Jakub Marszaáek
, Anetta Kuna-Marszaáek**
ZARZĄDZANIE ĝRODOWISKOWE W KONTEKĝCIE
ZRÓWNOWAĩONEGO ROZWOJU PRZEDSIĉBIORSTW
1. WPROWADZENIE
Globalizacja problemów Ğrodowiskowych, zmieniające siĊ warunki gospo-darcze i oczekiwania ekologiczne spoáeczeĔstw sprawiają, Īe w zarządzaniu przedsiĊbiorstwem muszą byü realizowane cele dotyczące ochrony Ğrodowiska oraz zdrowia i Īycia czáowieka. Kontrola oddziaáywania podmiotów gospodar-czych na otoczenie naturalne jest regulowana za pomocą aktów prawnych, wĞród których za najwaĪniejsze naleĪy uznaü prawo ochrony Ğrodowiska, politykĊ ekologiczną paĔstwa czy prawo o obowiązkach przedsiĊbiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opáacie produktowej i depozytowej1. Zakáada siĊ, Īe przedsiĊbiorstwa poszukują najtaĔszych sposo-bów funkcjonowania na rynku i speániają wymagania ekologiczne wtedy, gdy ich zignorowanie naraziáoby je na wyĪsze oczekiwane koszty (kary, czĊste i uciąĪliwe inspekcje). Oczekiwania wobec przedsiĊbiorstw stale rosną, dlatego waĪne staje siĊ zrozumienie przez podmioty gospodarcze istoty zarządzania Ğrodowiskowego oraz wdraĪanie idei zrównowaĪonego rozwoju. Dotyczy ona rozwoju uwarunkowanego przestrzenią ekologiczną, a poprzez zakáadaną synergiĊ aspektów ekonomicznych, Ğrodowiskowych i spoáecznych, bezpieczne-go i korzystnebezpieczne-go dla czáowieka, Ğrodowiska oraz gospodarki2.
Wspomniana koncepcja sáuĪy nie tylko do wyznaczania kierunków rozwo-ju, ale takĪe ma na celu uáatwianie podejmowania przez podmioty decyzji w zakresie Ğrodowisko-wolnoĞü gospodarcza. Biorąc pod uwagĊ wymagania
Dr, Katedra Wymiany MiĊdzynarodowej, Wydziaá Zarządzania Uniwersytetu àódzkiego. **
Dr, Katedra Zarządzania PrzedsiĊbiorstwem, Wydziaá Zarządzania Uniwersytetu àódzkiego. 1
Ustawa z 27.04. 2001 r., Prawo ochrony Ğrodowiska, Dz.U. 2008, nr 25, poz. 150 (z póĨ. zm.); Uchwaáa Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 22.05.2009 r. w sprawie przyjĊcia dokumentu
Polityka ekologiczna paĔstwa w latach 2009—2012 z perspektywą do roku 2016, M.P. 2009,
nr 34, poz. 501; Ustawa z 1.05.2001 r. o obowiązkach przedsiĊbiorców w zakresie gospodarowa-nia niektórymi odpadami oraz o opáacie produktowej i depozytowej, Dz. U. 2001, nr 63, poz. 639 (z póĨ. zm.).
2 Strategia ZrównowaĪonego Rozwoju Polski do 2025 roku, Wytyczne dla resortów, Mini-sterstwo ĝrodowiska, Warszawa 1999.
ekorozwoju, jak równieĪ chĊü generowania zysku, przedsiĊbiorstwa muszą byü wyposaĪone w instrumenty, dziĊki którym bĊdą mogáy zarządzaü w sposób zrównowaĪony. Jednym z nich moĪe byü system zarządzania Ğrodowiskowego, który umoĪliwia zarówno realizacjĊ wáasnej polityki Ğrodowiskowej, jak równieĪ udowadnia jej zgodnoĞü z postulatami ekologicznymi. PrzedsiĊbior-stwa, które decydują siĊ na realizowanie przyjaznych Ğrodowisku przedsiĊwziĊü, mają szansĊ na zdobycie lepszej pozycji rynkowej, a takĪe utworzenie i utrwale-nie pozytywnego wizerunku na tle konkurencji. Poza tym, gdy zmutrwale-niejszają siĊ cenowe, jakoĞciowe czy technologiczne róĪnice miĊdzy produktami, coraz wiĊkszą rolĊ zaczynają odgrywaü inne czynniki, które wyróĪniają produkt i które dla konsumenta mogą mieü duĪe znaczenie, np. odpowiedzialnoĞü ekologiczna biznesu.
Celem artykuáu jest zatem okreĞlenie roli i znaczenia systemu zarządzania Ğrodowiskowego w przedsiĊbiorstwie w Ğwietle wymogów zrównowaĪonego rozwoju na przykáadzie norm ISO 14001, systemu EMAS, a takĪe programów Czystsza Produkcja oraz OdpowiedzialnoĞü i Troska wprowadzonych w Polsce.
