Witkowski, Witold Władysław
Refleksje na marginesie wspomnień
Karola Małłka
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 521-532
A R T Y K U Ł Y
R E C E N Z Y J N E
W IT O L D W Ł A D Y S Ł A W W IT K O W S K I
REFLEKSJE NA MARGINESIE WSPOMNIEŃ KAROLA MAŁŁKA
C ały c y k l b io g ra fic z n y K a ro la M a łłk a 1 (Z M a z u r d o V e r d u n , In te r lu d iu m m a
z u r s k ie , Z M a z u r d o p o d z ie m ia i P o lsk ie są M a z u ry ) w y ró ż n ia się w lite r a tu r z e
w sp o m n ie n io w e j c e c h a m i p o z o rn ie p rz e c iw s ta w ia ją c y m i się s o b ie: z je d n e j s tro n y to d o sk o n a ła p la sty c z n a p ro z a , c h w ila m i n ie p o k o ją c a ro z le g ło ścią g a w ę d z ia rs k ą , w k tó re j z d a w a ło b y się, że z g in ą fa k ty rz e c z y w iste , a w y s tą p ią z m y śle n ia p o d p o rz ą d k o w a n e w y o b ra ź n i, a lb o z a m ie rz e n iu a u to rs k ie m u , a z d ru g ie j s tro n y z d u m ie w a w n ie j n ie z w y k ła p a m ię ć K a ro la M a łłk a . Ó w z n a k o m ity g a w ę d z ia rz , o b o g a te j re fle k s ji, ze zło żo n y ch z aso b ó w d o św iad c z eń i p rz e ży ć w y d o b y w a ł tr e ś c i o k s z ta łta c h t a k ja sn y c h , ja k o b y d o p ie ro p rz e d c h w ilą u m k n ę ły s p rz e d o czu p a t r z ą cego. T e w ła śc iw o ści p s y c h ik i a u to ra c y k lu d o s trz e c m o ż n a ró w n ie ż w c zęściach p o szczeg ó ln y ch to m ó w o w y ra ź n ie k r o n ik a rs k im c h a r a k te r z e . Ś w ia d c z ą o ty m z d a rz e n ia m i z n an e , b o b r a łe m w n ic h u d z ia ł. T a k b y ło ze s p o tk a n ie m m o im z K a ro le m M a łłk ie m w zim ie 1943 ro k u . W d z ia ła ln o śc i k o n s p ira c y jn e j n a jc z ę ś c ie j n ie n o to w a n o d ro b n ie js z y c h z d a rz e ń . N ie in a c ze j p o s tę p o w a ł i „ k ró l m a z u r s k i”. S ta r a ł się z a p a m ię ty w a ć . A le u m ia ł d o k ła d n ie p rz y p o m n ie ć d a tę w y p a d k ó w n a w e t p o u p ły w ie p e w n eg o , zn ac z n e g o czasu . P r ó b u ją c w y ja ś n ić so b ie tę szc z eg ó ln ą w ła śc iw o ść u m y słu p is a r z a i d z ia ła c z a lu d o w e g o w y s u n ą łe m p rz y p u s z c z e n ie , iż z ac h o d z ił tu p ro c e s w ią z a n ia w y p a d k ó w z e w n ę trz n ie p o z a s u b ie k ty w n y c h ze z d a rz e n ia m i z je g o ży cia o p o d s ta w o w y m z n ac z e n iu , b o d a jb y z w y cz a jo w y m , j a k n a p rz y k ła d z u ro d z in a m i. K a ro l M a łłe k m o a n o z w ią z a n y z o b y c za jo w o ścią lu d o w ą , a d a w a ł te m u w y ra z w sp o só b n ie k ie d y d o sad n y , k ilk a ra z y w sp o m in a ł o sw y c h u ro d z in a c h , c h a r a k t e r y z o w ał w ła sn e ży cie ro d z in n e i ro d z in ę c h ło p sk ą , a s to s u n k i m ię d z y c z ło n k a m i p a t r i a r c h á ln e j ro d z in y o ta c z a ł w y ra ź n ą sy m p a tią . I d la te g o w sz y s tk o u k ła d a ło się w je g o p sy c h ic e w z d a rz e n ia p o z o sta ją c e w o k re ś lo n y m s to s u n k u ch ro n o lo g ic z n y m do rz e cz y w isto śc i ro d z in n e j. W sz y stk ie te s p ra w y p o ru sz o n o t u ty lk o w z m ia n k o w o . B o g a ta i n ie z w y k le p ię k n a , p e łn a p o e zji i s u b te ln o śc i, m a sk o w a n e j często ru b a s z - n o ś d ą g a w ę d z ia rz a lu d o w e g o , p s y c h ik a K a ro la M a łłk a d o czek a się z p e w n o śc ią o d rę b n e g o s tu d iu m . K im on b y ł? U ro d z ił się w d o m u c h ło p sk im w o k o licy D z ia ł dow a, w te j części p o w ia tu , k tó re g o sto lic ą b y ła d z isiejsz a N id zica. K a ro l M a łłe k b r a ł u d z ia ł w p ie rw s z e j w o jn ie n a fro n c ie p o d V e rd u n i w 1918 ro k u z e tk n ą ł się z o rg a n iz a c ja m i k o m u n is tó w n ie m ie c k ic h . A le w ró c ił do ro d z in n e g o B ro d o w a . Z d a -1 K. M ałłek , Z M a z u r d o V e r d u n . W s p o m n ie n ia -1890— -19-19, W a rsz a w a 1967, ss. 280; te n ż e, In te r lu d iu m m a z u r s k ie . W s p o m n ie n ia 1920— 1939, W a rsz a w a 1968, ss. 366; te n ż e, Z M a z u r do p o d z ie m ia . W s p o m n ie n ia 1939— 1945, W a rsz a w a 1970, ss. 201; te n ż e, P o lsk ie są M a z u ry . W s p o m n ie n ia 1945— 1966, W a rsz a w a 1972, ss. -329. K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m iń s k ie , 1974, n r 4 (126)
522
r ż e n ia , k tó r e p ó ź n ie j n a s tą p iły , b y ły n a tu r a ln ą k o n s e k w e n c ją z ja w is k w c ze śn iej z asz ły c h w p sy c h ic e m ło d eg o M a z u ra : K a ro l M a łłe k ja k o m ło d y ż o łn ie rz u sły sz a ł od k o m u n is tó w n ie m ie c k ic h , iż so c ja liz m to w ie lk a id e a h u m a n is ty c z n a . Z esp o lo n a z u k s z ta łto w a n ą w z rę b a c h p o d s ta w o w y c h św iad o m o śc ią n a ro d o w ą u ła tw iła m u w y b ó r d ro g i ż y cio w e j — M a z u r z B ro d o w a z d o b y ł k w a lifik a c je p ed ag o g icz n e i z o s ta ł n a u c z y c ie le m w szk o le p o w sz e c h n ej w p o w ie cie d z ia łd o w sk im . R o zp o czął się tr u d n y p ro c e s p o z y sk iw a n ia n o w y c h w a rto ś c i, ro z s z e rz a n ia c o ra z p e łn ie jsz y c h h o r y z o n tó w m y ślo w y ch . T o w a rz y sz y ło te m u c o ra z s iln ie js z e p ra g n ie n ie c zy n u . P r a g n ie n ie to w z m o cn iła p ra c a n a u c z y c ie lsk a , z w łaszcza d z ia ła ln o ść sp o łe c z n o -o ś w ia to w a , w y su w a ją c p o n a d to n a b a rd z ie j w id o c zn e p o z y cje i d o sk o n a lą c w t r u d n e j sztu c e w sp ó łży c ia i w sp ó łd z ia ła n ia z lu d ź m i p e łn e g o w ia ry w p r z y ję te cele w ie jsk ie g o n a u c z y c ie la i n ie b a w e m d z ia łac z a lu d o w eg o . U tw o rz o n y w ty m czasie Z w ią z e k M a z u ró w s ta ł się d la ń n o w ą , d o sk o n alsz ą szk o łą życia.
