Biskup, Marian
Uwagi o problemie osadnictwa i sieci
parafialanej w Prusach Krzyżackich
w wiekach XIV-XV
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 199-217
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
i
M A T E
II I
A Ł Ÿ
M aria n Biskup
UWAGI O PROBLEMIE OSADNICTWA
I SIECI PARAFIALNEJ W PRUSACH KRZYŻACKICH
W WIEKACH XIV— XV
I
Z agad n ien ie osad n ictw a i jego zw iązk u z siecią parafialn ą w Pru sach K rzyżackich w X IV — X V stu leciu n a le ż y do najbardziej bodaj zapoznanych i w y r a ź n ie n ie d ocen ia n y ch w h isto rio g ra fii tak n iem ie ck ie j, jak polskiej. Przejrzen ie w ie lu m onografii p o św ięc o n y c h dziejom o sa d n ictw a w czasach Z a konu na teren ie P rus w ła śc iw y c h , tj. położon ych m ię d z y dolną W isłą i N ie m nem , u tw ie rd zić m usi w przekonaniu, że autorom ich zależało g łó w n ie na u k a zy w a n iu rosnącej liczb y osad w ie jsk ic h i m iejsk ich i m ater ia ln eg o z a g o s p odarow ania kraju przez w ła d ze zakonne czy b iskupie. P rzew a żn ie zaś, po prostu, n ie in te r e so w a ły ich zagad n ien ia u stroju p arafialn ego czy ch o ćb y is t n ien ia i liczb y k o ścio łó w parafialn ych , zw łaszcza w e w sia c h za m ieszk ałych przez P ru só w c z y li tego, co n a zw a ć m o g lib y śm y „ d u ch ow ym zagospodaro w a n ie m ” P ru s w czasach Zakonu K rzyżack iego w ram ach trzech diecezji: pom ezańskiej, w a rm iń sk iej i sam b ijsk iej. K la sy cz n y w ręc z przyk ład sta n o w i tutaj p o d sta w o w a do dziś m onografia Karla K asisk e o działaln ości osadniczej Zakonu w Pru sach do roku 1410 (z 1934 r.), w której napraw dę zabrakło p e ł n iejszego zdania o n arastaniu i roli sieci parafialn ej k olo n izo w a n y ch Prus T ylk o nieco lep iej opracow ano p ro b lem y p ara fia ln e b iskupiej W a r m ii2.
To zd u m ie w a ją ce nas dzisiaj zjaw isk o u sp ra w ied liw ia , w p ew n ej m ierze, w yraźn a fascyn acja au torów sprzed 1945 r. rozw ojem i przeobrażeniam i osad n ictw a w czasach krzyżackich. P rzesła n ia ła im ona w sz e lk ie d alsze a sp ek ty badaw cze, w ty m i ch rystian izacji P rusów , już po podboju ic h ziem , na co dzień, w ram ach p rzeb u d o w y u stroju agrarnego P ru s. N ie u leg a jednak w ą tp liw o ści, iż dość istotną przyczyną b y ła r ó w n ież w y ją tk o w a n ik ło ść bazy źród łow ej dla za g ad n ień ustroju p arafialnego. W n a jle p szy m razie in fo r m o w a ła ona ogóln ie, choć w sposób w y b itn ie n iep ełn y , o kościołach p arafialnych, ściślej: p leb an ach i ich uposażeniu, częściow o patronach kościoła, n ie k ie d y
* R o z s z e r z o n a w e r s j a r e f e r a t u w y g ł o s z o n e g o 26 V I 1981 r . n a m i ę d z y n a r o d o w y m s y m p o z j u m „ O r d i n e s m i l i t a r e s ” n a U n i w e r s y t e c i e M i k o ł a j a K o p e r n i k a w T o r u n i u , N i e m i e c k a w e r s j a r e f e r a t u ( j e d n a k b e z m a p y ) p t . B e m e r k u n g e n z u m S i e d l u n g s p r o b l e m u n d d e n P / a r r - b e z i r k e n i n O r d e n s p r e u s s e n i m 14.— 15. J a h r h u n d e r t , d r u k . w : D i e R o l l e d e r R i t t e r o r d e n i n d e r C h r i s t i a n i s i e r u n g u n d K o l o n i s i e r u n g d e s O s t s e e g e b i e t e s , O r d i n e s m i l i t a r e s , C o l l o q u i a T o - r u n e n s i a H i s t o r i a I , T o r u ń 1983, s s . 35— 56. 1 К . K a s i s k e , D i e s t e d Ł u n g s t d t t g k e t t d e s D e u t s c h e n O r d e n s i m ö s t l i c h e n P r e u s s e n b i s z u m J a h r e 1410, K ö n i g s b e r g 1934. 2 V . R ö h r i c h , D i e K o l o n i s a t i o n d e s E r m l a n d e s , Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d e s , B d . 12— 13, 1899— 1901. KOMUNIKATY MAZURSKO-WARMIŃSKIE, 1983, NR 2 -3 (160-161)
zresztą dopiero z koń ca X V ■— p oczą tk ó w X V I w iek u , zw łaszcza w diecezji p o m ezań sk iej i w a rm iń sk iej. N a tom iast z r e g u ły m ilc za ła o przynależności parafialn ej p o szczególn ych osad, pozw alając ją o d tw orzyć ty lk o w sposób w y r y w k o w y i nied osk on ały, często z n ie p e łn y c h i zw o d n iczy ch nieraz w zm ian ek 0 św iad cz en ia ch dla p o szc zególn ych k o ścio łó w parafialn ych . P ie r w sz e w iz y ta c je p a rafii p ru sk ich — z obszaru P r u s już K sią żę cy ch — z u w z g lę d n ie n ie m przy n a leżn y ch do n ich osad, pochodzą dopiero z ok resu reform acji (a w ię c bez b iskupiej W armii), z roku 1543 i n a stęp n ych , czy li w sto la t po lik w id a c ji n i e zależn ego p a ń stw a Zakonu K rzyżackiego. N a dom iar k o m p lik acji •— sie ć osa d nicza P rus w latach 1410— 1466 u le g ła zn aczn ym zm ianom w w y n ik u w o jen P o lsk i i sta n ó w pru sk ich z Zakonem . S zczeg ó ln ie zm n iejszy ła się liczba k o śc io łó w parafialn ych , k tó r y ch część sp ad ła do ran gi filia ln y c h bądź została zlik w id o w a n a . R ó w n o cześn ie od drugiej p o ło w y X V stu lecia narastał rozw ój osadnictw a, (kolonizacja m azurska i lite w sk a ) na p ółn ocn o -w sch o d n ic h i p o łu d n io w y c h terenach, okrojonych od roku 1466 P ru s K rzyżack ich . Z m ian y te, siłą rzeczy, w p ły n ę ły także na sieć p a rafii w ie jsk ic h ty c h obszarów; zagęściła się ona i w zm ocniła. D la teg o p ierw sze w izy ta cje pru sk ich parafii, od roku 1543, p rzed staw iają sy tu a cję inną już niż w początkach X V w iek u .
T e okoliczn ości u m y sła w ia ją całą złożoność b ad ań sie c i parafialn ej Prus c zasów Z ak on u i tłum aczą trudność p ełn iejszeg o jej opracow ania. N ie u sp ra w ie d liw ia ją jednak ta k sła b eg o rozpoznania tego isto tn e g o zagadnienia. Jest b o w iem dla n as dzisiaj jasne, że w sz e lk ie b adania dotyczące procesu ch ry stia n izacji P ru s od sc h y łk u X III stu lecia, już po ic h c a łk o w ity m podboju, m uszą rozpoczynać się od prób y p ełn iejszej an a lizy sieci parafialn ej, za p ośred n ic tw e m k tórej o d b yw ało się p rzy sw a ja n ie i u p o w sze ch n ia n ie w ia r y ch rześci jańsk iej w śró d pru sk ich chłop ów i drob n ych ry cer zy, tj. w o ln y c h (Freie).