2. ISTOTA ZARZĄDZANIA ĝRODOWISKOWEGO
Rozwój zarządzania Ğrodowiskowego w przedsiĊbiorstwach zostaá zapo-czątkowany w latach 80. XX w. Coraz wiĊkszą popularnoĞcią cieszyáy siĊ bowiem koncepcje zrównowaĪonego rozwoju, a stowarzyszenia przemysáowe w najbardziej rozwiniĊtych krajach na Ğwiecie zaczĊáy wprowadzaü kodeksy postĊpowania implementujące idee zarządzania Ğrodowiskowego do ogólnego systemu zarządzania w przedsiĊbiorstwie3. Po raz pierwszy zostaáy one sformu-áowane przez Niemieckie Stowarzyszenie na Rzecz Zarządzania ĝrodowiskiem w dokumencie zatytuáowanym Kodeks postĊpowania w zakresie zarządzania
Ğrodowiskowego4. Natomiast systemowe podejĞcie do problemu ochrony
zasobów natury w dziaáalnoĞci firm zostaáo zawarte w 1991 r. w Karcie Biznesu na rzecz ZrównowaĪonego Rozwoju (Business Charter for Sustainable
Deve-lopment) uchwalonej z inicjatywy MiĊdzynarodowej Izby Handlowej (Interna-tional Chamber of Commerce). Dokument zostaá podpisany przez 1200
przed-siĊbiorstw i zawieraá 16 zasad dotyczących rozwoju przemysáu przy peánym poszanowaniu Ğrodowiska naturalnego i jego pojemnoĞci ekologicznej. Sformu-áowane postulaty stanowią podstawĊ do opracowywania, wdraĪania i doskonale-nia instrumentów zarządzania Ğrodowiskowego, co oznacza te aspekty ogólnej funkcji zarządzania organizacją, które dotyczą kontrolowania i sterowania
3
A. Ryszko, ProaktywnoĞü przedsiĊbiorstw w zarządzaniu Ğrodowiskowym, Wydawnictwo Pĝ, Gliwice 2007, s. 15.
4
wpáywem, jaki wywiera ona na Ğrodowisko5. Gáównym celem pomysáodawców Karty jest udziaá jak najliczniejszej grupy przedsiĊbiorstw w ochronie Ğrodowi-ska, wprowadzenie praktyk zarządzania, które są zorientowane na wzrost aktywnoĞci w tej dziedzinie oraz dokonywanie oceny rezultatów tej dziaáalnoĞci.
W ostatnich latach zaczĊto wiĊc podejmowaü kolejne próby zaadaptowania idei zrównowaĪonego rozwoju do skali mikroekonomicznej. Zaowocowaáo to pojawieniem siĊ wielu koncepcji odnoĞnie do rozwoju przedsiĊbiorstwa z uwzglĊdnieniem kwestii ekologicznych, do których moĪemy zaliczyü np. spoáeczną odpowiedzialnoĞü biznesu, etykĊ biznesu, triple bottom line6
czy zarządzanie relacjami z interesariuszami7. Zarządzanie wedáug zasad zrównowa-Īonego rozwoju powinno dotyczyü wszystkich obszarów dziaáalnoĞci podmio-tów gospodarczych, ochrony i bezpieczeĔstwa Ğrodowiska (aspekt ekologiczny), finansów i organizacji (aspekt ekonomiczny) oraz etyki postĊpowania w sto-sunku do pracowników, klientów czy spoáecznoĞci lokalnej (aspekt spoáeczny). Koncepcja zarządzania Ğrodowiskowego nie bĊdzie prawidáowo funkcjonowaü, gdy zostanie opracowana i wprowadzona w oderwaniu od ogólnych celów, priorytetów i procedur obowiązujących w przedsiĊbiorstwie. MoĪe bowiem dojĞü do zaostrzania siĊ trudnoĞci i problemów, szczególnie wówczas, gdy cele ochrony Ğrodowiska ustanowione bez uwzglĊdniania celów ekonomicznych firmy okaĪą siĊ z nimi sprzeczne.
3. ZAàOĩENIA ZRÓWNOWAĩONEGO ROZWOJU W ZARZĄDZANIU PRZEDSIĉBIORSTWEM
PrzedsiĊbiorstwo powinno zmierzaü do ekologizacji swego funkcjonowania i rozwoju, co czĊsto wymaga podejĞcia etycznego do biznesu. JeĞli tego nie robi, naraĪa siebie i spoáeczeĔstwo na koszty ekologiczne, które psują jego wizerunek i osáabiają jego pozycjĊ konkurencyjną. Poza tym niszczenie Ğrodowiska moĪe zagraĪaü przyszáemu popytowi i ograniczyü przychody wynikające z chĊci i koniecznoĞci korzystania z walorów natury i obudowy infrastrukturalnej8
. DziaáalnoĞü gospodarcza nie moĪe degradowaü lub niszczyü zasobów
Ğrodowi-5
E. Lisowska-Mieszkowska, Systemy zarządzania Ğrodowiskowego – rozwój i
funkcjonowa-nie w Polsce, „Ochrona ĝrodowiska i Zasobów Naturalnych” 30/2007. 6
Koncepcja „potrójnej linii przewodniej” lub „potrójnego fundamentu” zakáada, Īe na suk-ces firmy mają wpáyw jej osiągniĊcia w trzech wymiarach: ekonomicznym, ekologicznym i spoáecznym.
7
A. Witek-Crabb, ZrównowaĪony rozwój przedsiĊbiorstw – wiĊcej niĪ ekorozwój, [w:]
ZrównowaĪony rozwój przedsiĊbiorstw a relacje z interesariuszami, red. H. Brdulak, Oficyna
Wydawnicza SGH, Warszawa 2005, s. 563. 8
B. Kaczmarek, Formuáowanie polityki i strategii ekologicznego rozwoju przedsiĊbiorstwa –
ska, jeĞli nie ma moĪliwoĞci ich odtworzenia. Gáównym zadaniem przedsiĊbior-ców jest zatem nienaruszenie równowagi ekonomiczno-spoáeczno-ekologicznej.
