A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ____________________ FOLIA LISnUISTICA 12, 1966 ___________
Anna Киж г о г о и а
ZE S Ł O W N I C T W A POLSKICH Z A I MKÓW PVAROWYCH ZAIMKI PRZECZĄCE: .VIXT, SIC, ŻADEN
I ICH G W A R O W E O D P O W IEDNIKI
Two r z e n i e tej kat e g o r i i znaczeniowej po l e g a w pol s z c z y ź n i e w zasadzie n a t r w a ł y m p o ł ą c z e n i u negacji ni- z o d p o w i e d n i m zaim k i e m pytajnym. W zasadzie, p o n i e w a ż w miejsce o c z e k i w a n e g o nija ki mamy w pols z c z y f n i e literackiej i części gwar wyraz żaden, w y s t ę p u j ą c y już p r z e d XVI w. obok swej pierwotnej postaci, o czym niżej. P o d k r e ś l e n i a w y m a g a fakt, że o m a w i a n a g r upa z a imków o d znacza się bu d o w ą szcze g ó l n i e jednolitą, poni e w a ż p r efiksacja jest ni e m a l jedynym z a b i e g i e m t w o r z ą c y m tę k a tegorię semantyczną. Z a s t r z e ż e n i e "niemal* jest t u kon i e c z n e ze w z g l ę d u n a sufiks -k, s k ą d i n ą d w y j ą t k o w y w tej grupie zaimkowejj s t a r o p o l s z c z y z n a zaś i s p o r a dycznie gwary mają sufiks -j, (gw. nicój, stpol. niktej).
Różnice mi ę d z y języ k i e m l i t e r a c k i m w s p ó ł c z e s n y m a gwarami d a ją się s p r o w a d z i ć do trzech zasa d n i c z y c h spraw: 1) różnic co do w y r a z u s t a n o w i ą c e g o p o d s t a w ę s ł o w o t w ó r c z ą zaimka zaprzeczonego; 2) różnic w postaci zaimka p o dstawowego, t w o r z ą c e g o w p o ł ą c z e n i u z p o p r z e d z a j ą c ą go n e g a c j ą zaimek zaprzeczony (np. z a c h o w a n i e -o w nikto i wtó r n e jego p o w s t a n i e w nia)} 3) różnego
st o p n i a trwałości p o ł ą c z e n i a negacji ni- г p o d s t a w ą s ł o w o t w ó r czą. P o m i j a m tu sprawę postaci fonetycznej o m a w ianych zaimków, a b u d o w ą s ł o w o t w ó r c z ą zaimków p o d s t a w o w y c h zajmuję się w wypadkach, k i edy zaimek z a p rzeczony p r z e s t a j e p o d w z g l ę d e m formy stanowić sumę elementów: p r z e c z e n i e + zaimek p y t a j n y (np. nicój w o b e c b e z w y j ą t k o w e g o w y s t ę p o w a n i a ao).
Stan staropolski:
niktej, sporadycznie nikty i niktyż\ Staropolskie nic {nias, nions) b y ł o powszechne, forma nio(s)ao z za c h o w a n ą samogłoską w y g ł o s o w ą p o j a w i ł a się tylko raz w Biblii Zofii ( B Z , II Pa r 9, 2 ) 2 , także -j w d o p e ł n i a c z u niczegoj notowane jest wyjątkowo (BZ D eut II 9), p o n a d t o w tymże z n a czeniu p r z y t a c z a Sloumik staropolski
3 nice (nicse, niazee), nicuj ( nicsej, niazeej) i nioeż .
S t a r o polskie 'żaden'. W z n a czeniu t y m w y s t ę p u j e nijeden, zn a czące także 'nikt'; niktóry - mające też znaczenie 'nikt', p r z e de w s z y s t k i m jednak niżadny, niżądny, w r e s z c i e iadny. C o do e t y mologii tego w y r a z u zdania są p o dzielone; k r a ó c o w o różne s t a n o w i s k a zajmują A l e k s a n d e r B r U c k n e r i V a c l a v M a c h e k 4 . P i e r w s z y w y wodzi p o c h o d z e n i e w y r a z u niéaden i p ó ź n i e j s z e g o żaden od ni-ie- -jiden, z p ó ź n i e j s z ą d e k o m p o z y c j ą n a ni-Saden, drugi od w y r a z u Sęd-ati 'żądać, pragnąć'. Sądzę, że w o b e c faktów, iż i) nijeden 'nullus' w p o l s z czyźnie jest zaświadczone; 2) -ie- jest c z ę s t y m e l e m e n t e m w y s t ę p u j ą c y m w s ł o w o t w ó r s t w i e zaimków - te o r i a B r u c k nera w y d a j e się bardziej do p r z y j ę c i a niż rozumowanie V. Ma c h k a oparte n a znaczeniowych spekulacjach.