P ro ce s p rz e o b ra ż e ń p sy ch ic z n y c h , z a k o ń c z o n y u fo rm o w a n ie m się K a ro la M ałłk a ja k o p rz y w ó d c y lu d o w eg o , tr w a ł w ła śc iw ie p rz e z całe jeg o d o jrz a łe życie, a ro z p o c z ą ł się w m o m e n c ie p o w o ła n ia g o n a sta n o w is k o p rz y w ó d c y Z w ią z k u M az u ró w . J u ż w te d y p e łe n te m p e ra m e n t u i m ło d o śc i try b u n m a z u rs k i w y w o ła ł p o d z iw m ło dego p o k o le n ia M a z u ró w s k u p iw sz y w o k ó ł sieb ie lic z n ą g ru p ę ro d a k ó w o ży w io n y ch p r a g n ie n ie m u w o ln ie n ia s ię sp o d p a tr o n a tu d o ty c h c za so w y c h o p ie k u n ó w . W o b rę b ie ty c h z ja w is k s z u k a ć n a le ż y ź ró d e ł i p o c z ą tk ó w s p o ru m ło d e j g ru p y m a z u rs k ie j z z a s łu ż o n ą o rg a n iz a to rk ą m u z e u m w D ziałd o w ie o ra z a u to r k ą w ie lu p o p u la rn y c h p r a c z h is to rii i e tn o g ra fii M a z u ró w E m ilią S u k e rto w ą -B ie d ra w in ą . W o k ó ł ow ego s p o ru n a ro s ła le g e n d a o s e p a ra ty z m ie Z w ią z k u M az u ró w . N ie k tó ry m z ru c h liw s z y c h d z ia łac z y u s iło w a n o n a w e t, w p o s ta c i w p ra w d z ie le k k o z a w o a lo w a n e j, n a rz u c a ć cele i z a m ia ry , n ie m a ją c e n ic w sp ó ln eg o z in te re s a m i p o lsk o śc i n a o b sz a rz e D z ia ł- do w szczy zn y . N a jle p sz ą o d p o w ied ź n a r ó ż n o ra k ie o d c ie n ie i z a k re s y p o tę p ie n ia Z w ią z k u M a z u ró w p rz y n io s ła I I w o jn a ś w ia to w a . N a z w is k a ro z s trz e la n y c h , śc ię ty c h i p o w ieszo n y ch , z a m ęc z o n y ch w o b ozach k o n c e n tra c y jn y c h , w ię z ie n ia c h i m ie j sca c h s tra c e ń d z ia łac z y i czło n k ó w ow ego z rz esz en ia, p o d a n e p rz e z K a ro la M a łłk a w o s ta tn ic h d w ó ch to m a c h cy k lu w sp o m n ie ń , i w re sz c ie w ie lo le tn ia tu ła c z k a a u to ra Z M a zu r do p o d z ie m ia ja k ż e w y m o w n ie o d s ła n ia ją n ie ty lk o rz e c z y w is te oblicze Z w ią z k u M az u ró w , a le i m e c h a n iz m y k rz y w d z ą c e j lu b w rę c z w ro g ie j z rz esz en iu o pinii.
Z w ią z e k M a z u ró w w p o w ie cie d z ia łd o w sk im b y ł o rg a n iz a c ją m ło d y c h lu d zi, k tó rz y św iad o m o ść o b y w a te lsk ą u z y s k a li w P o lsc e. W ie lu z n ic h p ra c o w a ło w s z k o l n ic tw ie po u k o ń c z e n iu S e m in a riu m N a u c z y c ie lsk ie g o w D z iałd o w ie, k tó re g o d y r e k to r i n a u c z y c ie le p o c h o d zili częścio w o ze Ś lą s k a C ieszy ń sk ieg o . B y li o n i e w a n g e lik a m i i to zd ec y d o w a ło o p rz y ję c iu p rz e z in te lig e n c ję c ie sz y ń sk ą r o d z a ju p a tr o n a tu n a d d z ia łd o w sk im i e w a n g e lik a m i-M a z u r a m i. J e d n a k ż e w ię ź w y z n a n io w a n ie o k a z a ła się n a jtr w a ls z a i m im o z n ac z n y c h z asłu g Ś lą z a c y n ie z a ję li k ie ro w n ic z y c h m ie js c w lu d o w y m ru c h u m a z u rsk im , k tó ry w y s u n ą ł w ła sn y c h p rz y w ó d c ó w , często o d z n a c z a ją c y c h się d y n a m iz m em . N a jru c h liw s z y m w śró d n ic h b y ł w ła ś n ie K a ro l M ałłek , n a u c z y c ie l w ie js k i, w y c h o w a n y w d o m o w y ch tr a d y c ja c h ch ło p sk ieg o , m a z u rs k ie g o p ro te s ta n ty z m u . W o b rę b ie te g o w y z n a n ia w y ró s ł r u c h g ro m a d k a rs k i, u le g a ją c y w p ły w o m r a d y k a ln e g o p o lity c z n ie r u c h u ch ło p sk ieg o , k tó re g o lic z n e e c h a d o ch o d ziły do B ro d o w a . W re sz c ie M a łłe k -ż o łn ie rz w 1918 r o k u c h ło n n y m u m y s łe m z b ie ra ł w la ta c h w ie lk ie g o f e rm e n tu p o lity c z n eg o w N ie m c ze c h n o w e sło w a, p o ję c ia , id e e p o lity c z n e. W ó w czas to w je g o u m y ś le zac h o d z iły w ie lk ie zm ia n y . J e s t rz e c z ą
N A M A R G IN E S IE W S P O M N IE Ń K A R O L A M A Ł Ł K A 623
p e w n ą , iż K a ro l M a łłe k z k o n ta k tó w p o lity c z n y c h z e S p a rta k u s e m i K o m u n is ty c z n ą P a r t i ą N ie m ie c n ie w y n ió s ł p o d s ta w o w e j w ie d zy p o lity c z n e j, n ie n a u c z y ł się te o rii m a rk s is to w s k o -le n in o w s k ie j, b y ł to b o w ie m z b y t k r ó tk i o k re s, a le je s t rz e c z ą w ty m sa m y m s to p n iu o czy w istą, że d z ię k i ty ra w p ły w o m p rz e d m ło d y m ż o łn ie rz e m o tw o rz y ły się n o w e , w s p a n ia łe h o ry z o n ty m y ś li s p o łec z n e j — M a z u r z B ro d o w a z ro z u m ia ł tre ś ć p o d s ta w o w y c h z ało żeń p o lity c z n y c h p r o le ta r ia tu . J e d n o n a p e w n o w y ro s ło z te j g m a tw a