Wkáad przedsiĊbiorstw w proces zrównowaĪonego rozwoju jest widoczny w prowadzeniu dziaáalnoĞci gospodarczej, obejmowaniu przywództwa w inicja-tywach dotyczących równowaĪenia rozwoju, przyjĊciu na siebie odpowiedzial-noĞci spoáecznej za skutki podjĊtych dziaáaĔ, wdraĪaniu rozwiązaĔ partnerskich oraz uwzglĊdnianiu preferencji konsumentów9. Oznacza to, Īe niemal we wszystkich dziedzinach aktywnoĞci gospodarczej powinny byü realizowane koncepcje ekorozwoju lub przynajmniej respektowane dwie podstawowe jego zasady, czyli przezornoĞü (precautionary principle) oraz zapobieganie zanie-czyszczeniom (pollution prevention). Dostosowanie siĊ do nich wymaga takiego planowania i prowadzenia dziaáalnoĞci, które pozwoli przewidzieü potencjalne, negatywne efekty funkcjonowania firmy i podjąü dziaáania im zapobiegające. W sytuacji, gdy przedsiĊbiorca nie bĊdzie w stanie wyeliminowaü negatywnych skutków swojej dziaáalnoĞci, musi ograniczyü stopieĔ swojego oddziaáywania, wykorzystując w tym celu dostĊpne techniki BAT (best available techniques)10. A poza tym musi mieü ĞwiadomoĞü finansowej odpowiedzialnoĞci za wyrządzo-ne szkody, co jest zgodwyrządzo-ne z zasadą – zanieczyszczający páaci (polluter pays
principle).
Z uwagi na fakt, Īe koncepcje zrównowaĪonego rozwoju przedsiĊbiorstw mają obszerny i wieloaspektowy zakres, ich najwaĪniejsze zaáoĪenia zostaáy sformuáowane przez ĝwiatową RadĊ Biznesu ds. ZróĪnicowanego Rozwoju (WBCSD World Business Council for Sustainable Development). Dotyczy to nastĊpujących kwestii:
1) ekoefektywnoĞci – która oznacza, poáoĪenie gáównego nacisku zarządza-nia na bardziej szczegóáowe aspekty, takie jak opracowanie wskaĨników, wytyczne sprawozdawczoĞci i jej związek z rynkami finansowymi;
2) innowacyjnoĞci i technologii – produkt, jak i jego technologiczny proces powinny byü tak zaprojektowane, aby zaáoĪenia zrównowaĪonego rozwoju byáy wáączone w kaĪdą z faz opracowywania i wdraĪania innowacji;
9
J. Adamczyk, T. Nitkiewicz, Programowanie zrównowaĪonego rozwoju przedsiĊbiorstw, PWE, Warszawa 2007, s. 68.
10 OkreĞlenie „najlepsze dostĊpne techniki” oznacza najbardziej skuteczne i zaawansowane stadium rozwoju dziaáalnoĞci i metod eksploatacji, wskazujące na praktyczną przydatnoĞü poszczególnych technik jako podstawy dla okreĞlenia granicznych wielkoĞci emisyjnych sáuĪących zapobieganiu, a gdy nie jest to moĪliwe, ogólnie ograniczaniu emisji i wpáywu na Ğrodowisko jako caáoĞü. Definicja na podstawie art. 2 ust. 11 Dyrektywy Rady 96/61/WE z 24. 09.1996 r. dotyczącej zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli (Dz.U. L 257 z 10.10.1996). Wymogi te okreĞlane są w dokumentach referencyjnych BREFs (BAT
Reference Notes), a takĪe mogą wynikaü wprost z obowiązujących przepisów prawa, róĪnych
specyfikacji technicznych, poradników dobrych praktyk, norm technicznych itd. Dokumenty BREF opracowane są przez Europejskie Biuro IPPC – Zintegrowane Zapobieganie i Ograniczanie ZanieczyszczeĔ (Integrated Pollution Prevention and Control).
3) odpowiedzialnoĞci spoáecznej biznesu – czyli takiego kierowania przed-siĊbiorstwem, aby jego podstawowe wartoĞci oraz realizowane strategie staáy siĊ wyznacznikiem przewagi konkurencyjnej firmy;
4) ekosystemu – co oznacza ograniczanie negatywnego oddziaáywania przedsiĊbiorstwa na ekosystem, czyli fragment przyrody stanowiący funkcjonal-ną caáoĞü, w której zachodzi wymiana miĊdzy jej czĊĞcią Īywą – biocenozą, a nieoĪywioną – biotopem;
5) zrównowaĪenia i rynku – oznacza kombinacjĊ narzĊdzi rynkowych, które promują zrównowaĪony model produkcji i konsumpcji;
6) ryzyka – ukazuje koniecznoĞü identyfikacji i tym samym ograniczania róĪnego rodzaju ryzyka w oddziaáywaniu biznes-Ğrodowisko naturalne11
.
PrzedsiĊbiorstwo, spoáeczeĔstwo i Ğrodowisko muszą pozytywnie na siebie oddziaáywaü, poniewaĪ otoczenie determinuje dziaáalnoĞü podmiotów gospodar-czych, a cele spoáeczne i ekologiczne áatwiej siĊ realizuje wówczas, gdy cele ekonomiczne są osiągniĊte. W praktyce wiĊc firmy, które generują zyski, znacznie czĊĞciej podejmują inwestycje proĞrodowiskowe i angaĪują siĊ w rozwiązywanie problemów spoáecznych12. Taką dziaáalnoĞü moĪna traktowaü jako potencjalne Ĩródáo powiĊkszania przewagi konkurencyjnej, poniewaĪ konsumenci coraz czĊĞciej przywiązują uwagĊ do etycznej strony funkcjonowa-nia przedsiĊbiorstwa i chĊtniej zakupią produkt wytworzony z poszanowaniem zasad ochrony Ğrodowiska. Wzrost siáy konkurencyjnej moĪe byü równieĪ skutkiem wyprzedzenia rywali rynkowych w zakresie speánienia wymogów zrównowaĪonego rozwoju. Poza tym naleĪy pamiĊtaü o jeszcze jednej waĪnej kwestii – przedsiĊwziĊcia ekologiczne dają wiĊksze moĪliwoĞci zewnĊtrznego finansowania niĪ inne inwestycje. Oznacza to, Īe proĞrodowiskowo zorientowa-ne przedsiĊbiorstwo áatwiej zdobĊdzie fundusze na realizacjĊ kolejnych celów13.