Z d oty c hc za so w y ch , zw łaszcza do dziś a k tu aln ych , badań F ritza B la n k e - go *, jasno b o w ie m w y n ik a , że w p ierw szy m ok resie m isji od roku 1231 — w czasie zbrojnego podboju P ru sów p rzez w o jsk a Zakonu, w sp o m a g a n e przez dom in ik an ów , a po roku 1260 (od czasów dru giego w ie lk ie g o p o w stan ia P ru sów ) także fra n ciszk an ów — o d b y w a ł się m a so w y , w y m u szo n y , chrzest P r u sów . D a lsz e zaś w łą cza n ie n e o fitó w do K ościoła i jego ob ycza jó w (czyli tzw, E inkirchung), w o b ec słab ego rozw oju sie c i k lasztorów żebraczych, prow adzić m iały, od końca X III w ie k u — g łó w n ie za p ośre d n ictw em p ow sta ją cej w p o rozum ieniu z w ła d za m i Zakonu organizacji p a rafialn ej ■— fu n k cjon u jące już n orm a lnie 3 b isk u p stw a pruskie. C złon k ow ie korporacji zakonnej w ch od zili zresztą do in k o rp orow an ych k ap itu ł b isk u p stw a pom ezań sk igo i sam bijskiego, a k o m tu ro w ie zakonni p e łn ili o b o w iązk i patronów n o w o p o w sta ły c h kościo łó w , zw łaszcza w e w s ia c h czy n szo w y ch czy p arafia ln y ch m iejsk ich dla c h ło p ó w n iem ie ck ic h czy pruskich. Zakon sta w a ł się w ię c pośrednio w sp ó ło d p o w ie d z ia ln y za działania na rzecz ch ry stian izacji P ru sów , a założona przy jego w sp ó łu d zia le sieć parafialn a b y ła w y z n a c z n ik ie m te n d e n c ji w ła d z zakonnych 1 z w ią za n y ch z n im i b isk u p stw do p ełn iejszej czy ograniczonej k o n tyn u acji ch rystian izacji P ru sów . D ru gim w y zn a czn ik iem m iała być rola k leru para fia ln eg o p ochodzenia m iejsco w eg o i znającego od dziecka języ k pruski bądź kleru n iem ie ck ie g o (czy także słow iań sk iego), ale znającego oba ję z y k i — n ie m ieck i i pruski. Jak w iadom o, prob lem znajom ości języ k a pruskiego w śród w ięk sz o ści k leru p arafialn ego w P ru sach Z ak on n ych w X IV — X V w ie k u nie
M a r ia n Biskup
3 F . B l a n k e , D e r i n n e r e G a n g d e r o s ł p r e u s s i s c h e n K i r c h e n g e s c h i c h t e , w : B i l d e r a u s d e m r e l i g i ö s e n u n d k i r c h l i c h e n L e b e n O s t p r e u s s e n s , K ö n i g s b e r g 1927, s . 23.
O osad nictwie i sieci p a r a f ia ln e j w Prusach Krzyżackich 201 zosta ł r o zw ią za n y aż do reform acji, gd y ż aż do jej cza só w p ow sz ech n a b yła m etoda p o słu g iw a n ia się tłum aczam i p ru sk im i (Tolken), do p rzekładania k a zań, a także sp o w ied zi u sznej. W yją tek sta n o w iła z n o w u W arm ia ze sw oją szkołą dla pruskich ch łop ców na zam ku w L idzbarku W arm iń sk im bądź z w y czajem u tr z y m y w a n ia pruskich w y c h o w a n k ó w przez k a n o n ik ó w w e F rom bor ku. A ż do p o ło w y X V w ie k u ch ło p cy ci o d b y w a li n a u k ę w tam tejszej szkole katedralnej.
N a jistotn iejsza jest dla nas k w e stia liczeb n ości i p ołożenia k ościo łó w p a rafia ln y c h w trzech d iecezjach p ruskich oraz p rzyn ależn ości p oszczególnych osad do ty ch k o ścio łó w i od leg ło ści ich od k ościoła. N a le ż y p rzy ty m u w z g lę d n iać strukturę w ła sn o ścio w ą i etniczną p o szc zeg ó ln y ch osie d li położon ych na obszarach parafii. Z a gad n ien ie to uchodziło u w a g i w ię k sz o śc i badaczy, a p r z e cież w y ja śn ić m oże ono n iejed ną w ą tp liw o ść co do śred nio w ie czn eg o u kładu p arafialn ego Prus, n a w e t m im o ta k w y r a ź n y c h b rak ów źródłow ych. M ów iąc krótko — n ie m ożna p od ejm o w a ć prób y an a lizy o sad n ictw a śred nio w ie czn y ch Prus Z ak on n ych i ich sie c i p a rafialn ej b ez p ow ią za n ia jej ze strukturą w ła s n ościow ą i etniczną p o szczególn ych osad le żą cy ch obok u sta lo n eg o kościoła p arafialn ego w ie jsk ie g o , ale i m iejsk iego. W b rew b o w ie m opiniom niektórych badaczy sie ć parafialn a w s i P rus X IV — X V w . m u si te ż u w z g lę d n ia ć parafie m iejsk ie, z k tó r y m i w w ięk sz o ści zw ią za n e b y ły śc iśle okoliczn e o sad y P ru sów . D lateg o też w k o n se k w e n c ji ocen a d oty c h c za so w y ch badań u zależniona jest od tego, w jakim stop n iu ich autorzy u w z g lę d n ia li p o w y ższe założenia m etodyczne. D ru gie n iezb ęd n e założen ie to k arto g ra fo w a n ie osiąg a n y ch w y n ik ó w b adaw czych. N iestety , w ięk sz a część p rzed w o jen n y ch badań n ie m ie c kich, w ra z z K. K asisk em , pozb aw ion a jest m a p y czy szkiców . W y jątk i są rzad k ie — i ty m dla n as dzisiaj cen n iejsze. S y tu a cja zm ien iła się dopiero w osta tn ic h latach, co na szczęście u m o ż liw ia częściow ą choćby analizę n a szego tem atu.
П
P ierw szą, całościow ą próbę uk azan ia sie c i k o ścio łó w p ara fia ln y ch w ra m ach całego p a ń stw a Z akonu K rzyżack iego w P rusach, w początkach X V w ., p od jął Lotar W eber w roku 1878. Po raz p ierw szy o b liczy ł on liczb ę parafii w Prusach, dzieląc je na p o d legające p atronatow i b isk u p ó w i Zakonu. W y k azał łączn ie w d iecezji pom ezań sk iej 235 parafii, w w a rm iń sk iej 274 i sam - b ijsk iej 29, razem w ię c 538, z teg o 372 patronatu Zakonu, a 166 — b iskupiego. D ane o p ojed y n cz y ch kościołach p a ra fia ln y ch w ie jsk ic h — choć oszczędne i n ie sy s te m a ty c z n e — przytaczał w części geograficzn ej sw o jej pracy. U kazała się ona jednak b ez p rzy g o to w a n y ch już w b ru lion ie m ap, co osłabiło m o ż li w o ść d alszego korzystan ia i in te rp retow ania jego d anych, a także ich k o n troli i .
D opiero w drugiej p o ło w ie X X w ie k u próbę odtw orzen ia sie c i p a ra fia l nej d iecezji w a rm iń sk iej — n ie ste ty ograniczonej ty lk o do obszaru d o m in ia l nego, tj. W arm ii b isk u p iej i k a p itu ln ej — pod jęła A n iela O lczyk (1961 r.). W ykorzystała ona ta k ż e dane ręk op iśm ien n ej m a p y d iecezji w arm iń sk iej autorstw a R eutera, z r. 1887, obrazującej sy tu a cję z około 1500 r. J ed n ak że analiza autorki, choć w sparta kartograficznym ujęciem , budzi w y r a ź n y n ie
4 L . W e b e r , P r e u s s e n v o r 500 J a h r e n i n c u l t u r h t s t o r s ' c h c r , s t a t i s t i s c h e r a n d m i l i t ä r i s c h e r B e z i e h u n g n e b s t S p e c i a l - G e o g r a p h i e , D a n z i g 1879, s s . 266—281, s z c z e g ó l n i e s. 273.
202
dosyt: na m a p ie A. O lczyk S ie ć pa ra fial n a b isk u p stw a w arm iń sk ieg o około
r o k u 1500 brak patronatu około stu k ościo łó w parafialn ych , ch ron ologii ich
p ow stania, przede w sz y stk im zaś fra gm entaryczn ej ch oćb y prób y ującia osad p rzy n a leżn y ch do n iek tó r y ch p a r a f ii”, n a w e t na p o d sta w ie w iz y ta c ji o d b y w a n y c h od rok u 1565.
O pracow anie ca łości trzech d iecezji pru sk ich p o d jęła dopiero G ertrud M ortensen w ram ach H i st o risc h -g e o g ra p h is c h e r A t ł a s d e s P re u ss e n la n d e s, L ieferu n g 3. O głoszony w roku 1973 z m apam i i kom entarzem atlas G. M or ten sen sta n o w i najp ow ażniejszą jak dotąd próbę u kazania obrazu sieci para fia ln e j całości d iecezji pruskich, ta k ż e okresu średniow iecza, choć częściow o na p o d sta w ie dan ych z p o ło w y X V I w i e k u ”. M apa w sk a li 1:300 000 została sk o m en tow an a w stosun k o w o obszernym , trzy d ziestostron icow ym kom entarzu. Ukazała ona g łó w n e zaga d n ien ie okresu śred niow iecza w d w óch przedziałach czasow ych: przed p rzy b y ciem Z akonu K rzyżack iego oraz la ta 1230— 1525, p o w s ta łe w ty m czasie k o śc io ły p a ra fia ln e (obok okresu 1526— 1700, w ie k i X V III i X I X — do roku 1945). Okres 1230— 1525 ■— najbardziej n a s in te r e su ją cy — został d od atkow o zró żn icow an y p rzez aż 10 cezur czasow ych , co n ie u ła tw ia jednak percepcji w y n ik ó w m apy, dość tru dn ej do w yk orzystan ia. N a szczęście autorka za łączyła jeszcze osobną kolorow an ą m apk ę w skali 1:500 000 B e s e t z te u n d u n b e s e t z t e P fa r rk i rc h e n A ltpreu ssen s i n d e r 1. H älfte
de s 16. J a h rh u n d e r ts , która fa k ty czn ie sta n o w i k w in te se n c ję w y n ik ó w m a p y
poprzedniej. U k a zu je b o w iem sie d z ib y p a rafii m iejsk ich i w ie jsk ic h w trzech d iecezjach p ruskich u sc h y łk u średniow iecza, z pod ziałem na obsadzone lub n ie obsadzone p arafie. T e osta tn ie to k o śc io ły filia ln e lub z lik w id o w a n e po w yd a rzen ia ch w o je n n y c h X V w iek u . W su m ie ta w ła śn ie m apa, odtw arzając w p ra w d zie sc h y łk o w y stan zasięgu śred nio w ie czn y ch p a rafii p ruskich (z w sp o m n ia n y m i w y ż e j p rzeobrażeniam i z X V w .) sta n o w ić m u si p o d staw ę dla w sz e lk ic h analiz d otyczących także lic z b y k o ścio łó w parafialn ych . W k o m en tarzu b o w ie m G. M ortensen n ie dała, n iestety , pełn ego, źródłow o u d o k u m en to w a n eg o , zesta w ie n ia w sz y stk ic h sk a rto g ra fo w a n y ch k ościołów . D ała t y l ko ogó ln e rozw ażania dotyczące g łó w n ie k w e s tii patronatu kościołów , także rycerskiego, w yk a zu ją c przy ty m jego istn ien ie ponad w szelk ą w ą tp liw o ść także w e w sia c h r y cer stw a p ruskiego. N a to m ia st sie ć p a rafii i przyn ależn ych do n ich osad została zan alizow an a w kom entarzu sz c zeg ó ło w iej ty lk o n a o b szarze kolonizacji lite w sk ie j sc h y łk u X V — p oczą tk ó w X V I w ie k u w rejo n ie W ystru ci (1590 r.) oraz W ielk ich Ż u ła w (połow a X V I w.). Z n iew ia d o m y c h zaś b liżej p o w o d ó w p o m in ięto na m a p ie — n ie w ie lk i w p ra w d zie, obszar D zierzgonia, pozostający po roku 1466 pod p a n o w a n iem polskim .
