m 2, lu d n o ść 1121 tys.).
K onsekw encje tego form alnego ak tu praw neg o d ostrzeg aln e są ju ż dziś w postaci rozluźnienia więzi regionalnych sp ow o dow an ych za ró w n o p rzy czynam i obiektyw nym i (pow stały now e ce n tra w ładzy ad m inistracy jn ej), ja k i subiektyw nym i zw iązanym i z am b ig am i lokalnym i. S p ektaku larny m efektem nowej sytuacji m oże być np. likw idacja linii tram w ajow ej łączącej od 1917 r. Ł ódź z T uszynem (obecnie T uszyn znajduje się w w ojew ództw ie p io trk o w skim ), czy też przystąpienie w ojew ództw a piotrk o w sk ieg o , stan ow iąceg o znaczn ą część d aw nego w o jew ództw a łód zk ieg o , do re g io n u p ro d u k tu turystycznego Polski południow o-w schodniej (region Św iętokrzysko-Lubelski). Istnieje w praw dzie form alne porozum ienie w ojew odów tw orzących od 1982 r. M akro reg io n Środkow y (w ojew ództw a łódzkie, piotrkow skie, płockie, sieradz kie, skierniew ickie), ale rozw iązanie C entralnego U rzędu P la n o w an ia staw ia pod znakiem zap y tan ia jakiekolw iek fu nkcjonow an ie m ak ro reg io n ó w .
R ecesja go sp o d arcza Ł odzi zw iązana jest ze zm ian ą u stro ju polityczno- -gosp odarczego, ja k i d o k o n a ł się w Polsce w 1989 r. K o n sek w en cją tej zm iany był u p ad ek praktycznie w szystkich w iększych p aństw ow ych p rz ed sięb io rstw przem ysłow ych w Ł odzi i regionie. N a stą p iło to n a sk u tek zm iany o rientacji politycznej Polski, co d o p ro w a d ziło d o zam kn ięcia d la to w aró w łódzkich w schodnich ryn k ó w zbytu, przy jednoczesnej m o cn o og ran iczo n ej d o stęp n o ści ry n k ó w za c h o d n ic h (k o n ty n g e n ty w y znaczo ne przez W spólno tę E u ro pejską). U p a d ek przem ysłu, głów nego d o niedaw na źródła u trzy m a n ia m ieszkańców Ł odzi, dop ro w ad ził d o dużego b ezro bo cia, k tó re w 1991 r. d o tk n ęło ok. 100 tys. m ieszkańców Ł odzi (w 1995 r. - 64,0 tys.) i stało się przy czy n ą ogólnej recesji za ró w n o m ia s ta , ja k i regionu łódzkiego. M iarą tego m o że być fak t, że w ok resie pięciu tylko lat 1990-1995 liczba m ieszkańców Ł odzi zm alała od po w ied n io z 84 8,3 tys. d o 823,2 tys., czyli aż o 25 tys. osób. U p a d ek przem ysłu d o p ro w a d ził do zm iany s tru k tu ry funkcjonalnej m iasta. W 1995 r. p racu jący w przem yśle i b u d o w n ictw ie po ra z pierw szy od p o c z ą tk u X IX w. stan o w ili ty lk o ok. 39% ogółu pracujących w g osp o d arce n arod ow ej Łodzi. W tej sytuacji dużego znaczenia w fu n kcjonow aniu m ia sta n ab ierają sek to ry usługow e, zw łaszcza o rand ze m etro p o litaln ej tak ie ja k w sp om n ian e ju ż szkolnictw o wyższe i k u ltu ra , a także sektor finansów , ubezpieczeń i h an d lu .
M im o najm niejszego pow ierzchniow o w ojew ództw a, Ł ó d ź ja k o m iasto rozw ijającej się funkcji m etro p o litaln ej w zbogaciło się w o statn im okresie o kilk a now ych instytucji, k tó ry ch zasięg w ykracza p o za granice tego w ojew ództw a, realizujących potrzeb y regionu łódzkiego. N ależy tu wym ienić now o u tw o rz o n ą archidiecezję łó d zk ą K o ścio ła rzy m sko kato lick ieg o, k tó ra w praw dzie teryto rialn ie jest m niejsza niż istniejąca wcześniej diecezja, ale jej ranga wyraźnie wzrosła, bowiem podlega o n a bezpośrednio kurii rzymskiej.
R ów nież ra n g a i zasięg d ziałania now ych instytucji sądow niczych zlo kali zow anych w Ł odzi: S ądu A pelacyjnego, P ro k u ra tu r y A p elacy jn ej o ra z O śro d k a Zam iejscow ego N aczelnego Sądu A d m in istracyjneg o p rz ek ra cza ją granice w ojew ództw a łódzkiego, obejm ując zasięgiem swojej działalności funk cjo n aln y region Polski środkow ej.