Rozumienie procesów i zasad zrównowaĪonego rozwoju powinno byü wspóáczeĞnie wymagane od wszystkich przedsiĊbiorców, a szczególnie tych peániących funkcje kierownicze. W gáównym stopniu to wáaĞnie oni decydują o istotnych z punktu widzenia ochrony Ğrodowiska naturalnego procesach i zakresie funkcjonowania firm. Ich stan wiedzy, nabyte umiejĊtnoĞci i proeko-logiczne postawy są niezbĊdne w ksztaátowaniu nowoczesnych, przyjaznych Ğrodowisku przedsiĊbiorstw.
11
Annual Review 2003, Reconciling the Public and Business Agendas, WBCSD, www. wbcsd.org (odczyt 29.11.2011).
12
J. Adamczyk, T. Nitkiewicz, Programowanie…, s. 92.
13ħródáem finansowania inwestycji proekologicznych w Polsce są m. in. dotacje pochodzące z budĪetu centralnego i budĪetów samorządów terytorialnych oraz Ğrodki pochodzące z pomocy zagranicznej, w tym na szczególną uwagĊ zasáugują fundusze Unii Europejskiej. Instytucją finansującą ochronĊ Ğrodowiska w Polsce jest takĪe Narodowy Fundusz Ochrony ĝrodowiska i Gospodarki Wodnej. Szerzej na ten temat: D. BurzyĔska, J. Fila, Finansowanie inwestycji
4. SYSTEMY ZARZĄDZANIA ĝRODOWISKOWEGO W POLSCE
Zapoczątkowany w latach 80. XX w. rozwój zarządzania Ğrodowiskiem w przedsiĊbiorstwie, oparty na koncepcji zrównowaĪonego rozwoju, zaowoco-waá opracowaniem róĪnych instrumentów, których wymagania i wytyczne są dobrowolnie wdraĪane przez firmy. Do najwaĪniejszych naleĪą tzw. sformali-zowane systemy zarządzania Ğrodowiskowego obejmujące wymagania miĊdzy-narodowej normy ISO 14001 oraz wytyczne rozporządzenia Unii Europejskiej w sprawie dobrowolnego udziaáu organizacji w systemie ekozarządzania i audytu EMAS, a takĪe programy proĞrodowiskowe – Program Czystszej Produkcji (PCP) i Program OdpowiedzialnoĞü i Troska14. Te ostatnie są mniej rozbudowane, a takĪe mają w mniejszym stopniu rozwiniĊte procedury certyfikacji.
Norma ISO 14001 byáa pierwszą z caáej rodziny norm ISO 14000 i jedno-czeĞnie jedyną dającą podstawy do otrzymania certyfikatu zgodnoĞci funkcjo-nowania systemu zarządzania Ğrodowiskowego w róĪnych organizacjach15, niezaleĪnie od rodzaju, wielkoĞci, warunków spoáecznych, geograficznych czy kulturowych. Pozostaáe normy z tej serii zawierają róĪne wytyczne, które mają pomóc m. in. we wdraĪaniu efektywnego systemu, wykorzystaniu etykiet ekologicznych i deklaracji Ğrodowiskowych oraz przeprowadzaniu audytów. Dotyczą one zarówno zarządzania organizacją, jak i produktów oraz usáug przez nią wytwarzanych.
NajwaĪniejsze wymagania systemu zarządzania Ğrodowiskowego wg uni-wersalnej normy ISO 14001 dotyczą:
1) wymagaĔ ogólnych opisanych w normie ISO 14001 i podstawowych zasad okreĞlonych w normie ISO 1400416;
2) polityki Ğrodowiskowej, czyli strategicznych celów, które przedsiĊbior-stwo zamierza osiągnąü. Zawiera zobowiązanie do ciągáego doskonalenia, zapobiegania zanieczyszczeniom oraz do przestrzegania przepisów prawnych i ochrony Ğrodowiska;
3) planowania, czyli procesu okreĞlającego wpáyw dziaáaĔ przedsiĊbiorstwa na Ğrodowisko. W związku z tym przedsiĊbiorstwo powinno dokonaü identyfi-kacji m. in. wymagaĔ prawnych w zakresie ochrony Ğrodowiska czy ustanowiü, wdroĪyü i utrzymaü program osiągania zaáoĪonych celów i przyjĊtych zadaĔ, a takĪe Ğrodki finansowe i terminy, w których mają one byü osiągniĊte;
14
Na Ğwiecie opracowano kilkanaĞcie takich programów, np. Program Przodownictwa w Ochronie ĝrodowiska (1988), Inicjatywa na rzecz Zdrowego Rozsądku „Zielony Program” (1992).
15
Na przykáad w przedsiĊbiorstwach prowadzących dziaáalnoĞü produkcyjną i usáugową czy organach administracji publicznej i instytucjach poĪytku publicznego.
16
W normie ISO 14001 okreĞlone są wymagania, których speánienie jest konieczne dla uzy-skania certyfikatu, natomiast norma ISO 14004 charakteryzuje podstawowe zasady systemu zarządzania Ğrodowiskowego.