P r z y ca ły m u znaniu dla m rów czego w y s iłk u G. M ortensen n ie m ożn a n ie w y ra zić żalu, iż n ie w y k o rzy sta ła ona zebranej k a rtotek i źród łow ej do o b li czenia lic z b y k ościo łó w p ara fia ln y ch w śr ed niow ieczu oraz sk on fron tow ania ich z w y ż e j p rzytoczon ym i o b liczen ia m i L. W ebera (nb. p racy tej autorka w ogó le n ie u w zględ n iła). Poza ty m G. M orten sen n ie p o d jęła p o w a żn iejszej próby an a lizy przynależności osad w ie jsk ic h do p o szczególn ych parafii, poza o g ó ln ik o w y m stw ierd ze n iem znacznej w ie lk o śc i parafii p ruskich na Sam bii. W reszcie n ie zw iązan o sie c i k ościo łó w p ara fia ln y ch z ic h stru k turą w ła sn o ścio
5 A . O l c z y k , S i e ć p a r a f i a l n a b i s k u p s t w a w a r m i ń s k i e g o d o r o k u 1525, L u b l i n 1961. 6 H i s t o r i s c h - g e o g r a p h i s c h e r A t l a s d e s P r e u s s e n l a n d e s , L i e f e r u n g 3: D e r G a n g d e r K i r c h e n g r ü n d u n g e n ( P f a r r k i r c h e n ) i n A l t p r e u s s e n , W i e s b a d e n 1973; p o r . r e c e n z j ą M . Ç ‘j>Kup8, Z a p i s k i H i s t o r y ę z n e , t 40 z. 3—4, 1975, s s . 141”—143.
O osad nictwie i sieci p a r a f ia ln e j w Prusach Krzyżackich 203 w ą, co było m o ż liw e choćby dla d om in iów b iskupich i k a p itu ln y c h (zostało to dokonane tylk o dla W arm ii). D la teg o studium G. M ortensen, sta n o w ią c pu n kt w y jśc ia dla d alszych badań, w y m a g a pow ażn ej k o n ty n u a cji i u zupełnień.
Z w iązek sieci parafialn ej ze strukturą osadniczą pod jął częściow o, w roku 1926, M artin R o u sselle zajm ując się n ie w ie lk im te ren em ó w cze sn eg o p ow iatu iła w e c k ie g o (Preussisch-E ylau) — części zachodniej N a tan gii, podzielonej w X IV — X V w . m ię d z y k o m tu rstw a b a łg ijsk ie i p o k a rm iń sk ie (B randenburg). Z ałączona przez autora m apka jest in te resu ją cy m u zu p ełn ien ie m jego w y w o dów, w iążąc p rzy ty m strukturę osad n iczo-etn iczn ą z siecią k ościołów , g łó w n ie p a ra fia ln y ch 7. N a to m ia st tak cen n e źród łow o stu d ia A rth u ra Sem rau a z la t 1928— 1932 n ad o sa d n ictw em rejo n u S ztu m u i k o m tu rstw a dzierzgoń sk iego w m a ły m tylk o stopniu u w z g lę d n ia ły p ro b lem y śr ed niow ie czn ej sie c i para fia ln ej, brak im też p rzew aż nie o p ra w y k a r to g r a fic z n e j8. C ałk o w icie pom inął te zaga d n ien ia P a u l S ieg m u n d w stu d iu m o o sa d n ictw ie w b isk u p iej części S a m b ii w X IV w ie k u ".
O za g ad n ien iach ty ch w zachodniej str e fie P ru s p isali po w o jn ie H eide W under i P e te r G erm ershausen. H. W under op racow ała szczegółow o i n o w o cześn ie o sa d n ictw o teren u k o m tu rstw a dzierzgoń sk iego z b ogatą opraw ą k arto graficzną i z p rzytoczen iem w szelk ich dan ych o śr ed niow ie czn ej sieci osad p ara fia ln y ch c z y n a w e t p o szczególn ych k a p lic a c h 10. A utorka dała te ż z esta w ie n ie sie c i parafialn ej z osad am i części obszaru w granicach P ru s K sią ż ę cy ch w roku 1543, co p o zw oliło na p ew n o r etro g resy w n e w n io sk i. Praca H. W under •— m im o w sz y stk ic h trudności m e to d y cz n y c h — sta n o w i zn ak o m itą p o d staw ę dla n aszych rozw ażań, choć autorka u c h y liła się od w y k r e ś le nia m apk i granic p arafii w e d łu g sta n u z roku 1543.
P. G erm ershau sen n a tom iast dał obraz osad n ictw a w r ejo n ie P asłęk a, M iłak ow a i M orąga od X III— X V II w . Praca jego zaw iera też rzecz dla nas n ajw ażniejszą: dan e o sieci p a rafialn ej i p rzy n a leżn y ch do n iej osadach w e d łu g stanu z roku 1543, ta k ż e w k a rtograficznym ujęciu, w ra z z w y k r e śle n ie m granic p a r a f i i !1. N a to m iast w p racy o osad n ictw ie p o w ia tu św ię to m iejsk ieg o (H eiligen b eil) w czasach Zakonu, pióra E m ila G u ttzeita (1958 r.), brak p e ł n iejszy ch d an ych o sieci parafialn ej trzech ta m tejszy ch k o m or nic tw pruskich z w ie k ó w XIV-—X V (N atangia, H untenau, C ynty), n ie m a też n ie ste ty m a p k i I2.
C zęściow o n a w iązu jąc do badań M. R o u sselle’a z roku 1929 nad osa d n ic tw e m rejon u G ierd aw (tym razem n ie ste ty n ie u w zg lę d n ia ją c y c h p ro b le m ó w parafii i m apk i osadnictw a), Lidia W akuluk p odjęła w roku 1976 próbę
7 M . R o u s s e l l e , D i e B e s i e d l u n g d e s K r e i s e s P r e u s s i s c h - E y l a u i n d e r O r d e n s z e i t , A l t - p r e u s s i s c h e F o r s c h u n g e n , B d . 3, H . 2, 1926, s s . 5— 44 i m a p k a . 8 S t o s u n k o w o n a j p e ł n i e j s z e u w a g i d a j e A . S e m r a u o r e j o n i e S z t u m u : D i e O r t e u n d F l u r e n i m e h e m a l i g e n G e b i e t S t u h m u n d W a l d a m t B ö n h o f ( K o m t u r e i M a r i e n b u r g ) , M i t t e i l u n g e n d e s C o p p e m i c u s - V e r e i n s , 1928, B d . 36, s . 16; p o r . t e n ż e , D i e S i e d l u n g e n i m K a m m e r a m t P r e u s s i s c h m a r k t ( K o m t u r e i C h r l s t b u r g ) i m M i t t e l a l t e r , i b i d e m , 1932, B d . 40, s s . 25—28. 9 P . S i e g m u n d , D e u t s c h e S i e d l u n g s t ä t i g k e i t d e r s a m l ä n d i s c h e n B i s c h ö f e u n d D o m k a p i t e l , v o r n e m l i c h i m 14, J a h r h u n d e r t , A l t p r e u s s i s c h e F o r s c h u n g e n , 1928, B d . 5. 10 H . W u n d e r , S i e d t u n g s - u n r B e v ö l k e r u n g s g e s c h i c h t e d e r K o m t u r e i C h r i s t b u r g (13— 16 J a h r h u n d e r t ), W i e s b a d e n 1968. 11 P . G e r m e r s h a u s e n , S i e d l u n g s e n t w i c k l u n g d e r p r e u s s i s c h e n Ä m t e r H o l l a n d , L i e b s t a d t u n d M o h r u n g e n v o m 13. b i s z u m 17 J a h r h u n d e r t , M a r b u r g 1969. 12 E . J , G u t t z e i t , D i e B e s i e d l u n g d e s K r e i s e s H e i l i g e n b e i l i n d e r O r d e n s z c i t b i s z u r e r s t e n H ä l f t e d e s 15. J a h r h u n d e r t s , w : p r e u s $ e n l a n d u n d D e u t s c h e r O r d e n , W ü r z b u r g 1958, S. 115 i n .