S t a r o p o l s k i e niżadny, niżądny, żądny w y s t ę p u j e głównie w zna czeniu 'nullus', rzadziej 'nemo'; tak w i ę c o b ecnie śląskie żaden 'nikt' ma swe począ t k i już w s t a r o p o l s z c z y ź n i e . Podaję p a r ę p r z y kładów na te formacje w o b u znaczeniach:
1) 'żaden': Hysządni eluga Cristou nye bil przea przeczyuyaKatua XV med. R. XXII 24 8; Przikass eynem ievaelskim, аая praiuyodfi przed cap кгш{> оггтопф
С
. • • 3, па nyeze to nye bilobi nyzadnye pckalanye (in q u a n u l l a sit macula) BZ N u m 19, 2| Stoyq thutha yako czysty czloisyek, kioryserri w nyzadney vzecay nygdy ( O r t M a c 137 s nygdy w 8żadne у ) nye przewyczazon O r t B r R p 100, 3; Uaaz oczyeoz в tax' gest a ny- az'Pdni ( n u l l u s ) npz nye estai, w zemy BZ Gen 19, 31; Vstauyamy, aby [...] ezadny ziemyanyn nasz sz nyezadnym azvdzoazemoem na zakład nye gy- gral Dział 37;
2) 'nikt': Ty od tkjogyey myloaozy nyzadnego nye odpadzaaoh N a w 134; Tamo nyzadny nyeet vdrqezon vrzodem R o z m 25; Uszitki myaeta
ge-1 Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 5, Wrocław 1965, s. 269--270,
2 '
Skróty źródeł staropolskich podaje гл Słownikiem staropolskim. 3
Słownik staropolski, t. 5, s. 145-146.
A. B r (i с k n e r, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927; V. M a c h t к , Etypologické slovnîk jazyka Beektho, Praha 1968.
go u on czasz dobiliar.y, żabia azi uazitki bidliczele gioh rye c-etaviliasmi w nioh nisfdnego ziwego BZ Deut 2, 34.
F a k t p o w s t a n i a już na s t a r o p o l s k i m gruncie w y r a z u żądny, o- be c n i t u p o w s z e c h n i o n e g o w postaci żaden, zachwiał dotychczasową p a r a l e l n o ś ć w t w o r z e n i u zaimków zaprzeczonych, poza tym c a ł k o w i
tą. Znamienne, że ta p a r a l e l n o ś ć w r a c a później w niektórych ęwa- rach.
O c z e k i w a ć by m o żna w języku s t a r o p o l s k i m w y r a z u *nikaki, a to z •dwóch względów: p o pierwsze, Istnieje w obecnych gwarach (głównie m a łopolskich) wyraz nijaki, przy czym wiadomo, że jaki w funkcji zaimka p y t a j n e g o zastąpiło wcz e ś n i e j s z e kaki, po d r u gie zaś, p o ś r e d n i m dowodem, że w y r a z nikaki istniał w staropol- szczyźnie, są p r z y s ł ó w k i zaimkowe; nikakie, nikakiej, nikakież, ni-
kako.
W y r a z u niczyj nie omawiam; nie uległ on z m ianom od n a j d a w n i ejszych czasów d o dziś.
D zisiejszy stan gwarcwy p r z e d s t a w i a s i ę następująco:
Hikt zostało s z c z e g ó ł o w o przedst a w i o n e w Małym atlasie guar polekioh (t. 8, m a p a 391), o p i e r a m się w i ę c w d a l s z y m ciągu na tej publikacji bez p o d a w a n i a materiału. G w arowe nikt (ze z m i a nami natury fonetycznej w o b r ę b i e grupy spółgłoskowej) jest p o w szechne, nikto jest p o s t a c i ą małopo l s k ą n o t o w a n ą p o n a d t o n a Ś l ą s k u oraz w Suwalskiem. Pó ź n i e j s z e n a t eriały Słownika дихгг pol skich p o z w a l a j ą n a uściślenie danych co do w y s t ę p o w a n i a postaci nikto na k r esach północnych, za n o t o w a n o ją mianowicie także p o w i a t a c h b i a l s k o - p o d l a s k i m i łomżyńskim (Budy b i a l . - p o d l M Przy tuły Nowe łomż. Ы, VI 4-6, s. 82 )5 .