n in y w u m y ś le p o w s ta łe j: p ra g n ie n ie d z ia ła n ia , a to b a rd z o o d p o w ia d a ło czy n n e j n a tu r z e K a ro la M a łłk a . D a lsz e je g o d z ie je — w y b ó r z a w o d u i w resz c ie , ja k o n a tu r a l n a k o n s e k w e n c ja , d z ia ła ln o ś ć sp o łec z n a , n ie k ie d y w ty m s to p n iu ż y w io łow a, iż ro z w ic h rz e n ie m s w o im b u d z iła n ie p o k ó j lu d z i u jm u ją c y c h ży cie w k a te g o ria c h u s ta b iliz o w a n y c h p ro c e só w — w y w ie ść się d a d zą z o w y c h p y ta ń , ja k b ły s k a w ica g w a łto w n y c h i p o d o b n ie j a k o n a r o z ja ś n ia ją c y c h m ro k n ie w ie d z y św ieżego, a le i d o c ie k liw eg o u m y s łu m a z u rs k ie g o m ło d z ie ń ca . K o n ie c w o jn y i re w o lu c ja w N ie m c ze c h p rz y w ró c iły m ło d e g o czło w iek a ro d z in n e j w si. W je g o p s y c h ic e z a częły zac h o d z ić g w a łto w n e z m ia n y .
M o je ro z m o w y z K a ro le m M a łłk ie m , a b y ło ich w ie le , i c y k l w sp o m n ie ń t a k w y ra z iśc ie u k a z u ją c y z a ró w n o p rz e o b ra ż e n ia d z ia łac z a, j a k i ich ź ró d ła , w d o s ta te c z n e j m ie rz e świad-czą o p ra w d z iw o śc i ocen i op in ii.
Z w ią z e k M a z u ró w b y ł p rz y k ła d e m e k sp lo z ji lu d o w e j n a d a w n y m p o g ra n ic z u . P o d o b n ą s p o n ta n ic z n ą ż y w io ło w o ść in te lig e n c ji p o c h o d ze n ia c h ło p sk ieg o o b s e r w o w a n o w ó w cz a s p rz e d e w s z y s tk im w p o w ia ta c h n a d g ra n ic z n y c h , g łó w n ie d z ia łd o w sk im , m ła w sk im , o s tro łę c k im i ło m ż y ń sk im . N ie z aw sz e p o w s ta w a ły z rz e sz e n ia p o d o b n e do Z w ią z k u M az u ró w , a le p r z y c a łe j ró ż n o ro d n o ś c i fo rm łą c z y ły je cech y w sp ó ln e. O to o ś ro d k ie m s k u p ia ją c y m m ło d ą in te lig e n c ję b y ły lo k a ln e ty g o d n ik i, m u z e a p o w ia to w e . M łodzi lu d z ie , ja k ż e często u c z n io w ie o s ta tn ic h k la s szk ó ł ś re d n ich, z w ie lk im z a p a łe m p ro w a d z ili po d k ie r u n k ie m r ó w n ie j a k o n i p e łn y c h e n t u z ja z m u p rz y n ie d o s t a tk u w ie d z y s p e c ja ln e j in ż y n ie ró w , n a u c z y c ie li, le k a rz y i m iło ś n ik ó w a rc h e o lo g ii b a d a n i a te re n o w e . T r u d n o d z isia j o cenić, ile szk ó d w y rz ą d z ili ow i a m a to rz y p o s z u k iw a ń w s ta r y c h u s y p isk a c h , w a ła c h o b ro n n y c h , c m e n ta rz y s k a c h . Z w a ż y w sz y je d n a k , iż z w y c ie c z e k z ło p a tk a m i n a c ało d n io w e ro z k o p y w a n ie s t a ry c h g ro d z is k m a z o w ie c k ic h z ro d z ił się je sz c z e n a k ilk a l a t p rz e d 1930 ro k ie m b a rd z o ży w y r u c h re g io n a ln y , k tó ry z n a k o m ic ie o ży w ił d z ia ła ln o ś ć u c z n io w sk ic h k ó ł h is to ry k ó w , m u z e a c zę sto w m a ły c h m ia s te c z k a c h z a k ła d a n e u c z y n ił p rz e d m io te m szczeg ó ln ej tr o s k i i d u m y m ie s z k a ń c ó w — to w ty c h p o z o rn ie c h w ilo w ą p a s ją p o d y k to w a n y c h z a in te r e s o w a n ia c h m ło d z ie ży d o s trz e c t r z e b a n a ro d z in y i b u jn y ro z w ó j c ałej złożoności p s y c h ic z n y c h p o s ta w , szc z eg ó ln ie u m ło d y c h lu d zi, w o b e c n a jb liż sz y c h śro d o w isk lu b re g io n ó w . S p o śró d w y m ie n io n y c h w c z e ś n ie j p o g ra n ic z n y c h p o w ia tó w w y ró ż n iły się ta k im i z a in te r e s o w a n ia m i i o ż y w io n y m r u c h e m r e g io n a ln y m o z d e c y d o w a n y c h a k c e n ta c h sp o łec z n y c h g łó w n ie d w a — d z ia łd o w sk i i m ła w sk i. W d ru g im z n ic h e c h a r u c h u tzw . „ z a w k rz a ń s k ie g o ” p r z e tr w a ły d o d z i sia j, rz e c z ja s n a w z m ie n ia n e j p o sta c i. G łó w n ą osobą, i n s p ir a to r e m w sz e lk ic h p o czy n a ń m ło d z ie ży n a M az o w sz u p ó łn o c n y m b y ł d r m ed . J ó z e f O sta s z e w s k i, l e k a r z w M ław ie , a u to r p r a c o d z ie ja c h M azo w sza. W y w o d zą c y się z P o d la s ia , a o siad ły po I w o jn ie w M ław ie , c zło w iek o ro z le g łe j k u ltu r z e h u m a n is ty c z n e j, h is to ry k z z a m iło w a n ia , o g ło sił k ilk a p r a c z d z ie jó w ziem za W k rą . P ra w d o p o d o b n ie b a d a c z w czesn eg o śre d n io w ie c z a n ie z n a la z łb y w p ra c a c h d r. O sta s z e w s k ie g o ż a d n y c h o so b liw o ści, p o z a s k rz ę tn y m z e b ra n ie m ó w czesn y ch p o g lą d ó w n a n a jd a w n ie js z e d z ie je M a z u ró w i to p o d a n e w fo rm ie n a ogół p o p u la r n e j, a le m ło d zież o g a rn ą ł z ac h w y t.