20 4
ukazania tak o sa d n ictw a, jak i sie c i p a rafialn ej w rejo n ie K ętrzy n a (Rastern- borka) i S ątoczna —• ob szarów p ruskiej B arcji — części k o m tu rstw a b a łg ij- sk iego 1S. P r z y p e w n e j p ołow iczn ości w y n ik ó w i n ie p e łn o śc i m a p y sieci para fia ln ej, n iezw ią za n ej k o n se k w e n tn ie ze strukturą osadniczą, praca W akuluk jest jedyną, bodaj, p ow ażn iejszą próbą odrębnego p otraktow an ia zagadnienia tak sie c i k o ścio łó w parafialn ych , jak i p rzy n a leżn y ch do n ich osad w X V w i e ku —• szkoda, że na tak n ie w ie lk im obszarze. N ie sposób n ie w sp o m n ieć o s u m ien n e j rozp raw ie M agd alen y R om an o osad n ictw ie i stosun k ach w ła sn o śc io w y c h P o m eza n ii b iskupiej do X V w iek u ; p ro b lem atyk a parafialn a została tam jednak n ie ste ty pom in ięta u .
N a zak oń czen ie ty ch n iezb ęd n y ch u w a g w stę p n y c h trzeba stw ierd zić, że badania d oty c hc za so w e pozw alają ty lk o na o g ó ln e w n io sk i dotyczące sieci p ara fia ln ej całości P ru s w ram ach ic h trzech diecezji, z ty m że stosun k ow o n a jp ełn iej problem ten da się p rzed staw ić dla obszaru dom inium w a r m iń skiego. N a to m ia st m etod ą e g zem p lifik a cji m ożna ukazać nieco b liżej zw iązek osad n ictw a i u stroju p arafialn ego w p ółnocnej i w sch o d n iej str e fie o sa d n i ctw a P ru sów , k on k retn ie w k o m tu rstw a ch dzierzgońskim , b a łg ijsk im i po- k arm ińsk im , zn aczn ie zaś tru dn iej w najbardziej zalu d n ionej i k o n se r w a ty w n ej pod w z g lę d e m e tn iczn o -lu d n o ścio w y m Sam bii.
To co w y ż e j p ow iedziano, m iało in fo r m o w a ć o w yra źn ej złożoności za gad n ien ia i trudności z p e łn iejszy m jego p rzed staw ien iem . Zarazem m u si to b yć u sp ra w ied liw ien iem , iż d alsze u w a g i m ogą ty lk o o g óln iej i w sposób e g zem p lifik a cy jn y zasy g n a lizo w a ć n iek tó r e ty lk o p roblem y.
III
P odejm u jąc k w e stię sieci k ościołów p a rafialn ych trzech d iecezji pruskich, n aw ią za ć trzeba do ob liczeń L. W ebera i m a p y k ościo łó w p ara fia ln y ch Prus G. M ortensen. D an e jej p o z w o liły u stalić liczb ę parafii, n ie podaną w k o m en tarzu autorki. N ie s te ty n a p o ty k a m y od razu sprzeczności w d an y ch lic z bow ych:
W ed łu g L. W ebera W ed łu g m apy G. M ortensen 4
D iecezja p om ezańska 235 2 4 2 15
D iecezja w a rm iń sk a 274 ' 283
D iecezja sam bijska 29 49
538 574
* K o ś c i o ł y p a r a f i a l n e b ą d ź f i l i a l n e l u b z a g i n i o n e w p o c z ą t k a c h . X V I w .
N ajp ow ażn iejszą, uderzającą różnicę, za u w a ża m y w p arafiach d iecezji sam b ijsk iej, gd zie W eber z d ecy d o w a n ie m y ln ie , w początkach X V w ie k u ob n iżył ich liczbę aż o 20. P rzy d iecezji w arm iń sk iej różnica d ziew ięciu parafii
13 L . W a k u l u k , O s a d n i c t t o o i s i e ć p a r a f i a l n a k ę t r z y ń s k i e g o o k r ę g u p r o k u r a t o r s k i e g o w X I V— X V w i e k u , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1976, n r 3, s s . 375— 395. 14 M . R o m a n , O s a d n i c t w o i s t o s u n k i w ł a s n o ś c i o w e го P o m e z a n i i b i s k u p i e j , Z a p i s k i H i s t o r y c z n e , 1972, t . 37, z . 1, SS. 25— 53. 15 D o l i c z o n o t u t a j d w i e p a r a f i e z a g i n i o n e p o r . 1468 ( B a l e w o i S t ą ż k i - S t a n g e b e r g ) o r a z d a l s z y c h 5 p a r a f i i i s t n i e j ą c y c h w r e j o n i e D z i e r z g o n i a ( w o j e w ó d z t w o m a l b o r s k i e ) w p o ł o w i e X V I w . , p o m i n i ę t y c h n a m a p i e G . M o r t e n s e n , ( n a p o d s t a w i e o d a n y c h M . B i s k u p a , P r u s y K r ó l e w s k i e w d r u g i e j p o ł o w i e x v i w t e k u , W a r s z a w a 196l( s . 30 i n . , 121 i n . ) .
m oże b y ć sp o w od ow an a n ie u w z g lę d n ie n ie m k ilk u z n ich p o w sta ły ch n a kar- czu n k ach le śn y c h str e fy Mazur. R óżnica sta n o w i zresztą n ie w ie lk i odsetek; do dajm y, że p arafii na teren ie sa m eg o d o m in iu m w a rm iń sk ieg o obliczono 101, co jest zgod n e z u sta len ia m i A . O lczyk. P rzy d iecezji p o m ezań sk iej różnice są także stosun k ow o n ie w ie lk ie . R óżnica g lob aln ej lic z b y k ościo łó w p a ra fia ln y ch w Pru sach (36) sta n o w i 6%. B ę d z ie m y op erow ać tą w y ższą liczbą, jako m a jącą p ełn iejsze u zasad n ien ie w k a rtotec e G. M ortensen. P am ięta ć p rzy tym n ależy, iż liczba ta ob ejm u je k o ścio ły ta k w ie jsk ie , jak m iejsk ie, które — jak już w spo m n ia n o — m uszą b y ć p a ra leln ie u w z g lę d n ia n e p rzy a n alizie przyn ależn ości p a rafialn ej w ie lu osad w iejsk ich .
N ie d ysp o n u jem y , n ie ste ty , glob a ln ą liczb ą osad w P ru sach w począ tkach X V w., poza ok rągło 60 m iastam i. D o k ła d n ie jsze dan e dotyczą tylk o biskupiej W arm ii i b iskupiej P om ezanii. N a W arm ii biskup i k ap itu ła (w e d łu g u stn ej in form acji R om ana M archw ińskiego) m ie li w koń cu śr ed n io w iecza razem około 500 osad. P r z y zn an ej n am liczb ie k o ścio łó w p arafia ln y ch (około 100) średnio jedna p arafia przyp ad ałab y na 5 osad.
M. R om an u staliła, że w p o ło w ie X V w ie k u w P om eza n ii b isk u p iej i k a p itu ln ej było o g ółem 122 osad w ie jsk ic h i m iejsk ich . N a m a p ie G. M ortensen zn a jd u jem y w ty m ok resie 47 parafii. Średnio w ię c parafia p rzyp ad ałab y tu taj ty lk o na 2,5 osady, co jest n ie z w y k le nisk ą liczbą, św iadczącą o w y ją tk o w o gęstej, częściow o jed n o w io sk o w ej sie c i p arafialnej. N a to m iast próbne o b liczen ie (na p o d sta w ie dan ych L. W ebera i m a p y G. M ortensen) gęsto ści sieci parafialnej d iecezji sam b ijsk iej, choć tylk o jej zachodniej i środk ow ej części (10 k o m o r n ic tw Zakonu i 5 k o m o r n ic tw b iskupich — po S zak i — K rem itten ) z ich 25 p a rafiam i d aje przy około 347 osadach średnio aż 14 osad na parafię.