D opełniacz nikóg z a n o t o w a n o w Małym atlasie guar polskich w trzech punk t a c h w okolicy Łodzi, w jednym na w s c h ó d od C z ę s t o chowy; nikogój w północnej Małopolsce, na M a z o w s z u 1 Warmii. Późniejsze b a d a n i a w y k a z a ł y wyst ą p i e n i e formy d o p e ł n i a c z a nikogok we wsi polskiej n a terenie Rumunii (Ruda - JP XLVI 127),
Inne wy r a z y o z n a c z e n i u 'nikt' to żaden w y s t ę p u j ą c e na Ś l ą sku i niktóry j e d n o r a z o w o zanotowane w S r o m o w c a c h Wyźnich 'n- -tar).
tlić wys t ę p u j e na c a łym prawie obszarze językowym; na K a s z u b ach 1 terenie s ł o w i ń s k i m p o j a w i a się p o n a d t o forma nick; na
Ka-5 Skróty źródeł dialektologicznych i powiatów podaję za Stownikiea gwar polskich, ręd. M. Karaś, Wrocław 1964-.
szubach i w Małopolsce, głównie wscho d n i e j , w y s t ę p u j e nioo (nt- oój'), które już - jak w s p o m n i a n o - w s t a r o p o l s z c z y i n l e było rzadkością. N a temat w s p ó ł c z e s n e g o g w a r o w e g o nioo J a n R o z w a d o w ski w y p o w i a d a się następująco» ”Kio et. ni&{|oo, st. nitao s p o tyka się już około 1400, tak, że dzisiejsze dial, nioo jest za pewne wtórne"^. K a r t o t e k a Słownika guar polekioh p r z y t a c z a p r z y kłady n a nioo z o k o l i c Żyw c a o r a z z Lubelskiego, T a r n o w s k i e g o 1 Rz e s z o w s k i e g o i nioój St r z e s z k o w i c e lub.; Ciekowi vsytko mierznie a nioo nie oieazy o k o l i c e Ż y w c a Za r P o g o d k i 72; Siek ta będzie i tak, ji ta do ni рцэ nioo nie pdde Z alas o w a t a m . ME I 246-247; Nie puściliby go na nioo J o d ł ó w k a t a m . B e r n a r d Sych t a7 p r z y t a c z a nioo
także z Kaszub.
Sądzę, że w y j a ś n i e n i e w t ó r n e g o nioo łączy się * k w e s t i ą s t o p n i a trwałości związku n e g acji ni- ж n a s t ę p u j ą c y m p o niej z a i m kiem, .o c z y m niżej. D o p e ł n i a c z nioeegójt p o d k t ó r e o o w p ł y w e m p o w s t a ł o nie rozpowszechnione nioój, p o k r y w a się co do t e r e n u s w e go w y s t ę p o w a n i a z g e o g r a f i ą d o p e ł n i a c z a nikogój, której to fo r mie z o s t a ł a p o ś w i ę c o n a m a p a w Małym atlaeie gwar polekioh, więc nie zachodzi p o t r z e b a zbędnego p r z y t a c z a n i a materiału.
S t w i e r d z i ć n a l e ż y jedynie, że zjawisko to w y s t ę p u j e n a zwar tym o b s z a r z e c e n t r a l n y m p ó ł n o c n o m a ł o p o 1s k o - m a z o w i e c k i m . Końcówce tej poświę c i l i m. in. uwagę: A l e k s a n d e r B r ü ckner, Franciszek
Sławski,
W ł a d y s ł a w Cyran, w r e s z c i e J ó z ę f B a l 8 . Zd a n i a trzech p i e r w s z y c h się uzupełniają. B r ü c k n e r w i d z iw
t y m -j par t y k u ł ę " c a ł k i e m jak -że", p r z y c z y m p r z y p o m n i e ć n a leży, że ie~ w y s t ę puje c z ę s t o jako e l e m e n t zaimków; S ł awski pisze: "Końcowe -jjest zapewne p a r t y k u ł ą zaimkową -jb,H, n a jego zdanie powołuje się w. Cyran, w i d z ą c y w t y m -j p a r t y k u ł ę w ł a ś c i w ą p r z y s ł ó w k o m zaimkowym, zakładając też i s tnienie innego - j , p o c h o d z ą c e a o z konçaratywu. J. Bal p r z y p o m i n a w y s t ę p o w a n i e w st a r o p o l s z c z y i n i e form nicej, niktej, o k r e ś l a j ą c je jako północne, p r z y t a c z a też
6 T. B e n n i, J. Ł o *, K. K i t » с- Ъ, J.
R
о * s r m <1- a v в k t. H. U 1 a e z y n, Gramatyka języka polskiego, Kraków 1923, s. 195.7 3. S y c h t a . Słownik gwar kaszubskich ne tie kultury ludowej, t. 3, Wrocław 1969, s. 256.