624
Z n a la z ła o na w ty c h k s ią ż k a c h szczeg ó ło w y na o w e czasy r e je s t r s ta r y c h m ie jsc w a ro w n y c h i k u lto w y c h n a M azow szu, h is to ry c z n e o b ja śn ie n ie w ie lu z ja w is k — a w sz y s tk o z esp o lo n e z d u m n y m p rz e św ia d c z e n ie m o d zieln o ści p le m ie n ia m a z u r sk ieg o , jeg o ru c h liw o ś c i m ig r a c y jn e j i o z a s ie d le n iu p rz e z M a z u ró w ziem p ru s k ic h w y lu d n io n y c h p rz e z K rz y ż ak ó w . R zeczą z n a m ie n n ą w ó w c ze sn y ch s ą d a c h o z d o l n ości m ig ra c y jn e j M a z u ró w b y ło c o ra z b a rd z ie j u p o w sz e c h n ia ją c e się m n ie m a n ie o z w ią z k a c h e tn ic z n y c h m ię d z y M a z u ra m i z o b u s tro n g ra n ic y p o lity c z n ej. Z a k re s sp o łeczn y ty c h sąd ó w b y ł ro z le g ły i s ię g a ł n a w e t do ś ro d o w isk w ie jsk ic h , zw łaszcza w o sied lac h p rz y le g a ją c y c h do g ra n ic y i o b fitu ją c y c h w c zę ste n a ogół s p o tk a n ia p rz y o k a z ji n a p r z y k ła d p o m o cy w g a sz e n iu p o ż a ró w i k o n ta k tó w h a n d lo w y c h czy r u c h u tu ry s ty c z n e g o . L u d z ie w y k sz ta łc e n i u m ie li u z a s a d n ić p o k re w ie ń s tw a m a z u r s k ie a rg u m e n ta m i z a c z e rp n ię ty m i z d ia le k to lo g ii, h is to rii, h is to rii k u ltu r y , n a u k e k o n o m ic zn y c h , e tn o g ra fii, p sy ch o lo g ii itd . P e w n ą ro lę p o z y ty w n ą o d e g ra ła w ty m w zg lęd zie część n a u c z y c ie li in te re s u ją c y c h się z a g a d n ie n ia m i m a z u rsk im i.
N ie ja k o o fic ja ln y m p ism e m „ ru c h u z a w k rz a ń s k ie g o ” b y ła „ G az e ta M ła w s k a ” , w y d a w a n a p rz e z d r. J ó z e fa O stasz ew sk ie g o . J e j r e d a k to r e m b y ł K a z im ie rz J a r o - szyk, zasłu ż o n y d z ie n n ik a rz p o lsk i i k ie ro w n ik c za so p ism p o ls k ic h w P r u s a c h W sch o d n ich . W y d alo n y w d ro d z e re p r e s ji p o lity c z n y c h o siad ł w M ław ie , m ieście w ó w czas n a d g ra n ic z n y m . T y g o d n ik „ G a z e ta M ła w s k a ”, od m o m e n tu k ie d y K a z im ie rz J a r o s z y k z o sta ł je g o re d a k to re m , ro z sze rz y ł s k ro m n e sw o je k o lu m n y o jeszcze j e d n ą , n ie z w y k le in te re s u ją c ą , a b y ł n ią d ialo g z M a z u ra m i sp o d N id zicy , S zczy tn a, M ik o ła je k czy O rzysza.
N ow y p ro fil „ G az e ty M ła w s k ie j” z n a la z ł ży w y o d d ź w ięk w śró d m ło d e j i n t e l i g e n cji, n a u cz y c ie li i s tu d e n tó w . Z a in te re s o w a n ie M a z u ra m i z d ru g ie j s tro n y g ra n ic y d zięk i „G az e cie M ła w s k ie j” i d z ia ła ln o śc i je j r e d a k to r a z n a c z n ie w zro sło , a w ś ro d o w is k a c h n a d g ra n ic z n y c h b a rd z o o ż y w iła się d z ia ła ln o ść Z w ią z k u Z ac h o d n ie g o . W re z u lta c ie w o s ta tn ic h trz e c h la ta c h p o p rz e d z a ją c y c h w y b u c h II w o jn y ś w ia to w e j ze s k ro m n y c h p o c z ą tk ó w n a p ó łn o c n y m M azo w szu ro z w in ą ł się b a rd z o siln y ru c h m a z u rsk i, o b e jm u ją c y ob o k śro d o w isk lu d z i z w y k sz ta łc e n ie m ś re d n im i w y ż szy m ta k ż e sz e ro k ie m a sy lu d o w e. N a jru c h liw s z ą część te g o r u c h u s ta n o w ili n a u c z y ciele o ra z p rz e d s ta w ic ie le in n y c h zaw o d ó w , n a jc z ę śc ie j w y w o d zą c y się ze w si. O t> m , ja k g łę b o k o p a trio ty z m lu d o w y tk w ił w śró d lu d zi, św iad c z y ły tra g ic z n e losy p ó łn o cn eg o M azo w sza w czasie o k u p a c ji. T rz y g łó w n e k a to w n ie : D ziałd o w o , C ie c h a nów . P o m ie c h ó w e k i lic z n e obozy z a g ła d y s ta ły się m ie js c e m ś m ie rc i d z ie sią tk ó w ty się cy lu d zi. Z o rg a n iz o w a n y i ze zb ro d n ic z ą d o k ła d n o śc ią p rz e p ro w a d z o n y p o lic y j n y s y ste m tr o p ie n ia k ażd e g o p rz e ja w u życia n a ro d o w e g o n a M azo w szu p ó łn o c n y m p o c h ło n ą ł w p ra w d z ie m n ó s tw o o fia r, g in ę li c zęsto lu d z ie o w ie lk ic h z a le ta c h u m y s łu i c h a r a k t e r u , a le w a lk a tr w a ła n ie u stę p liw a , z ac ię ta . W n ie k tó ry c h re jo n a c h b ru n a tn y re ż im z d o łał p r z e ra z ić lu d zi. T a k b y ło w s k rw a w io n y m p o w ie cie d z ia ł d o w sk im . W ię zie n ie i ś m ie rć w ie lu M az u ró w , p o g w a łc e n ie p r a w o siąg n ę ły cel: ch ło p m a z u rs k i u le g ł p rz e m o c y . N a to m ia s t w s ą s ie d n im p o w ie cie m ła w sk im w a lk a ro z po częła się n a z a ju tr z , po z ajęc iu o b s z a ru p rz e z w o js k a n ie m ie ck ie. W śró d w a lc z ą cy ch s ta n ę ły k o b ie ty , n a u c z y c ie lk i i d zieci. Z a częła sw o ją p ra c ę s z k o ła p o lsk a w w a ru n k a c h c a łk o w ic ie o d m ie n n y c h n iż do te j p o ry . N a u c z a n ie s ta ło się ta jn e . M ęż c zy ź n i-n au c z y cie le jeszcze n ie w ró c ili z w o jn y , a je śli n a w e t o c aleli lu b u n ik n ę li obozów d la je ń c ó w i p ó ź n ie j, k ie d y d z ia ła n ia w o je n n e u m ilk ły , n a u c z y c ie le z d a w a ło b y się z n ik n ę li c a łk o w ic ie z t e r e n u w si i m ia ste c z e k . L u d n o ść w p ra w d z ie ich w id z ia ła, a le n a jc z ę ś c ie j w p rz e b ra n iu ro b o tn ik ó w ro ln y c h . D o p ie ro w lite r a tu r z e