4) wdroĪenia i funkcjonowania, który obejmuje takie dziaáania, jak np. okreĞlenie odpowiedzialnoĞci i uprawnieĔ poszczególnych osób, potrzeby szkoleniowe dostosowane do wiedzy i umiejĊtnoĞci pracowników, opracowanie skutecznego systemu komunikacji wewnĊtrznej i zewnĊtrznej oraz systemu dokumentacji, sterowanie operacyjne, program reakcji na sytuacje krytyczne;
5) dziaáaĔ sprawdzających i korygujących, które obejmują monitorowanie i pomiary, ocenĊ zgodnoĞci i postĊpowanie korygująco-zapobiegawcze, zapisy oraz audyt wewnĊtrzny systemu zarządzania Ğrodowiskowego;
6) przeglądów dokonywanych przez kierownictwo w celu sprawdzenia czy polityka Ğrodowiskowa oraz zadania i cele Ğrodowiskowe odpowiadają aktual-nym potrzebom przedsiĊbiorstwa.
Normy ISO 14000 koncentrują siĊ na obszarze zarządzania Ğrodowiskowe-go, z którym związana jest globalna spoáecznoĞü interesariuszy. Liderzy przemysáowi oczekują, Īe certyfikacja tego systemu stanie siĊ wymogiem dla Ğwiatowego biznesu i jego bezpoĞrednich dostawców17.
Trudno jest okreĞliü dokáadną liczbĊ jednostek, które wdroĪyáy system ISO 14001 w Polsce, poniewaĪ nie prowadzi siĊ szczegóáowego rejestru certyfika-tów. Zgodnie z informacjami zawartymi na stronie internetowej eco-net.pl (pochodzą one przede wszystkim od jednostek certyfikujących, dziaáających na terenie Polski) wynika, Īe w dniu 14.09.2011 liczba wydanych certyfikatów wynosiáa 214218.
Innym rodzajem formalnego systemu zarządzania przedsiĊbiorstwem, prze-znaczonym dla podmiotów speániających wysokie standardy ochrony Ğrodowi-ska, jest system ekozarządzania i audytu EMAS (Eco-Management and Audit
Scheme). EMAS, stosowany tylko na obszarze Unii Europejskiej. Jest
skierowa-ny do organizacji, które w sposób dobrowolskierowa-ny podejmują zobowiązania w zakresie ochrony Ğrodowiska, czĊsto wiĊkszym niĪ wymaga tego litera prawa. Po raz pierwszy zasady jego organizacji i funkcjonowania zostaáy okreĞlone w 1993 r.19, natomiast w latach 2001 i 2009 r.20 dokonano zmian m. in. rozsze-rzających jego zastosowanie. EMAS jest swoistą filozofią dziaáania przedsiĊ-biorstw, która obejmuje:
17 B. Fura, System zarządzania Ğrodowiskowego ISO 14001 a efektywnoĞü przedsiĊbiorstw. Zagadnienia teoretyczne i praktyczne, Wydawnictwo UR, Rzeszów 2011, s. 64.
18
www.pfiso14000.org.pl (odczyt 20.11.2011). 19
Council Regulation (EEC) No 1836/93 of 29.06.1993 Allowing Voluntary Participation by Companies in the Industrial Sector in a Community Eco-management and Audit Scheme, OJ L168 z 10.07.1993.
20
Regulation (EC) No 761/2001 of the European Parliament and of the Council of 19.03. 2001 Allowing Voluntary Participation by Organisations in a Community Eco-management and Audit Scheme (EMAS), OJ L 114 z 24.04.2001; Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z 25.11.2009 r. w sprawie dobrowolnego udziaáu organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), OJ. L342 z 22.12.2009.
– stosowanie najlepszej z moĪliwych ekonomicznie i ekologicznie tech-nologii;
– koniecznoĞü speániania przez przedsiĊbiorstwo wymagaĔ prawnych i wszelkich norm ekologicznych, co gwarantuje udziaá w systemie organów administracji;
– dokonywanie okresowych przeglądów oddziaáywania na Ğrodowisko; – opracowywanie koncepcji i strategii zmniejszania negatywnego wpáywu naĞrodowisko;
– koniecznoĞü staáej edukacji pracowników na rzecz dziaáaĔ proĞrodowi-skowych;
– powszechny dostĊp opinii publicznej poprzez jawne publikacje deklaracji i raportów;
– koniecznoĞü wspóápracy z organizacjami samorządowymi i spoáecznoĞcią lokalną w zakresie przekazywania informacji o podejmowanych dziaáaniach proekologicznych.
Istnieje wiĊc wiele podobieĔstw miĊdzy normami IS0 14000 a unijnym EMAS. RóĪnice miĊdzy tymi standardami mają jedynie czysto formalny charakter. EMAS w wiĊkszym stopniu odnosi siĊ m. in. do obowiązków przeprowadzania wstĊpnego przeglądu Ğrodowiskowego, metodyki i czĊstotli-woĞci auditów wewnĊtrznych, nadzorowania np. dostawców oraz zaangaĪowa-nia pracowników czy koniecznoĞci publikacji deklaracji Ğrodowiskowej. Poza tym widoczne jest takĪe odmienne podejĞcie do zgodnoĞci z prawem, co jest skutkiem zaangaĪowania organów administracji (odpowiedzialnych za nadzór nad speánianiem wymagaĔ prawnych) w procedurĊ rejestracji w systemie.
AktywnoĞü polskich przedsiĊbiorstw przejawiająca siĊ we wprowadzeniu systemu EMAS nie jest wysoka. Do koĔca listopada 2011 r. Rozporządzanie wdroĪyáo jedynie 30 organizacji i 39 obiektów21.