Co sądzić o ty c h w yn ik a ch ? P rzy całej ich e g zem p lifik a cji i fr a g m e n ta ryczności w y b ra n y ch reg io n ó w m ó w ią on e w yra źn ie, iż w w ię k sz o śc i sie ć p a rafialna w Pru sach b yła gęsta — 2,5 do p ięciu osad na p arafię na zachodnich, ale aż 14 osad na p ółn ocn o -w sch o d n ic h terenach. Ś w ia d c z y ło b y to o d obrym w w ięk sz o ści z a p ew n ien iu słu żb y d u szp astersk iej dla ludności w ie jsk ie j (nie m ó w ią c już o m iejsk iej) na w ięk sz o ści obszarów północnych. Zastrzec jednak od razu w yp ad a, iż w obliczen iach ty c h działa praw o w ie lk ic h liczb i średniej sta tystyczn ej, przesłan iając rzeczyw istość, którą sta n o w iły rozm iary poszcze g ó ln y c h parafii: znaczna liczba p arafii jed n o w io sk o w y ch w lok o w a n y ch w sia c h czy n szo w y ch p raw a n iem ie ck ie g o (chełm ińskiego), a jednoczesne is t nien ie w ie lu p arafii w ie lo w io sk o w y c h , sz czególn ie na teren ach starszego osa d n ictw a p ruskiego, o czym b ez w ą tp ie n ia św ia d c z y p rzecież przykład w ię k sz o ści obszaru Sam b ii. D latego, a b y u zy sk a ć sz czeg ó ło w szy obraz ro zm iarów pa ra fii pruskich, przytoczon e p rzeciętn e m uszą być w sp a r te d od atkow ą analizą. D o ty k a m y tutaj n ajtru d n iejszego zagadnienia: p ołożen ia p arafii w iejsk ich na obszarach zam ieszk a ły ch przez lud ność pruską i n iem ie ck ą oraz w ielk o śc i ty ch parafii. N ie s te ty skazan i je steśm y na daleko p osuniętą egzem p lifik a cję i w yra źn ą ogó ln ik o w o ść w y n ik ó w , w o b e c braku prac p rzy g o to w a w czy ch lub p ublikacji w iz y ta c ji k o ście ln y ch Prus K sią żę cy ch od roku 1543 czy W arm ii od roku 1565. N ie u le g a jednak w ą tp liw o ści, że n a teren ie, pru sk iej p rzew a ż nie, S a m b ii z jej d ziesięciu k om or n ic tw a m i Z akonu i p ięciu b isk u p im i sieć parafialn a — p o w sta ła tam od końca X III w ie k u i w y ją tk o w o sta b iln a aż do p o ło w y X V I w . — cech ow ała się zn aczn ym i rozm iaram i parafii. N a sk u tek g ęsteg o o sad n ictw a prusk iego i braku w ię k sz y c h m ig ra cji (poza p rzesied le n iem tutaj w końcu XIII w . pru sk ich także S u d ow ów ) n iem ie ck ie w s ie c z y n O os adnictwi e i sieci p a ra f ia ln e j w Prusach Krzyżackich 205
206
sz o w e na p ra w ie ch ełm iń sk im p o w sta ły w k o m ornictw ach ty lk o w znikom ej liczbie, często z pruską ludnością (np. w k om o r n ic tw ie L ochstäd t — 3 w sie; Szaki — Sch aak en — 5, K a y m en — ty lk o 2 18). D la tego też ich za łożen ie w X IV w ie k u w y w a r ło n ie w ie lk i w p ły w na w c z e śn ie j już u gru n to w a n ą sieć p a rafialn ą (np. n o w a p arafia J u d y ty — J u d itten w k o m o r n ic tw ie W argen). W ią zało się to w przew ażającej m ierze z lo k o w a n iem kościoła p arafialn ego w s ie dzibie k o m o rnictw a — zam ku. D ow o d n ie zaob se rw o w a ć to m ożna w w y p a d ku G erm au, R udau, K a y m en , a także W argen, gd zie sie d z ib a urzęd n ik a k r z y ża ck iego — zam ek, sta n o w iła rów n ocześn ie siedzibę parafii. N a jp raw d op odob n iej w ię c parafia taka ob ejm o w a ła sw o im za sięg iem całość osad w ie jsk ic h pru sk ich na teren ie dan ego kom ornictw a, w y łą cza ją c z czasem te — rzadkie w y p a d k i — w k tórych, w n iem ie ck ie j w s i c zy n szo w ej p o w sta ł w X IV w ie k u oso b n y k ośció ł p ara fia ln y (jak w sp o m n ia n e już J u d y ty w k o m o r n ic tw ie W ar g e n czy H e ilig e n w a ld e w k om o r n ic tw ie K rem itten ). Z jaw isko to w k o m o r n ictw a ch sam b ijsk ich z a u w a ży ł już tra fn ie R einhard W enskus, akcentując zw łaszcza p lan o w o ść zakładania kościoła i p a rafii p rzy za m k ach sam b ijsk ich p rzez w ła d ze Zakonu. L o k o w a ły one przy ty m kościół p a ra fia ln y w obrębie zam k u k om orniczego — często d a w n eg o grodu P ru sów . N a to m ia st w k om or n ic tw a c h b isk u p ich w e w sch o d n iej S a m b ii k o śc io ły b y ły od dalone n ie k ie d y k ilk a k ilo m etró w od sie d z ib y u rzędnika ” .
M ożna w ię c w k ilk u parafiach, w k om o r nic tw a ch Zakonu, ob liczyć liczbę osad przy n ależn y ch do tego „kom orniczego ok ręg u p a ra fia ln eg o ”; G erm au — 35 osad, Rudaü — 20, K a y m en •— 27 osad. L icz b y te u naoczniają rozm iary w ie jsk ie j p arafii sa m b ijsk iej, k orygu jąc zarazem „przeciętną” 14 osad. Z a strzec jednak n ależy , iż o sad y na S a m b ii p rzew aż nie b y ły n ie w ie lk im i d o bram i pru sk ich rycerzy, a n ie — w s ia m i chłopskim i. M im o to liczb y osad parafii sam b ijsk iej są w y so k ie , co oznacza, że kler p a ra fia ln y sam b ijsk i m usia ł o b słu g iw a ć sporą liczb ę dusz pruskich. Z o b liczeń lu d n o ścio w y ch G. M orten sen (parafie sam bijskie, w zachodniej strefie, w p ierw szej p o ło w ie X V I w.) w y n ik a , że n a w ie lk ą p arafię w G erm au p rzypadało 870 osób, R u d au •— 810, a K a y m en — 110 osób, W argen — aż 1950. P am ięta ć p rzy ty m należy, że — zg o d n ie z u sta le n ia m i H ansa M ortensena — lu d ność S a m b ii w la ta ch 1400— 1536 zm n iejszy ła się o około 30% I8. Tak w ię c , zw łaszcza w drugiej p o ło w ie X IV — początkach X V w iek u , podane w y ż e j liczb y 810— 1950 n a leża ło b y p o d w y ż sz y ć o około jedną trzecią, tj. od około 1080 do 2600 osób. J e ś li n a w e t szacu nk i te u zn a ć za zb y t w y s o k ie (choć p a m iętajm y, że jeszcze L. W eber p rzy jm o w a ł średnią 823 w ie r n y c h na p arafię w Prusach), to jednak przyjąć n ależy , iż w y s o k a liczba m ieszk a ń có w całej p a rafii sam b ijsk iej n a k ładała na p leb a n ó w zw ięk szo n e p ow in n o ści duszpasterskie.
C zy b y li im w sta n ie pod ołać i czy isto tn ie k ler sa m b ijsk i zd ołał p ro w a d zić g łęb szą ch ry stian izację P ru sów , p osłu gu jąc się ic h rodzim ym ję z y kiem ? Źródła są w p ra w d zie bardzo lak on iczn e i o g ó ln ik o w e, choć dość w y m ow ne: jeszcze w p ierw szej p o ło w ie X V w ie k u biskup sam b ijsk i M ichał (1425— 1441) m u sia ł w y d a w a ć m andat, zak azu jący p e łn ien ia ob rzędów p o g a ń sk ich w sw o jej diecezji, zw łaszcza zaś składania ofiar zw ierz ęcy ch i z m ącz- n y ch p otraw oraz tzw . „pon ow n ego chrztu” dzieci ch rześcijańsk ich i n a d a w a
-16 L . W e b e r , o p . c i t . , s . 513 i n . ; K . K a s i s k e , o p . c i t . , s . 72 i n .
17 R . W e n s k u s , K l e i n v e r b ä n d e u n d K l e i n r ä u m e b e i d e n P r u s s e n d e s S a m l a n d e s , w :
V o r t r ä g e u n d F o r s c h u n g e n , B d . 8, K o n s t a n z 1964, s . 212; p o r . t e ż G . M o r t e n s e n , D e r G a n g , s. 5, 18 H , M o r t e n s e n , D | e S i e d l u n g s g e o g r a p h i e d e s S ą m l a n d e s , S t u t t g a r t 1923, s . 60,
O osadnictwie i sieci p a ra f ia ln e j w Prusach Krzyżackich 207
nia im n o w y c h im ion (p r u s k ic h )1Л. Znajom ość język a prusk iego n ie m ogła być w ie lk a w śród kleru p ara fia ln eg o n a Sam b ii, jeśli w k o ściołach ta m tejszych nadal m u sieli fun k cjo n o w a ć tłum a cze p ru scy (Tolken), k tó r y m i w początkach X IV w ie k u b y w a ły n a w e t o sob y m a ło le tn ie. S ta tu ty b iskupa sa m b ijsk iego z około 1310 r. dopuszczają taką m ożliw o ść ty lk o w p rzypadku groźby śm ier ci lub w p iln ej p otrzebie 2°. Z w racają też on e u w a g ę na rozległość p a rafii na Sam bii łagod ząc o b ow iązek dojeżdżania proboszcza z dom u do kościoła dla odp raw ian ia godzin kan on iczn ych . W ręcz su g e sty w n ie brzm i p rzy ty m relacja krzyżackiego księdza P a w ła Z yn d ela, p rzeb yw ającego okresow o, w r. 1452, w od leg łej w p ra w d zie R agn ecie (na p ółn o cn o -w sch o d n im krańcu d iecezji sam - bijskiej), zam ieszk ałej przez N ie m c ó w i Sk alow ów : Z y n d el sk a rż y ł się na brak u m ie jętn o ści k aznodziejskich, n au czy cielsk ich i języ k o w y ch proboszcza ragn eck iego, i obojętność na t e sp ra w y kom tura. A k cen to w a ł, iż ludność w R agn ecie jest zadow olona, gd yż on, Z yndel, g ło sił n au k i w język u n ie m ie ck im i p ruskim („quod eis p red icavi et inform avi... tam in theutonico, quam pru te nic o ” 21).