8 A. B r ü с k n e r, op. cit. / F. S ł à w s k i. Słownik etymologicz ny jeżyka polskiego, Kraków 1951-j W. C y r a n, Przysłówki polskie, Łódź
1967; J. В a 1, formacje przysłówkowe z sufiksalnyu j 1 к typu wczoraj, dzisiaj, dzisiok, tamok w historii i dialektach języka polskiego, Wrocław 1974.
dopełniacz niozegoj
z
Biblii Zofii, pow s t a n i e form niczego, nikogoj tłumaczy w sposób następujący» "Formyn iczeg o -j,
nikogo-j
powsta ły zapewne n a w z ó r proporcji: nioe :n io e j .=
nioaego :X
(- nicse-g o j
).. Zasięg form gene t y c z n y c hniozegoj, nikogoj
świadczy pośred ni o o zasięgu s t a r o p o l s k i c h form zaimkowych:n io e j, n i k t e j
" . H i po t e z a b a r d z o ciekawa, zastrzeżenie może jednak b u d z i ć fakt b r a k u z a świadczeń n anioaegoj, nikogoj
między XVI a XIX w. Obe c n ejego w y s t ę p o w a n i e n a d u ż y m o b s z a r z e c e n t r a l n y m w y g l ą d a w tvm świetle raczej n a zjawisko nowe.
iaden - dzisie j s z e gwary p o z a l i t e r a c k i m Aaden mają jeszcze w o m a w i a n y m znaczeniu: nijaki, niktórfr» ni żaden, przy c z y m nijaki m a rozpr z e s t r z e n i e n i e największe.
Przykłady:
Lnu ńe be\c Ai£a1<ego
Oraw k a n-tar. ZNUJ LXIX 81;X*ova$ ńe jpovalt ńi£akeg*o,
ńtjakyj[ki^ovy, Ai\ak!eg*o n ic,
tylkHo ve-
pSka tf o v a t i
B u k o w i n a n-tar. ZNUJ С XIV 260 ;B im ń iy ik e i
jtotpo-
tieśói
Trybez n-tar. N T 51;Bi mm Aijak'e
t>uSjeo rqkax
Ś w i n i a r sko n-sąd. P P o d e g r 219}Ци пав tu ńe było nigdy ńijaUigo pana
Śle mień żyw. Ramśl 44;Jeece n ija k ie ludzie n ie ido
Ms z a n a D. lim;Вел АЦаЧе uoblany
Krz y s z k o w i c e m y ś l e ń. MPKJ II 376;Binom
A ija -
ÜiX piken^y
jodłowa j a s . ;Bijanego dosiempyńa
K l i m k ó w k a sanoc, MPKJ VII 155;Rzekła, że nie u ié o nijakiem zuièrzu
okolice Ł a ń c u ta ME VI 403|Biiak'i elany ń i то
Hyżne rzesz ;Be
aAi\àUe
^obiyny
Świdówka boch. MPKJ II 76;liijatii
'żaden' Br o n o w i c e krak. MPKJ II 451;tJôna pSeSe Ai то ńi-^alli krovy na uoćetf&ńu
W u g a nowice miech.,Ialii ty
ibJcinabrać?