O m ó w iona faza recesji o d znacza się z jednej stro n y u p ad k iem g o sp o d a r czym Ł odzi o ra z d eg rad acją ad m in istracy jn ą m iasta, z drugiej zaś rozw ojem funkcji regionotw órczych, naw et m etro p o litaln y ch , a tak że rozw ojem innych pozaprzem ysłow ych sektorów działalności gospodarczej. Jest to więc okres pew nych sprzeczności zakłócających dotychczasow y proces p rzekształceń m ia sta przem ysłow ego w ośro d ek regionalny o am bicjach m etro p o litaln y ch .
ZAKOŃCZENIE
O m ów ione fazy przem ian i rozw oju fu n k cjo n aln eg o Ł o d zi p o zw alają stw ierdzić, że w spółczesna Ł ó d ź przem ieniła się z w ielkiego o ś ro d k a ro b o t niczego, jak im była jeszcze n a p o cz ątk u X X w., w duże ce n tru m regionalne o znaczących funkcjach m etro p o litaln y ch . C en tru m to m im o negatyw nych decyzji adm inistracyjnych, ja k ie w 1975 r. przerw ały fo rm a ln e więzy m ia sta z zapleczem , o ra z kryzysu gospodarczego lat 90. o rg anizuje n a d a l znaczną przestrzeń zew nętrzną iden ty fik o w an ą z regionem P olski środ ko w ej lub regionem łódzkim ( K o t e r , L i s z e w s k i , S u l i b o r s k i , 1996).
Ł ó d ź w spółczesna, ze swoim potencjałem dem og raficzn ym (n ad al drugie p o d względem liczby m ieszkańców m iasto w Polsce), c o raz pełniejszym w yposażeniem usługow ym o ra z restru k tu ry zo w an y m po ten cjałem g o sp o d a r czym, jest dziś jednym z kilku w Polsce w pełni w ykształconych o śro d k ó w re g io n a ln y ch d y sp o n u jący c h c o raz dynam iczniej ro z w ija jącą się fu n k c ją m etro p o litaln ą.
D alsze losy m iasta, a zw łaszcza jego ra n g a i znaczenie w system ie osadniczym P olski i E uro p y , zależą je d n a k od ró w n o m iern eg o rozw oju za ró w n o funkcji m etro p o litaln y ch , ja k i gospodarczych. O ile rozw ój tej pierw szej grupy funkcji n a b ra ł w o statn ich latac h w yraźnego przyspieszenia, to p otencjał gospodarczy Ł odzi wciąż jest w fazie kryzysow ej. O d w ró cenia tej sytuacji należy upatryw ać w dw óch ważnych - a co istotniejsze - podjętych ju ż działaniach. Pierwsze z nich to rozpoczęcie budow y a u to s tra d , k tó re dla Ł odzi stw arzają now ą szansę gospodarczą, drugie to p o w o łan ie n a terenie Ł odzi i kilku m iast aglom eracji specjalnej strefy eko no m iczn ej, k tó ra m a za g w ara n to w ać przyciągnięcie znaczących inw estorów lokujących w Ł odzi now oczesne gałęzie przem ysłow e.
Zbliżający się koniec X X w., p odobn ie ja k początek wieku X IX zdecydują o dalszych losach Ł odzi. O ile wiek X IX stw orzył Ł ó d ź przem ysłow ą, to
wiek X X dop ro w ad ził d o przekształcenia tego wielkiego osiedla rob otniczego w pełni w ykształcone duże m iasto . Czy zbliżający się wiek X X I przem ieni Ł ódź w m iasto o funkcjach ko ntynentalnych? Pytanie to oczywiście po zostaje w tej chwili bez odpow iedzi, choć m usi o n o być p ostaw io ne, aby tym w szystkim , którzy m o g ą podejm ow ać decyzje, otw orzyć perspek tyw ę do m yślenia i działania.
LITERATURA
B a n d u r k a M., 1994, Rozwój terytorialny ziem województwa łódzkiego w okresie 1918-1993, „Rocznik Łódzki”, t. 41.
C h r i s t a l l e r W., 1933, Die Zentralen orle in Siiddeutschland, Jena. G i n s b e r t A ., 1962, Łódź. Studium monograficzne, Wyd. Łódzkie, Łódź.
Informator nauki łódzkiej. Szkoły wyższe, 1998, ŁTN, Łódź.
J a n c z a k J. K., 1980, Ludność, [w:] Łódź. Dzieje miasta, t. 1, Do 1918 r., red. R. Rosin, PWN, Warszawa-Łódź.
K o t e r M., L i s z e w s k i S., S u l i b o r s k i A ., 1996, Deiimitacja potencjalnego obszaru
województwa łódzkiego, Studium wiedzy o regionie łódzkim, ŁTN, Łódź.
K o w a l s k a A., T r z y n a d l o w s k i J., 1977, Diariusz kultury łódzkiej 1945-1947, ŁTN, „Szlakami N auki”, nr 16.