NA M A R G IN E S IE W S P O M N IE Ń K A R O L A M A Ł Ł K A 5 2 5
w sp o m n ie n io w e j w y liczo n o , ilu z n ic h k ie ro w a ło o d d z ia ła m i w o js k o w y m i w f o r m a c ja c h p o d z ie m n y ch . N a M azo w szu p ó łn o c n y m d o w ó d c am i p lu to n ó w , k o m p a n ii i b a ta lio n ó w ja k ż e często b y li n a u cz y c ie le. J e s t rze cz ą n ie w ą tp liw ą , że g e n ez y te j w s p a n ia łe j p o s ta w y p a trio ty c z n e j d o s z u k iw a ć się n a le ż y ta k ż e w p rz e ż y c ia c h i p r z e m y ś le n ia c h w y w o ła n y c h „ ru c h e m z a w k r z a ń s k im ”, k tó ry b y ł p rz e d e w sz y s tk im m iło ścią k o n k re tn e j, n a jb liż sz e j o jczyzny, w si, m ia s te c z k a i ich p rzeszło ści.
W k a ż d y m ź ró d ło w y m s tu d iu m n a p o p a rc ie fra g m e n tó w o p iso w y ch p rz y ta c z a się m a te r ia ły s ta ty s ty c z n e . W u w a g a c h o k siąż c e K a ro la M a łłk a i s p ra w a c h , o k tó ry c h on ty lk o w sp o m n ia ł, n o rm a ln e p o łą c ze n ie re la c ji i liczb n ie je s t k o n ieczn e. T u ta j c ałk o w icie w y s ta rc z a in fo r m a c ja o a tm o s fe rz e p rz e r a ż e n ia i g ro z y w je d n y m p o w ie cie o ra z o b u jn o ś c i ży cia p o lsk ie g o w p o d z ie m iu w s ą s ie d n im .
P o d ję ta w z im ie 1943 r o k u p ró b a p o łą c ze n ia w e w sp ó ln y m d z ia ła n iu p r z e b y w a ją c y c h w W a rsz a w ie w la ta c h o k u p a c ji M a z u ró w d z ia łd o w sk ic h z M a z u ra m i z b y ły c h p ó łn o c n y c h o b sz a ró w P o ls k i b y ła k ro k ie m ro z s ą d n y m . P rz y n io s ła te ż p o ż y te c zn e n a s tę p s tw a . W p ra w d z ie n a M azo w szu p ó łn o c n y m w a lk a ż o łn ie rz y w p o d z ie m iu i n a u c z y c ie li o szk o łę p o ls k ą w y c z e rp y w a ła n ie m a l c ałk o w icie siły r u c h u o p o ru , a le w ie lk ie s p ra w y zaw sz e w y w o łu ją re z o n a n s . Z p o łą c z e n ia o c a la ły c h d z ia łac z y Z w ią z k u M a z u ró w i g r u p y osób z p ó łn o c n e g o M az o w sz a ż y w iej z a in te re s o w a n y c h z a g a d n ie n ia m i m a z u rs k im i w y ró s ł z esp ó ł b a rd z o je d n o lity , o ż y w io n y je d n ą , d o b rą p o lity c z n ie m y ślą , k tó ry n ie m a l od p ie rw s z y c h ch w il sw e g o is tn ie n ia n a w n io se k K a ro la M a łłk a p rz y ją ł n a z w ę M a z u rs k i I n s t y t u t B ad a w c zy . B ył on dość szczeg ó ln ie z o rg a n iz o w a n y . P u n k te m c e n tra ln y m b y ło m ie s z k a n ie M ic h a ła S k o ry n y (p se u d o n im K a ro la M ałłk a) w R ad o ści. T u ta j, lu b w d w ó c h in n y c h m ie s z k a n ia c h p rz y u lic y P a ń s k ie j, s p o ty k a łe m się z M ich a łe m . P iln ie p rz e s trz e g a liś m y z a s a d d z ia ła n ia w k o n s p ira c ji i d la te g o ty lk o z n ie k tó ry m i c zło n k am i I n s ty tu tu p ra c o w a łe m lu b ro z m a w ia łe m ja w n ie . Jesz cz e d a le j w z a c h o w a n iu k o n s p ira c ji p o s u n ę li się M az u rz y za w k rz a ń s c y , w s p ó łp ra c u ją c y b e z p o śre d n io ty lk o ze m n ą . T ra g ic z n y los o fia r z P o m ie c h ó w k a n a u c z y ł ich n a d m ie rn e j o stro żn o ści, p o n a d to n ie k tó rz y z n ic h p o d le g a li d y s c y p lin ie w o js k o w e j. W sp ó łp ra c o w a li z In s ty tu te m M a z u rs k im n a p o d s ta w ie d e k la r a c ji o p rz y s tą p ie n iu i o trz y m y w a n y c h zleceń . B yła to b a rd z o cię żk a p ra c a . I n s t y t u t M a z u rsk i n ie d y s p o n o w a ł ż a d n y m i ś ro d k a m i, n ie m ia ł ró w n ie ż z o rg a n iz o w a n e j łączn o ści, trz e b a b y ło k o rz y s ta ć w m ia rę p o trz e b y z ro z m a ity c h sposobów . C hoć d z isiaj m oże to w y d a w a ć się p rz e sa d ą , w sz a k ż e b ra k o w a ło e le m e n ta rn y c h u r z ą d z e ń do p ro w a d z e n ia b a d a ń , p r a c a I n s ty tu tu M a z u rs k ie g o m ia ła c h a r a k t e r n a u ko w y . Z a ró w n o w m a le ń k ie j g ru p c e z R ad o śc i, ja k i w śró d ro z rz u c o n y c h poza W a rsz a w ą c zło n k ó w Z w ią z k u M a z u ró w b y li lu d z ie , k tó rz y m ogli s p ro s ta ć p r z y ję te m u z a d a n iu . P o d o b n y m i k w a lifik a c ja m i o d z n ac z a li się z a k o n s p iro w a n i w p o w ia ta c h p ó łn o c n y c h M az u rz y z tr ó j k ą ta m ię d