-Ńij.aki, Ąe aea iu z mäk’i ,
ватт ее nabra\ja
Sa- nocice dąbr.-tar. ;Bimo
r.s тиски f Ai-Çatfi poB]iuęi
Poręby Majdańskie kolb.;Ba Kofka&e ńijalći ptaeyny:
Ai m%y. Ai вкаигопка,
Ai w ru b le,
h i buciana
S u c h o w o l a zam;Bi^atli muzytii Ai ma,
a le tam dajo na ро-
сев tunek
Ś w i ątniki sand.; dalsze relacje tego samego rodzaju p o ch o d z ą z dawnych powiatów: opat.; bus., kiel,, iłż., lub. ( J P XL V 36), Sier. (PP o l XI 6 6), łęcz. ( L L VI 1-2 s. 90), ł o w . (P F X I V 375), g a r w . , bial . - p o d l . , siem., biel . - p o d l . , ostroł.,. mław., ostródz. ( M a l i n o w o ostród*. A W M IV 137-138). Jak wid a ć z p r z y t o c z o n e g o m a t e r i a ł u (tam, gdzie nie p o d a n o ź r ó d ł a , ’, dane u- zyskano z m a t e r i a ł ó w ni e d r u k o w a n y c hSłounika guar p olekioh ),
n i
ja k i
jest w y r a z e m przede w s z y s t k i m małopolskim, w y s t ę p u j e też n a Mazowszu, relacja z O s t r ó d z k i e g o jest wyjątkowa. Zszych źródeł u K a r ł o w i c z a dwa zapisy z Wie l k o p o l s k i z Pozn I i IX K olb e r g a w y s t ą p i ł y tylko w oracji weselnej, nie są w i ę c o d b i c i e m żywe j mowy • Bod to nie trzeba gniwu; ani nijakij ziośoi, ani żądny zawzię tości, tylko boekij miłości ( o k o l i c e K r o t o s z y n a ) Pozn II 241; Nie pro szę was o nijakie dary, nie proszę was o nijakie majątki (okolice poznania) Pozn I 182; p o n a d t o po d a j e K a rłowicz nijaki jako relacją u s tną z Litwy. N a Kas z u b a c h nijaki jeśt notowane również« Głrur ni mol niÿzke- Л и dobatkuu LP W I 596; toż R a m 12 8. Sytua c j ą na K a szubach k o m p l i kuje pomie s z a n i e ńe~ i ńi; to zagadnienie p o r u s z a J a n i n a O k o n i o w a . Niktdry (en) m a z a świadczenia b a r d z o nieliczne: Nie oełek ku niwto- rym, bo nie wiedziolek, co i jako, anik nie bel zmówiony, ani nic Buko w i n a n-tar. PorJ 1948, 1 s. 25; Ńitf^ryn ńe boje posada G ó r n a sanoc. MPKJ VII 155; ХУ^гу c}f>vek to ńi поле być bogaty, bo Fon Buk ne dopomogo z niktury struny U c h a c z e garw.; F xtôri desce jói-a z rob/o na? - v Aitfóri A d a mowo mław. p o nadto w y r a z noto w a n o w powiatach: limanowskim, myślenickim, n o w o s ą d e c k i m (ppo d e g r 219), w ł o s z c z o w s k i » o r a z ostrołęckim. S ł o w nik K a r ł o w i c z a zawiera ponadto r e l a c j e •z p o w i a t ó w dębick i e g o (RWF VIII 230) i n i ż a ń s k i e g o (RWF X X 43l). Z powyżs z e g o widać, że w y raz niktóry w y s t ę p u j e na części o b s z a r u zajmowanego przez nijaki, także w M a ł o p o l s c e i na Mazowszu, tylko nielicznie.
tliżaden 'żaden, nikt's w y r a z o w i temu, o b e c n i e , niemal w y ł ą c z n i e w ł a ś c i w e m u Kaszubom, pośw i ę c a Atlas językowy Kaszubszczyzn^ m apę 350 (t. 7) o w y c z e r p u j ą c y komentarz; nie p r z y t a c z a m w i ę c m ateriału, o d w o ł u j ą c się jedynie do tej mapy. P o z a K a szubami w y raz zanotowano jedynie n a p ó ł n o c n o - w s c h o d n i c h kresach, u r z y czym u d e r z a j ą c y jest fakt, że są to głównie relacje stare, u w z g l ę d n i o ne przez Karłowicza: nizaden, nizadzien 'nikt' o k o lice J e ż e w a wys.- -maz. ( p F IV 847); niżaden 'nikt' P o d l a s i e P F I V 223; niżaden, ni- żadzien L i t w a К III 330. p ó ź n i e j s z e b a d a n i a już na t y m terenie i s tnienia o m a w i a n e g o w y r a z u nie stwi e r d z i ł y - poza jednym p r z y k ł a d e m z K i e r z c h j e d l i n y ( s o k ó ł . ) , jest nadal żywy tylko na K a szubach. E k s p l o r a t o r z y Atlasu językowego Kaszuba ze zyzny notowali
formę z p r e f i k s e m na Kas z u b a c h p ó ł n o c n y c h i części Ka s z u b ś r o d kowych o r a z c a ł k i e m s p o r a dycznie n a K a szubach południowych, w s z ę dzie o b o k postaci bez prefiksu. S p o z a Kaszub pochodzi tylko je den zapis z punktu 171 ( t j . Rosoch a t k l tuch.): ńeSadan w k o n tekście "ńeżadan tu pśiset" A J K VII s. 223.
10 J . O k o n i o w e , Stosunki iloczasowa w przedrostkach i prepo- zycjach w języku polskim, Wrocław 1974.
Dodać tu jeszcze tyl k o w a r t o zapis słowiański: Śiiędar, èlovek tą Higa rie pi4." LP W I 598.