W yciągn ąć w ię c m ożna w n io sek , iż na organizacji p a rafialn ej pruskiej S a m b ii w X IV i p ierw szej p o ło w ie X V w ie k u ciążyło z w ią za n ie jej z org a n i zacją p ań stw o w ą i zam kow ą Zakonu K rzyżackiego. D oprow ad ziło to do u tw o rzen ia dużych, w ie lo o s a d o w y c h parafii w zachodniej str e fie Sam b ii, które za p e w n e z trudnością tylk o m o g ły zap ew n ić o b słu gę duszpasterską, zb yt licz n y c h tam , w iern y ch . N ie w ie m y też n ic o sz k oleniu ch łop ów pruskich przez b isk u p ó w czy k a p itu łę sam bijską na w zór w a rm iń sk i, co d od atkow o u tr ud niało p e łn ie n ie d u szp a ster stw a w śró d P ru sów , k tó r y ch ch rystianizacja z trudnościam i tylk o m o g ła u tr w a la ć się, n ie u su w a ją c p o g ań sk ich n ad al o b y czajów czy m entalności. P rzykład, choć sp oradyczny, z R a g n ety z roku 1452 zdaje się dobrze ilu stro w a ć połow iczn ość d ziałań duszpasterskich n iem ie ck ie g o kleru w d iecezji sam bijskiej.
Z au w ażyć też n a leży , iż te n ś c isły zw ią zek o sa d n ictw a i adm inistracji p a ń stw a zak on n ego z organizacją parafialną na S a m b ii d oprow adził do jej od m ienn ego w y k sz ta łcen ia niż w p o zostałych region ach Prus. T en ty p w ie lo - w io sk o w e j organizacji p arafialnej, z jednolitą etn iczn ie — w zasadzie — lu d nością pruską, a z w ią z a n y z adm inistracją p a ń stw o w ą — jak się w y d a je —■ n ie b y ł w stan ie zap ew n ić n ależy tej o p iek i duszpastersk iej ze stron y n ie m ie c kieg o ch yb a w w ię k sz o śc i kleru p arafialnego.
Jed n ak w części środkow ej i zachodniej P rus p rzew ażał o d m ie n n y typ parafii: jedno- lub k ilk u w io sk o w ej, przede w szy stk im w e w sia c h czy n szo w y c h obdarzon ych p ra w em ch ełm iń sk im p rzez w ła d z e Z akonu K rzyżack iego lub b iskupie, w m nie jszy m stopniu przez rycerstw o. N a m apie G. M ortensen uderza w y r a ź n ie p rzew a g a ty ch w ła śn ie (około 520) k ościo łó w p arafialn ych z X IV w ie k u (łącznie z m iejskim i), w y p o sa ż o n y c h za zw yczaj w cztery ła n y ch ełm ińsk ie. N ie zn a m y n ie ste ty w w ięk sz o ści liczb y osad p rzy n ależn ych do ty ch p arafii i skazan i zn ow u je steśm y na eg zem p lifik ację, choć w ażn ą w p rzy p adku obszarów m iesza n y ch etn iczn ie, tj. pru sk o-n iem ieckich .
Z badań R. W enskusa, nieco k o ry g o w a n y ch przez H. W under, w y n ik a , że
19 F . B l a n k e , o p . c i t . , s. 29. 20 C h . K r o l ł m a n n , E i n e m e r k w ü r d i g e s a m l ä n d i s c h e U r k u n d e , A l t p r e u s s i s c h e F o r s c h u n g e n , 1934, B d . 11, s. 32 i n . 21 G e h e i m e s S t a a t s a r c h i v , B e r l i n —D a h l e m , O r d e n s b r i e f a r c h i v , n r 11253; G . M o r t e n s e n , D e r G a n g , s. 23. N i e m i e c k i e t ł u m a c z e n i e u W . S p h r n a ( G c s ç h i c l H e d e r S t a d t L a b i a u L a b j a y 1P42, s. 61) j e s t b a r d z o n i e d o k ł a d n e .
208
sieć k ościo łó w (XIV w .) w zasadzie n a w ią z y w a ła do 22 o b iek tów , w z n ie sio n y ch przez P ru só w po roku 1249 na m o cy zobow iązań u k ładu w D zierzgoniu, w p o szc zeg ó ln y ch „terrae”, w Pom ezan ii, W arm ii i N a tan gii, na teren ach n a leżących do n ob iló w pruskich. S ie ć ta u le g ła jednak znacznej m o d y fik a cji od sc h y łk u X III w . W iększość k ościo łó w przen iesiono do n ow o lo k o w a n y ch obok w si na p ra w ie ch ełm ińsk im , n iek tóre ty lk o tr w a ły obok nich, jak zw łaszcza pom ezań sk i Św . W ojciech (St. A lbrecht) — Chom or S a n cti A d alb erti p rzy w si L u bochow o (L iebw alde) w k o m tu r stw ie d z ie r z g o ń s k im S2. D odać też w yp ad a, że n iek tó r e k o śc io ły p ara fia ln e w X III w ie k u b y ły lo k o w a n e w d a w n y ch p o g a ń sk ich m iejscach k u lto w y c h jak Ś w ię t y Gaj •— H e ilig e n w a ld e w k om tu rstw ie d zierzgońskim , k o m o rnictw o K ie r sity (Kirsiten), D e x e n w d aw n ej N a ta n g ii czy k la sztor P o to lle n (W aldeck) obok prusk iego R om ow e. T e p ara fia ln e w s ie n iem ie ck ie nadal b y ły otoczone osad am i p ruskim i i n ie n a le ż a ły ad m in istra cy jn ie do tzw . u rzęd ó w leśnych, ob ejm u jących w y łą c z n ie n ie m ie c k ie w s ie c zyn szow e. W ic h też p o b liżu w ła d z e za k on n e lo k o w a ły częściow o sie d z ib y d w o ró w są d o w y c h (R ichthöfe) dla k om o r n ic tw pruskich.
P o w y ższe u w a g i trzeba m ieć na w z g lę d z ie przy an a lizie e le m e n tó w n ie któ r y ch sk u p isk p a ra fia ln y ch z lu d nością pruską, w gran icach p a rafii u k sz ta ł to w a n y c h już po stłu m ie n iu p o w sta ń pruskich i u tr w a le n iu się sie c i osa d n ictw a czy n szow ego na p ra w ie ch ełm iń sk im w X IV w iek u . N a su w a ją się t u ta j d w a pytania: czy Zakon K rzyża ck i i b isk u p stw a tw o r z y ły sie c i p a rafialn e odrębne dla P r u só w i N iem có w , a jeśli n ie — to jak w y g lą d a ła rola i m iejsce w s i pru sk ich w ty m jed n o lity m sy ste m ie parafialn ym . D o ty ch czasow a lite r a tura zg o d n ie podaje, że osobne parafie dla P ru só w tw orzono w znikom ej tylk o liczb ie (M. R ousselle, A. S em rau, L. W akuluk), bądź ty lk o jako f ilie (A. O l czyk). N a jsk ra jn iejszy p ogląd (E. G uttzeit) n e g u je w ogóle istn ie n ie k o ścio łó w dla P rusów , a k cen tując w sp ó ln o tę n a b o żeń stw n ie m ie c k ic h i pru sk ich w iern y ch , n a jw y ż e j w o sob n ych godzinach. A u tor te n uw aża, że sie ć k o ścio łó w b y ła w X IV w ie k u zn aczn ie gęstsza n iż w okresach p óźniejszych.