Kolejne dwa programy, Czystsza Produkcja (Cleaner Production) i Pro-gram OdpowiedzialnoĞü i Troska (Responsible Care), mają charakter niesforma-lizowany. Pierwsza koncepcja jest oparta na jednej z fundamentalnych zasad rozwoju zrównowaĪonego – minimalizacji zanieczyszczeĔ u Ĩródeá ich powsta-wania, czyli w procesie produkcyjnym. Taka idea pojawiáa siĊ w odpowiedzi na nieskutecznoĞü strategii „usuwania skutków” oddziaáywania produkcji na Ğrodowisko, poprzez budowĊ oczyszczalni Ğcieków, gazów odpadowych i
skáa-21
Dane za: www.emas.mos.gov.pl (odczyt: 30.11.2011). „Obiekt” oznacza geograficznie wydzielony obszar podlegający kontroli zarządczej organizacji, obejmującej dziaáania, produkty i usáugi, w tym caáą infrastrukturĊ, wyposaĪenie i materiaáy, jest najmniejszą jednostką, która jest uwzglĊdniana do celów rejestracji. Por. art. 2 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z 25.11.2009 r. w sprawie dobrowolnego udziaáu organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), OJ. L342 z 22.12.2009.
dowisk, co byáo typowym rozwiązaniem w minionych latach22
. Strategia Czystsza Produkcja, w procesie wytwórczym, oznacza oszczĊdnoĞü materiaáów, energii, eliminacjĊ stosowania szkodliwych i niebezpiecznych surowców, a tak-Īe redukcjĊ toksycznych zanieczyszczeĔ. Sam produkt natomiast powinien byü tak zaprojektowany, aby jego odpady w jak najwiĊkszym stopniu daáo siĊ ponownie wykorzystaü.
Program Czystsza Produkcja stosuje siĊ poprzez stosowanie know-how, usprawnianie technologii i zmianĊ postaw ludzkich. Korzystne efekty zarówno dla przedsiĊbiorstwa, jak i Ğrodowiska moĪna takĪe osiągnąü poprzez zmianĊ organizacji pracy, wzrost zaangaĪowania pracowników czy krytyczną ocenĊ zarządzania23. Poza tym adaptacja strategii nie jest rozwiązaniem jednorazo-wym. PrzedsiĊbiorstwa, które realizują jej zasady, dąĪą do implementacji kolejnych programów, które z czasem mogą stanowiü podstawĊ do wdraĪania standardów normy ISO 14000.
Program Czystsza Produkcja w Polsce zostaá wprowadzony w 1991 r. przez FederacjĊ StowarzyszeĔ Naczelno-Technicznych NOT. Od 2002 r. jest prowa-dzony Polski Rejestr Czystszej Produkcji i Odpowiedzialnej PrzedsiĊbiorczoĞci, który stanowi wykaz podmiotów wyróĪniających siĊ w realizacji strategii. Do koĔca listopada 2011 r. ĝwiadectwo CP nadano w Polsce 246 jednostkom organizacyjnym24.
OdpowiedzialnoĞü i Troska jest podobnie jak Czystsza Produkcja miĊdzyna-rodowym programem zarządzania, ale adresowanym do wąskiego grona odbiorców, czyli do przedsiĊbiorstw przemysáu chemicznego. MoĪe do niego przystąpiü kaĪdy zakáad tej branĪy, niezaleĪnie od wielkoĞci i uciąĪliwoĞci dla otoczenia. Program stanowi publiczne i dobrowolne zobowiązanie dotyczące ciągáej poprawy dziaáalnoĞci w zakresie ochrony Ğrodowiska, ochrony zdrowia pracowników i bezpieczeĔstwa procesowego. Do gáównych celów strategii naleĪy równieĪ poprawa warunków pracy, wzrost bezpieczeĔstwa funkcjonowa-nia instalacji wytwórczych oraz regularny kontakt z otoczeniem. Najwa Īniej-szymi zasadami, którymi powinni kierowaü siĊ przedsiĊbiorcy, są efektywnoĞü ekonomiczna (ukierunkowana na zysk dla zbiorowoĞci, przy uwzglĊdnieniu kosztów spoáecznych i Ğrodowiskowych), troska o Ğrodowisko oraz równowaga spoáeczna (aktywne dziaáania podejmowane w celu podnoszenia jakoĞci Īycia spoáecznoĞci lokalnej oraz wspóáuczestniczenie w jej Īyciu kulturalnym
22
W tej koncepcji usuwanie skutków jest ostatnim ogniwem dziaáania, które naleĪy podjąü dopiero wtedy, gdy zawodzą wszystkie inne Ğrodki. A WiĞniewska, Strategie proekologiczne
w zarządzaniu przedsiĊbiorstwem, [w:] Studia ekologiczno-krajobrazowe w programowaniu rozwoju zrównowaĪonego. Przegląd polskich doĞwiadczeĔ u progu integracji z Unią Europejską,
red. M. Kistowski, Wydawnictwo UG, GdaĔsk 2004, s. 96. 23
A. Matuszak-Flejszman, System zarządzania Ğrodowiskowego w organizacji, Wydawnic-two AE w Poznaniu, PoznaĔ 2007, s. 14.
24
i edukacyjnym). Program i tempo poprawy okreĞla samo przedsiĊbiorstwo w zaleĪnoĞci od swojej sytuacji i aktualnych moĪliwoĞci. WdraĪanie jego wytycznych pozwala przedsiĊbiorcy przede wszystkim na:
– podejmowaniu przemyĞlanych decyzji, dotyczących wpáywu na Ğrodowisko; – dziaáaniu aktywnym i adekwatnym do nowych rozwiązaĔ i regulacji prawnych w zakresie ochrony Ğrodowiska, zdrowia i bezpieczeĔstwa stosowa-nych procesów wytwórczych;
– poprawie warunków bezpieczeĔstwa prowadzonych procesów technolo-gicznych i logistycznych;
– redukcji kosztów operacyjnych i poprawĊ jakoĞci produktu;
– poprawie wizerunku firmy poprzez próbĊ zatarcia stereotypowego obrazu przemysáu chemicznego jako jednego z najwiĊkszych trucicieli25.