Po s t a ć p r e f i k s u p r z e d s t a w i a się jako Hi- i He-. Atlas jęnykcuy Kaezubszcsyzny nie zajmuje w sprawie et y m o l o g i i stanowiska, p o w o łując się n a J a n u s z a Siatkowskiego, który “o p o w i a d a się za p i e r w o t n ą p o s t a c i ą z nosówką".
Po d s u m o w u j ą c główne różnice między d z i s i ejszymi gwarami a ję zykiem l i t e r a c k i m z jednej strony, d z i s i e j s z y m s t a n e m jęz y k a a s t a r o p o l s z c z y z n ą z drugiej co d o w y r a z o w e g o zasobu w dziedzinie zaimków zaprzeczonych, pokrótce stwier d z i ć należy: 1) a r c h a i c z ność w s p ó l n e g o s t a r o p o l s z c z y ź n i e i d z i s i e j s z y m d i a l e k t o m k a s z u b s k i m w y r a z u niżaden; 2) zaistnienie w języku literackim i g w a rach zachod n i o p o l s k i c h n o w e g o żaden, z a c h w i e w a j ą c e g o p a r a l e l n o ś ć budowy zaimków zaprzeczonych: ni * zaimek podstawowy; 3) z a cho w a n i e para l e l n o ś c l w gwarach głównie m a ł o p olskich poprzez zwar te w y s t ę p o w a n i e w nich w y r a z u nijaki, k t ó r a t o w ł a ś c i w o ś ć m a ł o p o l s k a jak i n i e s k r ó c o n a forma nikto nie znajdują o d b i c i a w języ k u literackim. Tak w i ę c w dziedz i n i e zaimków zaprzeczonych język
literacki różni się pr z e d e w s z y s t k i m o d s t a n u małopolskiego. Sp r a w a ni- i r.ie- prefik s a l n e g o , słu ż ą c e g o do tworzenia k a tegorii zaimków z a przeczonych i nieok r e ś l o n y c h nie została dotąd w o p racowaniach n a u kowych p r z e d s t a w i o n a dos t a t e c z n i e jasno. W< Cy
ran w swej książce poświęconej b u d o w l e słowotw ó r c z e j przy s ł ó w k ó w polskich pisze: "Prefiks nie- (* psł. në) łączy się tyl k o z prz y s ł ó w k a m i pierw o t n y m i utworzonymi od zaimka къ i tworzy z nimi jednolite po d w z g l ę d e m s ł o w o t w ó r c z y m w y r a z y [...] Prefiks nie- nadaje ty m p r z y s ł ó w k o m znaczenie nieokreśloności" . "Pre fiks ni- psł. ni-) łączył się t y l k o z p r z y s ł ó w k a m i p i e r w o t nymi u t w orzonymi o d zaimka къ i n a d a w a ł im znaczenie zaprze-
. 12 czone
Jest to s t w i e r d z e n i e słuszne, lecz n i e p r ecyzyjne: .ie- i ni- mają funkcję o g r a n i c z o n ą do w y m i e n i o n y c h przez W. Cy r a n a zaimków przy s ł ó w k o w y c h , które o m a w i a on jako p r zysłówki, ale należy stwierdzić, że także
w
zaimkach odmie n i a j ą c y c h się stanowią one (lub s t a n o w i ł y ) główne e l e m e n t y używane przy tw o r z e n i u z n a c z e niowej k a t e g o r i i z a p r z eczoności lub nieokreśloności. Tejniejas-ności zresztą trudno b y ł o b y uniknąć przy p r z y j ę c i u k l a s y fikacji w y r a z ó w takiej, jaką ko n s e k w e n t n i e stosuje W. Cyran, tzn. przy u- znaniu w y r a z ó w typu: gdzie, nigdzie za p r z ysłówki, czyli przy za st o s o w a n i u jako k r y t e r i u m p o d z i a ł u o d mienności czy nie o d m i e n n o - ści wyrazu.