z y W k rą i N a rw ią . O śro d k o w i w R ad o śc i p r z y p a d ło k ie ro w a n ie p ra c a m i w sz y s tk ic h czło n k ó w I n s ty tu tu . P ie rw s z y e ta p d z ia ła n ia o b e jm o w a ł s tu d ia d e m o g ra fic z n e (liczb ę lu d n o śc i, liczb ę i ty p osiedli), p o d z ia ł a d m in is tra c y jn y , sieć s zk o ln ą , sieć in s ty tu c ji o ś w ia ty d o ro sły c h , c z y te ln ic tw o , s z k o l n ic tw o w yższe. C h o d ziło w n ic h o o d tw o rz e n ie s ta n u o rg a n iz a c y jn e g o o ś w ia ty i k u l t u r y m a s lu d o w y c h . Z d a w a ło się n ie k ie d y , że z a d a n ie p r z e r a s ta ło m o żliw o ści b a d a ją c y ch . D o tk liw ie o d c zu w a ło się b ra k rz e te ln y c h źró d eł. P r a c a je d n a k p o s u w a ła się, choć pow oli. P r a c o w ito ś c ią i e n c y k lo p e d y c z n y m i z a in te r e s o w a n ia m i z a p isa ł się w p a m ię c i E d w a rd M ałłek , p o s łu g u ją c y się w ó w cz a s n a z w is k ie m S te fa n Ł o p a to w sk i. W p ra w d z ie n ie b ra k ło w śró d c zło n k ó w I n s t y t u t u osób p o s ia d a ją c y c h w y k sz ta łc e n ie h u m a n is ty c z n e , a le ta k ic h , k tó ry c h m o ż n a b y ło n a z w a ć n a p rz y k ła d s p e c ja lis ta m i
526
od o rg a n iz a c ji s z k o ln ic tw a czy s y ste m u b ib lio te k n ie z n a la z ło b y się ze św iecą. P o t r z e b a ro d z iła je d n a k z a m iło w a n ia . P o d k o n ie c p ie rw sz e g o o k re s u p ra c r e k o n s t r u k c y jn y c h p o tw o rz y ły się w śró d b a d a ją c y c h o k re ślo n e s p e c ja ln o śc i. I n s t y t u t p o w o li tw o rz y ł g r u p y osób d o b rz e p rz y g o to w a n y c h do w a ż n y c h w p rz y szło śc i p ra c o rg a n i z ac y jn y c h .
Z p rz y to c z o n y c h u w a g w y n ik a , że z a d a n ia M az u rsk ie g o I n s ty tu tu B ad a w c ze g o w c za sie o k u p a c ji s p ro w a d z a ły się do s tu d ió w n a d s y ste m e m o ś w ia ty p o w sz e c h n ej w p r o w in c ji z w a n e j w ó w cz a s P r u s a m i W sch o d n im i. R o z m ia r p o d ję ty c h z o b o w iąz a ń i tr u d n e w a r u n k i p ra c y n ie p o z w o liły w y jś ć p o za z a m ie rz o n e g ra n ic e . Z d o ła n o j e d n a k zro b ić b a rd z o dużo. N ie w o ln o z ap o m in ać , iż p ra c a , p o s z u k iw a n ia , m o zo ln e w y łu s k iw a n ie fa k tó w o d b y w a ły się w p ry m ity w n y c h w a ru n k a c h , c zęsto w ie cz o re m p rz y k a rb id o w e j la m p c e , je ś li i to b y ło m o żliw e, n ie rz a d k o p o c a ło d z ie n n e j p ra c y fizy czn ej. N a M azo w szu p ó łn o c n y m b r u n a tn i fa szy śc i w y n iszc z y li lu b u siło w ali zniszczyć in te lig e n c ję p o lsk ą. Ci, k tó ry m u d a ło się u jś ć o s a d z e n iu w o b ozach z a g ład y , im a li się p r a c fiz y c z n y ch , n ie ra z n a jp ro s tsz y c h , a b y o d w ró c ić o d s ie b ie p o d e jrz e n ie i p rz e trw a ć . Z w a ż y w sz y ow e oko liczn o ści z p e w n eg o r o d z a ju s a ty s fa k c ją m o ż n a p o w ie d zieć , że w sz y scy o b ję c i d z ia ła ln o śc ią M a z u rs k ie g o I n s t y t u t u B a d a w czego o b o w ią ze k sp o łec z n y s p e łn ili do b rze.
N a s tę p n y e ta p , c zy li u p o rz ą d k o w a n ie z e b r a n y c h m a te ria łó w , n ie b y ł ła tw ie js z y od p ie rw sze g o . W y m a g a ł z b a d a n ia w ie lu in n y c h , n iż o ś w ia ta i k u ltu r a , d zied zin ży cia sp o łeczn eg o p ro w in c ji. D la te g o n a n a r a d a c h w R ad o śc i i w W a rsz a w ie p o s ta n o w io n o zaso b y s ta ty s ty c z n e p rz e a n a liz o w a ć i u z u p e łn ić w y n ik a ją c y m i z n ic h w n io s k a m i o ra z e w e n tu a ln y m i, je ś li ty lk o b y ło to m o żliw e, p o s tu la ta m i. W ta k i sposób p o w sta ło a rc h iw u m M a z u rsk ie g o I n s t y t u t u B ad aw czeg o . P o w a ż n ą je g o czę ścią o p ie k o w a ł się E d w a rd M a łłe k , in n e u lo k o w a n o w W a rsz a w ie i w M ław ie. D ro b ia z g o w e w y lic z en ie n o ta te k , s tu d ió w , p la n ó w , s zk ic ó w s y tu a c y jn y c h , z b io ró w b ib lio g ra fic z n y ch , w sz y stk ie g o , co z d o ła li z g ro m a d z ić czło n k o w ie I n s t y t u t u M az u rsk ie g o , a b y li n im i lu d z ie ró ż n y c h z a w o d ó w — n a u cz y c ie le, d z ia łac z e sp o łec z n i i g o sp o d arczy , le k a rz e , p ra w n ic y , p ra c o w n ic y n a u k o w i, w y m a g a o sobnego s tu d iu m .
P r a c e p rz y g o to w a w c z e w k ilk u w y p a d k a c h p o z w o liły n a w y sn u c ie w n io sk ó w 0 d o n io sły m z n ac z e n iu . W ic h o b rę b ie z n a la z ła się sieć u n iw e r s y te tó w lu d o w y c h 1 ro b o tn ic z y c h . N a ogół je d n a k o g ra n ic z a n o się d o a n a liz y fa k tó w . P rz e w a ż a ła s łu s z n a o p in ia , że u s ta le n ie p la n u d z ia ła n ia w in n o n a le że ć do przy szło ści.