KorzyĞcią z uczestnictwa w programie jest takĪe zwiĊkszenie konkurencyj-noĞci przedsiĊbiorstwa na rynku czy poprawa relacji z organizacjami ekologicz-nymi oraz wáadzą i spoáecznoĞcią lokalną. Realizowane dziaáania są poddane weryfikacji. W tym celu wdraĪa siĊ specjalne systemy audytowania, które pozwalają na stwierdzenie prawidáowoĞci implementacji deklarowanych zobo-wiązaĔ. Po pozytywnej ocenie przedsiĊbiorstwo uzyskuje Certyfikat Realizatora Programu OdpowiedzialnoĞü i Troska.
W Polsce program wprowadzono w 1992 r., co wynikaáo z inicjatywy Pol-skiej Izby Przemysáu Chemicznego oraz z przyjĊtych warunków stowarzyszenia polskiego przemysáu chemicznego ze Wspólnotą Europejską. W 2010 r. reali-zowaáo go 35 firm26.
5. PODSUMOWANIE
W ciągu ostatnich 30 lat moĪna zaobserwowaü ciągáy wzrost zainteresowa-nia problemami związanymi z ochroną Ğrodowiska, odpowiedzialnoĞcią spo-áeczną biznesu, systemami zarządzania jakoĞcią czy bezpieczeĔstwem pracy, a takĪe troską o zdrowie pracownika. Jest to wynikiem realizacji przez coraz wiĊkszą liczbĊ krajów koncepcji zrównowaĪonego rozwoju. Ich przestrzeganie stawia przed podmiotami gospodarczymi nowe wyzwania, tym bardziej Īe to wáaĞnie przedsiĊbiorstwa są przede wszystkim odpowiedzialne za interakcje Ğrodowisko naturalne-gospodarka.
O tym, Īe kwestie ochrony Ğrodowiska odgrywają coraz wiĊkszą rolĊ w dziaáalnoĞci przedsiĊbiorstw, Ğwiadczy chociaĪby fakt tworzenia Ğwiatowych
25
A. Matuszak-Flejszman, System…, s. 19.
26Raport z realizacji programu OdpowiedzialnoĞü i Troska w Polsce 2010, www.rc.com.pl (odczyt 1.12.2011).
list korporacji27 o najwyĪszym poziomie zrównowaĪonego rozwoju. Jeden z najpopularniejszych rankingów tworzony jest we wspóápracy Corporate Knights oraz kilku instytutów badawczych. Biorąc pod uwagĊ szereg kryteriów (np. wydajnoĞü energetycznA, wydajnoĞü gospodarki odpadami, wielkoĞü emisji CO2, stosunek zarobków prezesów do zarobków zwykáych pracowników),
zostaáa stworzona lista 100 firm o najwyĪszym poziomie zrównowaĪonego rozwoju, wĞród których w pierwszej dziesiątce znalazáy siĊ m. in. STATOIL ASA, JOHNSON&JOHNSON czy CREDIT AGRICOLE SA28.
WiĊksze zainteresowanie zagadnieniami ekologicznymi sprawia, Īe coraz czĊĞciej jednostki decydują siĊ na realizowanie aktywnej polityki Ğrodowisko-wej, która sáuĪy poprawie ekologicznej efektywnoĞci przedsiĊbiorstw. NaleĪą do nich nowoczesne systemy zarządzania Ğrodowiskowego, które mogą staü siĊ instrumentem walki konkurencyjnej. Ich wáaĞciwe wdraĪanie i realizacja przynosi przedsiĊbiorstwu róĪnorodne korzyĞci w wielu obszarach jego funkcjo-nowania. W wymiarze ekonomicznym oznacza przede wszystkim redukcjĊ kosztów surowców, energii, skáadowania odpadów, oszczĊdnoĞci wynikające z usprawnienia gospodarki materiaáowej oraz szybsze wykrywanie i usuwanie nieprawidáowoĞci. Wprowadzenie systemu zarządzania Ğrodowiskiem to takĪe speánienie wymogów inwestorów i uáatwienie dostĊpu do kapitaáu. Ponadto trafiona strategia i organizacja oznacza polepszenie relacji w wymiarze prawno-spoáecznym, oszczĊdnoĞü czasu i ludzkiej pracy dziĊki optymalnemu wykorzy-staniu umiejĊtnoĞci i zasobów firmy, poprawa wizerunku w opinii klientów, kontrahentów czy wáadz lokalnych.
UwaĪa siĊ, Īe sukces rynkowy przedsiĊbiorstwa jest pozytywnie skorelo-wany z wdraĪaniem i realizacją zasad systemów zarządzania Ğrodowiskowego29. Podejmowane dziaáania znajdują swoje odzwierciedlenie w efektach, a ponie-sione koszty w zyskach. Mimo, iĪ systemy zarządzania Ğrodowiskowego mają charakter dobrowolny, to w przyszáoĞci ich posiadanie moĪe byü warunkiem istnienia wielu przedsiĊbiorstw. Ich wdraĪanie staáo siĊ wymogiem czasu i daje moĪliwoĞü kreowania wáasnej biznesowej przyszáoĞci zgodnie z poszanowaniem zasobów natury. NiezbĊdna jest zatem popularyzacja systemu i uĞwiadomienie korzyĞci wynikających z jego wdroĪenia oraz wsparcie finansowe zarówno ze strony paĔstwa, jak i instytucji otoczenia biznesu.
27
Niestety, dyskusje na ten temat zdominowaáy miĊdzynarodowe koncerny, które chĊtnie poprawiają sobie w ten sposób wizerunek.