P rzy jr zy jm y się o b ecn ie sz czegółow szem u obrazow i p arafii w części kom - turstw a elbląskiego, k o n k retn ie w k o m ornictw ach B urdajny, P asłęk , M iłak o w o, Morąg oraz Ł ukta, p rzy n ależn ych częściow o do d iecezji w a rm iń sk iej a czę ściow o pom ezańskiej. Obszar te n liczy ł około 1500 k m 2, a zn a jd o w a ły się na n im w p o ło w ie X V w ie k u łączn ie 383 o sad y (w ty m 4 m iasta), 64 o sad y b y ły to w s ie chłop sk ie pruskie, 137 — o sad y rycer stw a p ruskiego, 63 w s ie czyn szo w e n iem ie ck ie . Liczbę p arafii w p o ło w ie X V w ie k u G erm ershau sen u sta lił na 31. Ś rednio w ię c na parafię przypadało aż 12 osad. T e 31 p a rafii z ich g r a n i cam i (stan z r. 1543) G erm ersbau sen sk on fro n to w a ł z siecią osadniczą z p o ło w y X V w ie k u i sk artografow ał. M apa jego u k a zu je w y r a ź n ie przem ieszanie ele m e n tó w etn iczn ych p rzy p rzew ad ze e lem en tu n iem ie ck ie g o , choć z dość siln y m i gru p am i ch łop ów i w o ln y c h pruskich w k om or n ic tw a ch Burdajny, M iłakow o i Łukta. J ed n ocześn ie te w ła śn ie okręgi w y k a zu ją istn ien ie dużych parafii, o b ejm u jących ta k osady n iem ie ck ie , jak pruskie. B ędą to w sz czeg ó l ności w części p ółnocnej p arafia M ły n a ry (m iejska), W ilczęta i D obry, w środ k o w ej — Z ielonka P a słęck a i M iłakow o (miejska). N a to m iast rozległa para fia Ł u k ta na p o łu d n io w y m cyp lu o b ejm o w a ła w ła śc iw ie w y łą c z n ie około 23 w s i ch łop ów pruskich i o sad y w o ln y c h pruskich. T ylk o parafia w Ł u k cie z
sie-22 R . W e n s k u s , Z u r L o k a l i s i e r u n g d e r P r u s s e n k l r c h e n d e s V e r t r a g e s v o n C h r i s t b t t r g 1249,
w : A c h t J a h r h u n d e r t e D e u t s c h e r O r d e n i n E i n z e l d a r s t e l l u n g e n , B a d G o d e s b e r g 1967, s . 1211 n ., г k o r e k t u r a m i H , W u n d e r , o p . c i t . , s . 56, p r z y p . 237a,
O os ad nict wi e i sieci p a r a f ia ln e j w Prusach Krzyżackich 209 dzibą u sy tu o w a n ą pod za m k iem kom ornictw a — a zarazem w pruskiej liszce, p rzypom ina sa m b ijsk ie p arafie podobnego typu . D la tego też jest u zn aw an a za jed yną p arafię dla P ru só w na ty m obszarze (a w ię c jedna n a o g ó łem 31 p a ra fii 23). P a ra fie z ludnością m ieszaną obejm ują po k ilk a n a ście osad n ie m ie c k ich i pruskich. Istn ien ie m a ły ch p arafii czy f ilii pruskich n ie jest w y k a za n e. O gółem w ty ch p ięciu k om o r nic tw a ch na 31 parafii, w g G erm ershausena, p r z y p adało w p o ło w ie X V w ie k u około 16 000 dusz, co p rzeciętn ie d aje około 520 d usz n a parafię. N ie w ą tp liw ie jednak parafia w Ł u k cie ze sw o im i 25 osadam i n a leża ła do znaczn ie w y ż e j zalu d n ionych, n a w zór sam bijskich. O d ległość w si pruskich, w p arafiach m ieszan ych , od kościoła b y ła dość znaczna, w y n o siła tutaj do 8 km . R ó w n ież w p arafii Ł u k ta n iek tó r e k o ścio ły leża ły około 12 km od kościoła.
W są sied n im k o m tu rstw ie d zierzgońskim , o p o w ierzch n i 1240 k m 2, w okre sie p a n ow an ia Z akonu zn a jdow ało się (w ed łu g ob liczeń H. W u n d e r 21) w p o czątkach X V w ie k u 35 k ościołów , jednak liczba p arafii w ie jsk ic h w y n o siła 24, a m iejsk ich 3 (D zierzgoń, Z alew o, M iłom łyn), razem 27. L e ż a ły o n e w całości na teren ie d iecezji pom ezańskiej. N a obszarze ty m leża ło 190 osad w iejsk ich , w ty m 34 c zy n szo w e w s ie n iem ie ck ie , 58 w s i p ru sk ich i 94 o sad y n ależą ce do w o ln y ch , także g łó w n ie pruskich. R azem z trzem a m iastam i, p rzy 193 osadach jedna p arafia p rzypadała na 7 osad. P rzy liczb ie około 15 000 m ieszk ań ców k o m tu rstw a w ty m ok resie, z czego ponad p o ło w ę sta n o w ią P ru so w ie, na k m 2 całości obszaru (w g H. W under) przypadało 12,1 osób, a około 15 osób n a k m 2 obszaru za sied lo n eg o (1000 k m 2 w całości). N atom iast na jedną z 27 p arafii k o m tu rstw a p rzyp ad ałob y średnio 555 osób, co n ie w y d a je się liczbą z a w y ż o ną, chociaż W under słu szn ie zw raca u w a g ę, iż gęsto ść za lu d n ien ia w e w sia c h p ru sk ich b y ła w y ższa p r a w ie o p o ło w ę n iż w e w sia c h c z y n szo w y ch n ie m ie c k ich (15,3— 22,8 ludzi na k m 2) 2S. D lateg o też p arafie za m ieszk a łe częściow o lub w całości przez ludność pruską m u sia ły b yć g ęściej zaludnione.
Pora o b ecn ie przyjrzeć się ch oćb y w p rzy b liżen iu sie c i p a rafialn ej k o m tur stw a dzierzgoń sk iego około roku 1400. Z 27 p a rafii do części przynależało, bez w ą tp ie n ia , m niej osad n iż w X V I w ie k u (10— 20 osad). N a 24 k o ścioły p arafialn e w ie jsk ie w ięk sz o ść zn ajdow ała się na teren ie w s i czy n szo w y ch n iem ieck ich, p odobnie jak sie d e m k ościołów p ełn ią cy ch rolę f i l i i 26. U w z g lę d n iając jeszcze 3 p arafie m iejsk ie m ożna stw ierd zić, że p rzew ażająca część k o śc io łó w p a ra fia ln y ch czy filia ln y c h leża ła na teren ach za m ieszk a ły ch przez lu d ność n iem ieck ą i jej w p ierw szy m rzęd zie słu żyła.
Istotn ie m apa H. W under Die S i e d l u n g e n in d e r K o m t u r e i C h r istb u rg
u m 1390 d a rg e s t e l l t nach R e c h ts g r u p p e n (skala 1:100 000), zw łaszcza zaś k o
m en ta rz do n iej w y ra źn ie stw ierd zają, iż ty lk o d w a kościoły: B a le w o i K rasna Ł ąka (ten o statn i to za p ew n e X III-w ie c z n y kościół pruski z „terra L in g w a r ”) le ż a ły n a teren ach za m ieszk ałych przez w o ln y c h p ruskich i były, bez w ą tp ie nia, parafiam i dla P rusów . Trzeci, za łożon y w p o ło w ie X III w . przez P ru sów i — początk ow o — dla P ru sów to kościół S w . W ojciecha (St. A lbrecht). W p o ło w ie X V w ie k u obok zn a jdow ała się n iem ie ck a w ie ś czyn szow a L ubochow o, z k ościo łem filia ln y m dla ta m tejszy ch ch łop ów n iem ieck ich. K o ściół S w . W o j ciech a m u sia ł zatem o b słu g iw a ć sąsied n ie w s ie p ruskich w o ln y c h położone
23 P . G e r m e r s h a u s e n , o p . c i t . , s s . 56, 119. 24 H . W u n d e r , o p . c i t . , s s . 156 i n . , 254. 25 I b i d e m , s . 165.
na w schód. Został on zn iszczon y w p ierw szej p o ło w ie X V I w . i trudno ustalić zasięg jego od d zia ły w a n ia duszp astersk iego 2?. N a to m iast ze stosun k ow o póź nej w iz y ta c ji k o ście ln ej z p ierw szej p o ło w y X V II w . w y n ik a , że w rejon ie D zierzgonia (należącym w ó w cza s do P olski) fu n k cjo n o w a ły jeszcze ty lk o p a rafie w K rasnej Łące, D zierzgoniu, Bągarcie i S ta r y m T argu 28.
W k o n se k w e n c ji ty lk o znikom a liczba w s i pru sk ich ch łop ów i w o ln y ch , w zachodniej strefie kom tu rstw a, m ia ła b y w ła sn e k o ścio ły p a rafialn e im g łó w n ie służące. Za n ajbardziej trafną uznać n a le ż y p rzy ty m o p in ię I-I. W under. Jak tw ierd zi autorka, z a n a liz y sieci p ara fia ln ej k o m tu rstw a dzierzgońskiego w y n ik a , iż to n ie Zakon p la n ow o zak ład ał p arafie w e w sia c h czy n szo w y ch n iem ie ck ic h, le c z sa m i chłopi, którzy p ra g n ęli m ie ć w ła sn y k o ściół w sw o jej w si, choćb y filia ln y . Zakon w y stę p o w a ł ty lk o jako patron i w y p o sa ż a ł k o ściół w ziem ię, n ato m ia st chłopi p ła cili m eszn e (Messkorn), a n a w e t p o k ry w a li k oszty b u d o w y kościoła. N atom iast pru sk ie w s ie siłą rzeczy b y ły w w i ę k szości zm uszone do k o rzystan ia z du szp astersk ich p osłu g w e w sia c h n iem ie ck ic h g m in w iejsk ich . U derzające, iż na teren ie teg o k o m tu rstw a n ie sp o ty k a m y śla d ó w organizacji w ie lk ic h p arafii pruskich na w zór sam bijskich czy takich, jak Łukta, p ok ry w a ją cy ch się teren o w o z kom ornictw am i. W s ie dzibach k o m ornictw d zierzgońskich n ie stw ierd zon o istn ien ia kościołów . H. W under zau w a ży ła ty lk o obecność k ilk u k am ieni ołtarzo w y ch m .in. w N ie - m ojkach i K arp o w ie — siedzib ach kom ornictw i d w o ró w Z akonu. K a m ie n ie te m o g ły słu ży ć g łó w n ie jako k ap lice dla u rzęd n ik ów Zakonu, ale i d la o k o licznej p ruskiej lu d ności (podobnie jak k aplica na folw ark u Z akonu w D o l nym ). B y ły b y to jednak ty lk o p ółśrodki n ie zm ien iające stw ierd zenia, iż Z a k on n ie zatroszczył się na ty m teren ie o sieć parafialną dla P rusów , w w ię k szości k o m or nic tw , zm uszając ic h do k o rzystan ia z k ościo łó w dla lu d n o ści n ie m ieck iej. B y ć m oże, iż część k leru p om ezań sk iego isto tnie rek ru tow ała się z p ruskich w o ln y c h i sp orad ycznie u d a w a ła się n a w y ż sz e stu d ia zagraniczne (Wunder), p y ta n ie jednak, czy po p ow rocie w racała do pruskich p a r a f ii20.