W y r a z i s t o ś ć z n a c z e n i o w a zaimkowego n i i ni- jest w o b e c nych gwarach zatarta w w y n i k u p o m i e s z a n i a tych dwóch prefiksów. W y k a z u j e to J. O k o n i o w a13 b a r d z o dokładnie, p r z y t a c z a j ą c o b s z e r ną doku m e n t a c j ę tego zjawiska z c a ł e g o n i e m a l o b s z a r u polski, przy c z y m szczególne zagęszczenie tego p o m i e s z a n i a jest - jak t o w y nika z pr z y t o c z o n y c h przez n i ą danych - c h a r a k t e r y s t y c z n e dla Śl ą s k a i zachodniej Małopolski. Li c z n e p r z y k ł a d y n a to p r z y t a c z a z t e r y t o r i u m Kaszub także Atlae językowy Kaszubozcayzny i F r i e d rich Lorentz. N a s u w a się zasadnicze pytanie» jaka jest c h r o n o l o gia tego zjawiska, innymi słcwy, o d k i e d y nte- i n£- jako z a imkowe e l e m e n t y utraciły w y r a z i s t o ś ć znacz e n i o w ą i p r z e s t a ł y się o d si e b i e różnić na tyle, żeby ni e m ó c już t w orzyć różnych zna c z e n i o w o g r u p t y p u nijaki 'żaden' \\ niejaki 'jakiś' itp. C o do chronologii zatraty tej w y r a z i s t o ś c i znaczeniowej, J. O k o n i o w a w y po w i a d a się jasno: " Z j awisko m i e s z a n i a zaprzeczeń nie J. ni n i e jest znane zupełnie w staropolszczyfnie. Zrod z i ł o sie już zatem
14
n a gruncie w e w n ę t r z n e g o r o z w o j u gwarowego" . B l i ższe przyj r z e n i e się. zaby t k o m s t a r o p o l s k i m każe to s t w i e r d z e n i e -uznać za n i e s ł u s z ne. P r z y t a c z a m p o n iżej p r z ykłady z a c z e rpnięte z p i ą t e g o tomu Słownika etaropolekiego, ś w i a d c z ą c e o dawności t e g o procesu.
Boezuyeozy cozy moye, byçh nyegda (Fis nigda) nye uenąl ( ne um- ąuan obdormiam) we ezmyerczy Puł 12, 4; Przemyenyono yeet ymye oy- ozouekye w synowo, bo Ivdaaz nyegdy byt synem a nygdy (puc? nyegdy? ) nye byl ( q u a n d o q u e fuit dei filius, q u a n d o q u e non) R o z m 276. Artykuł niejeden - poza g ł ó w n y m z n a c z e n i e m 'więcej niż jeden' - za w i e r a d z i e w i ę ć p r z y k ł a d ó w na znaczenie 'ani jeden, żaden, n u l lus'. A r t y k u ł nijeden, liczący p o n a d cztery szpalty, z a w iera pr z ykłady n a znaczenie: 1) 'nullus'? 2) 'nemo', czyli nie różiią- ce się od p r z y k ł a d ó w n a niejeden, które p r z y t a c z a m niżej:
Щ е zabygyay nyegednego (Dek XI 3 : nyyednyego) Dék I 1} Pak- Ы Ы f...) wdowa nyeyednego vyana nye myaląbi, tegdi u domu [...]
13
J. О к o n i o w a , op, cit. 14 Tamie, s. 109.
manza [...] nyaaakala bandzyc Sul 105 ; Dzyatky nyeyedney aząn-ezazy (nullain p o r t i o n e m ) gymyenya, [...} myeoa (nie b ę dą) jw. 1 1 0; Kyedy £...] czekały ozvda bożego aae do traeszyego dnya tamo bądaoz nye ozrzyttly nyeyednego dayu (leg. dziuu ) Rozm 30» Ten u Chyerv- bym groźny, u Sseraphyn myiouanyn gorąozy y ve m o h e o h wozach przy- rodeonyoh a nyeyednym ro*vmem ogamyony jw. 45» Dorno nyeyednego, goo- pody ny myely any yey nalyezly ( d o m u m vel h o e p i t i u m n u s q u a m in- venerunt) jw. 82 ; 0 przekląty ludaeob), o m rtystrz tvoy в vyelyka laeką' vmyl tobye поду, nyeyednemv nyepodal eix? rqkq ohlyeba, yedno to- bye jw. 554; To yeet raeozono a rozvma ełyątego Itiozyeya evanxjely- ety, bo tego V nyeyednych kxyaaoah prorvcnkych nye naydze jw. 764; Kmyecz vozekqnoz prze a wyni в и щ о рапа nyegenego p«awe (nullum ius) nye poaoaygnye, y m o zemskye Sul 20.