28
Global 100 Most Sustainable Corporations in the World, www.global100.org (odczyt
01.12.2011). 29
L. WoĨniak, M. Hajduk-Stelmachowicz, Systemy Zarządzania ĝrodowiskowego jako
ele-ment potencjaáu ekoinnowacyjnego, [w:] Jak budowaü przewagĊ konkurencyjną dziĊki ekoinnowa-cyjnoĞci?, red. L. WoĨniak, J. Strojny, E. Wojnacka, PARP, Warszawa 2010, s. 95.
BIBLIOGRAFIA
Adamczyk J., Nitkiewicz T., Programowanie zrównowaĪonego rozwoju przedsiĊbiorstw, PWE, Warszawa 2007.
Annual Review 2003, Reconciling the Public and Business Agendas, WBCSD, www. wbcsd.org. BurzyĔska D., Fila J., Finansowanie inwestycji ekologicznych w przedsiĊbiorstwie, Difin,
Warszawa 2007.
Council Regulation (EEC) No 1836/93 of 29.06.1993 Allowing Voluntary Participation by Companies in the Industrial Sector in a Community Eco-management and Audit Scheme, OJ L168 z 10.07.1993.
Dyrektywa Rady 96/61/WE z 24.09.1996 r. dotycząca zintegrowanego zapobiegania zanieczysz-czeniom i ich kontroli (Dz.U. L 257 z 10.10.1996).
Fura B., System zarządzania Ğrodowiskowego ISO 14001 a efektywnoĞü przedsiĊbiorstw.
Zagadnienia teoretyczne i praktyczne, Wydawnictwo UR, Rzeszów 2011. Global 100 Most Sustainable Corporations in the World, www.global100.org.
Kaczmarek B., Formuáowanie polityki i strategii ekologicznego rozwoju przedsiĊbiorstwa – zarys
problematyki, „Budownictwo i InĪynieria ĝrodowiska” 2/2011.
Lisowska-Mieszkowska E., Systemy zarządzania Ğrodowiskowego – rozwój i funkcjonowanie
w Polsce, „Ochrona ĝrodowiska i Zasobów Naturalnych” 30/2007.
Matuszak-Flejszman A., System zarządzania Ğrodowiskowego w organizacji, Wydawnictwo AE w Poznaniu, PoznaĔ 2007.
Poskrobko B., Zarządzanie Ğrodowiskiem, PWE, Warszawa 2007.
Raport z realizacji programu OdpowiedzialnoĞü i Troska w Polsce 2010, www.rc.com.pl.
Regulation (EC) No 761/2001 of the European Parliament and of the Council of 19.03.2001 Allowing Voluntary Participation by Organisations in a Community Eco-management and Audit Scheme (EMAS), OJ L 114 z 24.04.2001.
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z 25.11.2009 r. w sprawie dobrowolnego udziaáu organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), OJ. L342 z 22.12.2009.
Ryszko A., ProaktywnoĞü przedsiĊbiorstw w zarządzaniu Ğrodowiskowym, Wydawnictwo Pĝ, Gliwice 2007.
Strategia ZrównowaĪonego Rozwoju Polski do 2025 roku, Wytyczne dla resortów, Ministerstwo
ĝrodowiska, Warszawa 1999.
Uchwaáa Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 22.05.2009 r. w sprawie przyjĊcia dokumentu
Polityka ekologiczna paĔstwa w latach 2009–2012 z perspektywą do roku 2016, M.P. 2009,
nr 34, poz. 501.
Ustawa z 1.05.2001 r. o obowiązkach przedsiĊbiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opáacie produktowej i depozytowej, Dz. U. 2001, nr 63, poz. 639 (z póĨ. zm.). Ustawa z 27.04.2001 r., Prawo ochrony Ğrodowiska, Dz.U. 2008, nr 25, poz. 150 (z póĨ. zm.). Witek-Crabb A., ZrównowaĪony rozwój przedsiĊbiorstw – wiĊcej niĪ ekorozwój, [w:]
Zrównowa-Īony rozwój przedsiĊbiorstw a relacje z interesariuszami, red. H. Brdulak, Oficyna Wydaw-nicza SGH, Warszawa 2005.
WiĞniewska A., Strategie proekologiczne w zarządzaniu przedsiĊbiorstwem, [w:], Studia
ekologiczno-krajobrazowe w programowaniu rozwoju zrównowaĪonego. Przegląd polskich doĞwiadczeĔ u progu integracji z Unią Europejską, red. M. Kistowski, Wydawnictwo UG,
GdaĔsk 2004.
WoĨniak L., Hajduk-Stelmachowicz M., Systemy Zarządzania ĝrodowiskowego jako element
potencjaáu ekoinnowacyjnego, [w:] Jak budowaü przewagĊ konkurencyjną dziĊki ekoinnowa-cyjnoĞci?, red. L. WoĨniak, J. Strojny, E. Wojnacka, PARP, Warszawa 2010.
www.emas.mos.gov.pl. www.global100.org. www.pfiso14000.org.pl. www.programcp.org.pl. www.rc.com.pl.
Jakub Marszaáek, Anetta Kuna-Marszaáek
ENVIROMENTAL MANAGEMENT IN SUSTAINABLE ENTERPRISE DEVELOPMENT
In the conditions of increasing environmental threats that arise from overexploitation of the environment and business activity the idea of implementation and functioning of environmental management system (EMS) in enterprises is getting more popular. Taking into account these expectations, as well as the desire to generate profits, companies should use instruments by which they can manage their goals in a sustainable way. The main aim of the article is to present the role and benefits of implementation and functioning EMS compliant with the ISO 14001 standard, EMAS (in force only in EU countries), as well as programs: Cleaner Production and Responsible Care. The Authors focus on EMS scale, problems and meaning for companies functioning in contemporary globalizing world.