K o z ł o w s k i W., 1994, General Józef Konstanty Olszyna-Wilczyński, dowódca łódzkiej 10 Dywizji
Piechoty w latach 1927-1935. Zarys biografii, „Rocznik Łódzki” t. 41, Łódź.
L i s z e w s k i S., 1990, Organizacja terytorialna diecezji łódzkiej na tle podziałów administracyjnych
i przemian w rozmieszczeniu ludności, [w:] Uniwersytet Łódzki Kościołowi Łódzkimu na 70-lecie diecezji, Diec. Wyd. Łódzkie, Łódź.
L i s z e w s k i S., 1994, Region łódzki i jego miejsce w strukturze regionalnej Polski i Europy, [w:] Studium wiedzy o regionie łódzkim. Wybrane problemy, ŁTN, Łódź.
L i s z e w s k i S., 1995, Aglomeracja czy metropolia, „Forum Akademickie”, Lublin, nr 11. L i s z e w s k i S., W o l a n i u k A., 1992, Wpływ funkcji administracyjnej na powstanie i rozwój
Łodzi, „Acta Universitatis Lodziensis” . Folia geographica, z. 17.
P u ś W., 1987, Dzieje Łodzi przemysłowej (Zarys historii), Muzeum Historii m. Łodzi, Łódź. P u ś W., B a d z i a k K ., 1980, Gospodarka Łodzi tv okresie kapitalistycznym (do 1918 r.), [w:]
Łódź. Dzieje miasta, t. 1, Do 1918 r., red. R. Rosin, PWN, Warszawa-Łódź.
P u ś W., P y t l a s S., 1979, Dzieje Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców
Pokoju ,,Uniontex" (d. Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana) w latach 1827-1977, PWN, Warszawa-Łódź.
R o s i n R. (red.), 1980, Łódź. Dzieje miasta, t. 1, PWN, Warszawa-Łódź.
S u l i b o r s k i A., 1992, Geneza procesów przemian funkcji i struktury funkcjonalnej Łodzi, „Kronika m. Łodzi” , z. 1.
W o l a n i u k A ., 1994, Przemieszczenie centrum wielkiego miasta. Przykład Łodzi, [w:] VII Kon
wersatorium wiedzy o mieście, Łódź.
Katedra Geografii Miast i Turyzmu UŁ
Stanisław Liszewski
THE EVOLUTION OF THE REGION-GENERATING FUNCTIONS OF ŁÓDŻ (Summary)
There are many different ways in which towns achieve a full growth and attain a significant position in the settlement hierarchy. Łódź is an excellent example o f a town that owes its growth to the development o f industry. It exhibited typical advantages (a dynamic economic and demographic growth) and disadvantages (underdeveloped technical and social infrastructure). This paper presents the two hundred year process that transformed Łódź from a liny rural locality into a populous and significant regional centre.
One can distinguish five phases o f this in the functional evolution o f Łódź. The first phase called „the initial stage” ended in 1820. Despite the acquisition o f civic rights in 1423, Łódź was a small, remote, rural town that had no capacity to influence outlying areas. In
1820 the population of Łódź numbered 767.
The second phase was „an early stage of region-generating functions” . It was initiated by the decision to establish a clothier settlement in 1820, and it was terminated by the First World War. From the economic and demographic point o f view it was the most dynamic period in the history o f Łódź. However, this growth was not accompanied by a development o f other functions. Łódź became thus a huge workmen’s housing estate, destitute o f urban structures except financial institutions (banks, credit companies, insurance agencies) necessary for functioning o f such a big industrial centre.
The third phase called „the institutional stage o f region-generating functions” occurred between the two World Wars. At this juncture, Łódź was given some administrative functions (voivodship, bishopric, army district) that induced the appearance of subsequent region-generating functions, e.g. consulates and foreign trade agencies. In this period, Łódź was granted, for the first time in its history, official regional functions through the establishment o f the Łódź Voivodship. Nevertheless, the city itself was at a low ebb as to economy and demography.
The fourth phase is „the stage o f fulfilment o f region-generating functions”. It occurred after the Second World War and it followed the development o f metropolitan institutions. In those days, Łódź become an important centre o f administration, science, culture, and specialised medical services. These institutions made up for some o f the functional deficiencies in the city o f 800.000 people and enabled it to exert a marked influence on the region.
The political decisions related to the change o f the administrative division o f Poland in 1975 caused a dinmution o f the administrative region of Łódź. The second most populous city in Poland became deprived o f some o f its regional space. As a consequence Łódź entered „the stage o f recession o f region-generating functions” .
During the economic depression in the 1980s and 1990s, Łódź was confronted with a new challenge. Due to the restriction of its regional space and the decline o f the textile industry, the city was affected by an acute demographic crisis. The future o f Łódź as a regional centre depends on the creation of some new economic developments (construction o f highways, development of the modern industrial technologies), and on an intensive growth o f metropolitan functions.