M a z u rs k i I n s t y t u t B a d a w c z y n ie m ia ł s ta tu tu . Z a d a n ia s to ją c e p rz e d p la c ó w k ą b y ły o czy w iste. P rz e p is y r e g u lu ją c e ży cie o rg a n iz a c y jn e b y ły w g ru n c ie rzeczy z b ęd n e , g d y ż n ie o d b y w a ły się w y b o ry , n ie b y ło b u d ż e tu , a m im o to p r a c e p ro w a d zono w e d łu g p la n u . D o p ie ro p o w y z w o len iu , p o z e b r a n iu o rg a n iz a c y jn y m 17 lip c a 1945 r o k u w z a m k u o lszty ń sk im , sto w a r z y s z e n ie z a r e je s tro w a ło s w o je is tn ie n ie w U rz ę d zie W o je w ó d z k im w O lszty n ie. O w z ja z d trz y d z ie s tu z ało ży c ie li s ta tu to w y c h I n s t y t u t u M a z u rs k ie g o o d sło n ił p o p u la rn o ś ć id e i z rz esz en ia w ś ro d o w isk u M a z u ró w z d a w n y c h p o w ia tó w p o g ra n ic z n y c h . O sie m n a s tu sp o śró d o b e cn y c h n a z e b ra n iu po ch o d ziło s ta m tą d , d w a j w ic h g ru p ie n ie -M a z u rz y s ta l i się d o b ry m i p ra c o w n ik a m i w w o je w ó d z tw ie o lsz ty ń sk im . D o d ać trz e b a , iż tru d n o ś c i k o m u n ik a c y jn e i ży ciow e n ie p o z w o liły k ilk u o s o b o w e j g ru p ie M a z u ró w z o b s z a ru z a w k r z a ń s k ie g o p rz y je c h a ć n a u ro c z y sto śc i in a u g u ra c y jn e .
S t a t u t I n s ty tu tu M a z u rsk ie g o u c h w a lo n y n a z e b r a n iu zało ży c ie lsk im sp ro w a d z a ł d z ia ła ln o ść s to w a r z y s z e n ia do p o d e jm o w a n ia i p o p ie r a n ia p r a c b a d a w c z y c h w z a k re s ie sto su n k ó w k u ltu r a ln y c h , sp o łeczn y ch , h is to ry c z n y c h , g o sp o d arcz y c h , p r z y r o d
N A M A R G IN E S IE W S P O M N IE Ń K A R O L A M A Ł Ł K A 527
n ic z y ch i g e o g ra fic z n y c h P o je z ie rz a M a z u rs k ie g o o ra z p o p u la ry z o w a n ie w ie d zy 0 ty m P o je z ie rz u .
I n s ty tu t M a z u rs k i b y ł o rg a n iz a c ją sp o łec z n ą , a n ie to w a rz y s tw e m n a u k o w y m , choć ro z w ija n ie b a d a ń n a u k o w y c h i p o p u la ry z o w a n ie w ie d z y n a le ż a ło do g łó w n y c h je g o z ad a ń . C z ło n k a m i m o g li z o sta ć p ra c o w n ic y n a u k o w i i in n i tw ó rc y , d z ia łac z e sp o łec z n i o ra z o soby d z ia ła ln o śc ią z aw o d o w ą p rz y c z y n ia ją c e się w a ln ie do ro z w o ju re g io n u . O p rz y ję c ie d o I n s t y t u t u M a z u rs k ie g o m o g ły się u b ie g a ć ta k ż e osoby fiz y c z n e i p ra w n e , s k ła d a ją c e o św iad c z en ie, iż b ę d ą p o p ie ra ć d z ia ła ln o ś ć sto w a rz y s z e n ia 1 p ła c ić s k ła d k i czło n k o w sk ie . Z a c h o w a ła się n o ta tk a O d zia ła ln o ści I n s t y t u t u M a
z u r s k ie g o w 1945 r o k u . W y m ie n io n o w n ie j: a) z ab e z p ie c z e n ie e k s p o n a tó w m u z e a l
n y c h ze z b io ró w re g io n a ln y c h w O lszty n ie, S z c zy tn ie, E łk u , D ziałd o w ie i M ław ie, b) p ra c e w s tę p n e n a d s k a ta lo g o w a n ie m d ru k ó w p o ls k ic h w b ib lio te k a c h p u b lic z n y c h i p r y w a tn y c h n a p ro w in c ji, c) p r a c e p rz y g o to w a w c z e do w y d a n ia u tw o ró w M ich a ła K a jk i, d) z o rg a n iz o w a n ie k u rs ó w in fo r m a c y jn y c h o P o je z ie rz u M a z u rs k im . B y ły to d z ia ła n ia g łó w n e . U m a c n ia n ie i u s p r a w n ia n ie o rg a n iz a c ji b y ło p rz e d m io te m s ta łe j tro s k i z a rz ą d u i ra d y n a u k o w e j I n s ty tu tu M az u rsk ie g o .