P o rów n aw czo m ożna jeszcze przyjrzeć się stosun k om w części k om tu r stw a pok arm iń sk iego (Brandenburg) — k om o r n ic tw a K rzyżpork, K n a u ten i D om now o oraz części k om tu rstw a b ałgijsk iego z k om o r n ic tw a m i C ynty, P ru sk a Iław ka i W oryny, p o ło żo n y m i na teren ie d iecezji w a rm iń sk iej. Chociaż op racow an ie M. R o u sselle’a objęło ty lk o n iek tó r e części ty ch kom ornictw (w gran icach p o w ia tu iła w e c k ie g o z X X w.) to jednak w y ja śn ia ono w ię k szość in te resu ją cy ch nas p r o b le m ó w s0. M apa od tw arzająca osad n ictw o i k o śc io ły w asp ek cie etn iczn y m w y k a zu je, że w ięk sz o ść k o ścio łó w p a rafialn ych i tutaj zn a jdow ała się w e w sia c h czy n szo w y ch n iem ie ck ic h bądź w m iastach (Dom now o, G órow o Iła w e ck ie, C ynty, K rzyżpork) czy w liszce Pruska Iław ka. W k o m ornictw ach n ależących do k o m tu rstw a bałgijskiego: C ynty, W oryny i P ruska Iław ka, w części ob jętej badaniam i R o u sselle’a (w całości znalazło się w niej ty lk o k o m ornictw o W oryny) b yło 12 k ościo łó w p a rafialn ych , w tym d w a m iejsk ie i za p ew n e jeden filia ln y . W e w sia c h pru sk ich le ż a ły ty lk o 3 k o ścioły: 2 — w k o m o r n ic tw ie iła w eck im , jed en f ilia ln y w k om o r n ic tw ie C yn ty, a w k om o r n ic tw ie W o ry n y n ie b yło żadnego. N a le ż y sob ie p rzy tym
27 I b i d e m , s s . 52— 53. A u t o r k a o m y ł k o w o n i e o s n - e z y ł a k o ń c i o ł a p r z y K r a s n e j Ł ą c e ( S c h ö n w i e s e ) .
28 P o r . M . B i s k u p , P r u s y K r ó l e w s k i e , s . 121 i n . 29 H . W u n d e r , o p . c i t . , s s . 87—88, p r z y p . 248a. 30 M . R o u s s e l l e , o p . c i t . , s . 33 i m a p k a .
u św iad om ić, że w ca ły m k o m o r n ic tw ie C y n ty w r. 1437 z n a jd o w a ły się w y łączn ie w s ie pru sk ich ch łop ów (na 300 radiach — H aken) i 94 pru sk ich w o l n ych , przy czterech ty lk o służb ach rycersk ich ch ełm iń sk ich i m a g d e b u r sk ich 3I. P r a k ty czn ie w ię c b lisk o 40 osad pruskich należało do jed nej p arafii w C yntach, je ślib y przyjąć, iż zaznaczony przez R o u sselle’a k o ściół w pru sk iej w s i A w s y n e n (tj. H ussenhnen) b y ł filia ln y m (m iejscow ości tej n ie w y k azu je jednak m apa G. M ortensen). C zyżby sieć parafialna w k om o r n ic tw ie C y n ty n a w ią z y w a ła do sam b ijsk ich k o m ornictw -p arafii? W k ażd ym razie p a rafia ta b y ła b y ogrom na, a p rzy ty m sie dzib a jej położona b yła w m ie śc ie z ludnością w znacznej m ierze niem ieck ą.
P o dob n ie w części k o m ornictw a iła w eck ieg o , w k tórego zachodniej str e fie p rzew a g a ele m e n tu prusk iego b y ła bezap elacyjn a, istn ia ła ty lk o jedna parafia w D e x e n (centrum d a w n eg o k u ltu pogańskiego). O b słu g iw a ła ona z n o w u k ilk a n a ście osad pruskich, obok jed nej p a rafii n iem ie ck ie j w P o lk itte n i liszk i P ru sk a Iław k a (n ie w ą tp liw ie z m ieszan ą ludnością). W k om o r n ic tw ie W o ry n y d ziałało 8 k ościo łó w p a ra fia ln y ch (w ty m jedna p arafia m iejsk a w G órow ie Iław eckim ), z k tó r y ch żadna n ie zn a jdow ała się w e w s i P ru sów , k tó r y ch tu zresztą b yło m niej niż lu d ności n iem ie ck ie j.
W części n a leżącej do k o m tu rstw a pok arm iń sk iego, z k o m o rnictw am i K rzyżpork, K n a u ten i D om n ow o (to osta tn ie ty lk o częściow o w zasięg u m apy R o u sselle’a) zn ajdow ało się 15 parafii, w ty m d w ie w m ia sta ch (D om now o i K rzyżpork), a 5 p a rafii w e w sia c h pruskich.
W k o m o r n ic tw ie K rzyżpork, o p rzew a d ze lu d no ści p ruskiej, b y ły 4 para fie (w ty m jedna m iejsk a — K rzyżpork); ty lk o jed na była w e w s i p ruskiej (Krücken). W k om o r n ic tw ie K n au ten , o m iesza n y m sk ła d zie ludności, 6 p a ra fii m ieściło się w n ie m ie c k ic h osadach, a 3 w pruskich. W części k om or n ictw a D om n ow o b y ły ty lk o 3 p arafie n iem ie ck ie (w ty m jedna m iejska) i jed en klasztor a u g u stia n ó w -er em itó w w P o to lle n (w p ob liżu d a w n eg o m ie j sca k u ltu prusk iego —• R om owe).
W dalszej części k om tu rstw a b a łg ijsk ieg o — kom ornictw o k ętrzy ń sk ie i urząd le śn y Sątoczno — L. W a k u lu k 32 u sta liła w p ie r w sz y m z n ich 7 p a ra fii (w ty m jedna m iejsk a — K ętrzyn), w drugim r ó w n ież 7 (w ty m jedna m iejsk a w S ęp op olu i jedna w liszce Sątoczno). O ile w k o m o r n ic tw ie k ę trzy ń sk im n ie b yło p arafii pruskiej, to w u rzęd zie le śn y m Sątoczno — jedna (G arbno-Laggarben), ta k ż e p ara fię w liszc e Sątoczno trzeba uznać za m ieszaną etn iczn ie. C zołow ą ro lę o d g r y w a ły p ara fie m ie js k ie (K ętrzyn i Sępopol) bądź w lisz c e Sątoczno, obok p a ra fü w G arbnie (Lam garben) c z y Ł ab ęd n ik u , które b y ły w s ia m i czy n szo w y m i n a p r a w ie ch ełm ińsk im . N a leżało do n ich 5— 12 osad, w ty m w znacznej m ierze o sad y r y cer sk ie czy w s ie ch łop sk ie pruskie. Do p ru sk iej p a rafii G arbno (Laggarben) należała ty lk o jedna osada, nb. c z y n sz o w a w ie ś n iem ie ck a (!). O dległość w s i p ru sk ich od p a rafii w k o m o r n ic tw ie k ętrzy ń sk im w y n o siła do 10 km, w u rzęd zie le ś n y m S ątoczna — do 6 km .
D o d a jm y też p orów naw czo, że w strefie n a d w iśla ń sk iej, w w ó jto stw ie sztum skim , A. Sem rau u sta lił istn ie n ie 14 p a rafii w n iem ie ck ic h w sia c h cz y n sz ow ych . N a to m iast rozpatrując 14 w s i pruskich odnalazł ty lk o jedną parafię (D ąbrów ka P ru sk a 33).
P o w y ższe dane, aczk o lw iek n iep ełn e, p otw ierdzają, że w k om tu rstw ie O osadnictw ie i sieci p a r a f ia ln e j w Prusach Krzyżackich 2 i l
31 I b i d e m , s . 41.
32 L . W a k u l u k , o p . c i t . , s s . 384— 385 ( m a p k a ) . 33 A . S e m r a u , D i e O r t e u n d F l u r e n , s. 16.