W zn a c z e n i u 'pewien, jakiś' wys t ę p u j e wyraz niektóry. Artykuł niktóry z a wiera p r z y k ł a d y n a dwa znaczenia: 1) 'żaden - nullus'; 2) 'pewien, jakiś - aliquis'. Poniżej p r z y t a c z a m pr z y k ł a d y z obu grup» Pan [...] hnyeeza ma uroozyoa, a to tako, aczby kmyeez kv panv, od ktorego zbieezy, nye myal nyktorey wini pyruey •jypyeanay (et hoc, ubi n u l l a cul p a p r a e c e d e n t e domini! Sul 61; Nyyeruj uy- nq panyekq przeohodaąazą Dział 62; üqryenyl ym du : jednego Baraba- 80ha [...] a poetavyl im leauoriota [...] у nye chozyal ym nyktorago ynechego ncnyenyoa R o z m 808; Quidam, id es t aliquis, nykthcry ca 1500 Erz 52; ïealyby azie praigodailo, yezby nyktory (o h ) в thowarzi- eow [...] byl nyemoozer. [...] thedj [... ] myetrzouye mayą dacz doatha- thek cnemu nyemocznenro 1491 RKJŁ VII 57; Proeeyl nyktovy riozraze- ye ( leo. rycerz) swanthego Bemaharta, aby дети nauka dali o rzan- dzenyu »ze lad ty X V p. post R I в. XXXVII; V i x aliquis s a n c t o r u m gedua nikthovi evfithiah ca 1450 R XXV 223; Iealiby sait przidalo, yzeby nykthory thooaniaz ezie pothim choial pythaez 1491 RKJŁ VII 58.
P r z y t o c z o n e p r z y k ł a d y w y d a j ą się w y s t a r c z a j ą c y m świadectwem m i e s z a n i a się nie- i ni- już n a gruncie staropo l s k i m , któ r e to zj a w i s k o m i a ł o n i e w ą t p l i w i e w p ł y w na ostateczne u k s z t ałtowanie się n o w e g o s y s t e m u o z n a c z a n i a zaimkowej n i e o k reśloności.
N i e c a ł k o w i t e zr o ś n i ę c i e n e g acji ni- z n a s t ę p u j ą c y m p o niej z a i m k i e m jest c e c h ą różniącą niekt ó r e dzisiejsze gwary i język star o p o l s k i ze w s p ó ł c z e s n y m językiem literackim, gdzie związek n e g a c j i z z a i m k i e m m a c h a r a k t e r stały.
głównie w dawnej p o l s z c z y ź n i e , p o r uszali S t a n i s ł a w Urbańczyk, Jan O t r ę b s k i '5 .
Z a g a d n i e n i u w y s t ę p o w a n i a w gwarach form typu ni z kim, ni o czym p o ś w i ę c i ł a m referat wy g ł o s z o n y na sesji: Słowniatwo guaroue a kultura. Dochodzę w n i m do wniosku, że p o k r y w a j ą się o b s z a r y w y s t ę p owania nikto i no w e g o niao ( M a ł o p o l s k a w jej h i s t o r y c z nych g r anicach i p ó ł n o c n e o b s zary peryferyczne) z geo g r a f i ą form
. . . 16
ni a kim, m o ozym
Polska Akademia Nauk Kraków
Алла Kuzlorowa
ON THE WORD-FORMATION OF POLISH DIALECTAL PRONOUNS
THE NEGATIVE PRONOUNS: NIKT, NIC, ŻADEN AND THEIR DIALECTAL EQUIVALENTS
The paper deals with the structure of n e g a t i v e p r o n o u n s . I t a s s e r t s a structural uniformity of this semantic category of pronouns w h ic h a r e formed by adding a prefix ni- to a respective interrogative pronoun. T h e uniformity is broken by the word żaden and it is preserved only in certain Little- -Polish dialects where there exists the word rtljaki. I n t h e author's v ie w there is an agreement between the Western Polish dialects a n d t h e l i t e r a r y language with regard to the stucture of negative pronouns. C o n t r a r y t o t h e generally accepted opinion the confusion of nie- a n d ni- a n d t h e conse quent loss of semantic clarity of these formants can a l r e a d y b e t r a c e d in Old Polish.
S. U r b a ń c z y k , Z dziejów przedrostka nie, "Slavia Oceidenta- lis" XXVII, 1947, s. 285-288; J. 0 t r « b s k i , Z dziejów wyrazów pol
skich: Odniepadnlenie, "Język Polski" XLVII, 1967, s. 331-334.
ł6 A. К u z i o r o w a, Ze siowotwórstwa polskich zalaków gwarowych, Cw:] Słownictwo gwarowe a kultura, Wrocław 1973, s. 101-104.
!["Opinia publiczna a geneza Powstania Listopadowego", Jerzy Łojek, Warszawa 1982 : [recenzja]]()