Z p o z o ru ty lk o s k ro m n e z a d a n ia w rz e c z y w isto śc i p r z e r a s ta ły n a sz e o g ra n ic z o n e m o żliw o ści. C hoć g ru p a z a ło ż y c ie lsk a j a k n a ó w c ze sn y m o m e n t b y ła dość lic z n a, to p rz e c ie ż ty lk o je j część m o g ła w z iąć u d z ia ł w r e a liz a c ji p la n u p ra c y w 1945 r o ku , in n i s ta n ę li p rz e d ró ż n o ra k im i p o trz e b a m i re g io n u , w z ależn o ści od p rz y g o to w a n ia z aw o d o w eg o . W y ja zd n a ro k do P r a g i d o p ra c y n a U n iw e rs y te c ie K a ro la n ie o d e rw a ł m n ie w p ra w d z ie od z a d a ń w O lsz ty n ie , a le u n ie m o ż liw ił co d zien n e c z u w a n ie n a d ro z w o je m i p o trz e b a m i I n s ty tu tu . W te d y z p o m o c ą p rz y s z ła E m ilia S u k e rto w a -B ie d ra w in a , z a s łu ż o n a w D z ia łd o w sk ie m ja k o p is a r z i e tn o g ra f, z a ło ż y c ie lk a i o p ie k u n k a M u ze u m M az u rsk ie g o . Z a rz ą d p o w ie rz y ł je j e t a t s e k r e ta r z a g e n e ra ln e g o I n s ty tu tu . M ój p o b y t n a U n iw e rs y te c ie K a r o la w P r a d z e i z ajęc ia w W a rsz a w ie t a k b a rd z o o g ra n ic z y ły m o żliw o ść u c z e s tn ic z e n ia w p ra c a c h I n s ty tu tu w ro li p rz e w o d n icz ą ce g o ra d y n a u k o w e j, iż n ie b a w e m p o p rz e s ta ć m u s ia łe m n a r o z m o w a ch , dość c z ę sty c h w p ra w d z ie , a le ty lk o ro z m o w a c h z p re z e s e m K a ro le m M a li k ie m . O rg a n iz a c ja , k tó r ą b u d o w a łe m od p ie rw s z y c h d n i je j is tn ie n ia , z n a la z ła się p o za o b s z a re m m o je g o o d d z ia ły w a n ia . Z re s z tą p o w o li z a c z y n a ła p rz y p o m in a ć r z e czy w isto ść d z ia łd o w sk ą . E m ilia S u k e r to w a -B ie d ra w in a ja k o k ie ro w n ik n a u k o w y g ro m a d z iła k sią ż k i, k tó r e z n a la z ła i k tó r e m o ż n a b y ło o calić, p is a ła , w y d a w a ła „ K o m u n ik a ty ” I n s ty tu tu . K a ro l M a łłe k z p a s ją s p o łe c z n ik a p o św ię c ił się lu d o w i m a z u rs k ie m u . W y ch o w y w a ł m ło d zież n a u n iw e rs y te c ie lu d o w y m , b ro n ił s k rz y w d z o n y ch . O p o d s ta w o w y m z a d a n iu I n s t y t u t u M az u rsk ie g o , o p r a c y n a d k u ltu r a ln y m z esp o le n ie m M a z u ró w sp o d S z c zy tn a i P r z a s n y s z a czy M ła w y ja k b y z a p o m n ia n o . To g łó w n e z a m ie rz e n ie I n s ty tu tu M a z u rs k ie g o b y ło t a k d łu g o w s p a n ia łą s iłą s p o łeczn ą, d o p ó k i o ży w iało d z ia ła n ie lu d z i i w y r a s ta ło z s e rc lu d z k ic h . W 1946 ro k u w y s tą p iły p ie rw s z e o b ja w y k ry z y s u w o b y d w ó c h g ru p a c h m a z u rs k ic h z D z ia łd o w a i M ław y . Z ro d z iło się z w ą tp ie n ie w m o ż liw o ść d z ia ła n ia . P o n a d to w śró d lu d n o śc i m a z u rs k ie j zaczęły zac h o d z ić z m ia n y n ie z aw sz e n a le ż y c ie ro z u m ia n e . A I n s ty tu t M a z u rs k i b o ry k a ją c y się z e le m e n ta r n y m i p o trz e b a m i n ie m ó g ł re a liz o w a ć p r o g r a m ó w w c ze śn iej z am ie rz o n y c h a n i u c ze stn ic zy ć w ż y ciu sp o łec z n y m re g io n u zg o d n ie z p ra g n ie n ia m i założycieli.
W p la n a c h p o c h o d zą c y c h jesz c z e z l a t o k u p a c ji i w p ie rw s z y c h m ie s ią c a c h po w y z w o le n iu w śró d d z ia łac z y I n s ty tu tu istn ia ło p rz e k o n a n ie , że p rz e z p e w ie n z n a c z n y czas s to w a rz y s z e n ie m u s i p o z o sta w a ć po d o p ie k ą n a u k o w ą U n iw e rs y te tu W a r
528
sza w sk ieg o , u c ze ln i w ó w czas p o ło żo n ej n a jb liż e j i je d y n e j n a z ie m iac h m a z u rsk ic h . P r ó b y z je d n a n ia n ie k tó ry c h u czo n y ch i w y b itn y c h p ra c o w n ik ó w U n iw e rs y te tu W a r sza w sk ieg o d la id ei I n s ty tu tu M a z u rsk ie g o n a ogól się po w io d ły . A le n a d ty m trz e b a b y ło czuw ać. P ro fe so ro w ie z W a rsz a w y c h ę tn ie p rz y je ż d ż a li do O lszty n a , n a le ż a ło je d n a k ż e z a p e w n ić im m o żn o ść p rz y b y c ia n a d Ł y n ę . T r a n s p o r t w ty c h w a r u n k a c h m ia ł z a sa d n ic z e zn ac z e n ie i n a jd ro b n ie js z e z a n ie d b a n ie o d b ija ło się n ie k o rz y s tn ie n a cało ści d z ia ła n ia . R ń w n ie is to tn ą w a rto ś ć p o s ia d a ła a k c ja p ro p a g a n dow a In s ty tu tu . W la ta c h 1946 i 1947 p o p e łn io n o k ilk a b łę d ó w , a n a jw a ż n ie js z y z n ic h p o le g a ł n a p ró b ie u z u p e łn ie n ia lu k , p o w sta ły c h p rz e z ro z lu ź n ie n ie k o n ta k tó w z U n iw e rs y te te m W a rsz a w sk im p rz e z z a in te r e s o w a n ie I n s ty tu te m M a z u rs k im p o szczeg ó ln y ch lu d z i p ra c ą zaw o d o w ą lu b s y tu a c ją ż y cio w ą z w ią z a n y c h z O lszty n em . To, co b y ło n a tu r a ln e w k o n c e p c ji I n s ty tu tu M az u rsk ie g o , tj. u tw o rz e n ie siln eg o id eo w o i o rg a n iz a c y jn ie sto w a r z y s z e n ia i o p a rc ie go o U n iw e rs y te t W a rsz a w sk i, ju ż w d ru g im r o k u is tn ie n ia i w la ta c h n a s tę p n y c h p rz e s ta ło o b o w ią zy w a ć ja k o t w ó r cza zasa d a. Z a m k n ię c ie się w g r a n ic a c h ów czesn eg o ś ro d o w isk a o lszty ń sk ie g o i r e z y g n a c ja z d z ia ła ln o śc i p ro w a d z ą c e j do p ię k n y c h celó w k u ltu r a ln e g o z esp o le n ia d w ó ch re g io n ó w m a z u rs k ic h n ie d a ły się z a s tą p ić n iczy m , n a w e t n a jb a rd z ie j e f e k to w n y m i im ita c ja m i d z ia ła ln o ś c i n a u k o w e j.
O b ra n ie O lszty n a n a sied z ib ę I n s ty tu tu M a z u rs k ie g o zro d ziło jeszcze in n ą , poza w y m ie n io n y m i, tru d n o ś ć w p ra c y zrz esz en ia. M ia sto K o p e rn ik a by ło s to lic ą w o je w ó d z tw a i o p in ia s p o łec z n a s k ło n n a b y ła w sz y s tk ie in s ty tu c je t u t a j m ie szc z ąc e się tr a k to w a ć ja k o o g ó ln o w o je w ó d zk ie. T a k b y ło z In s ty tu te m M a z u rsk im . N ad Ł y n ą z n aleź li się po w y z w o le n iu m ia s ta ta k ż e W a rm ia c y , p rz e d la ty w y p ę d z e n i s tą d p rz e z p o lic ję i a d m in is tra c j ę P r u s W sc h o d n ic h . W śró d z ało ży c ie li s ta tu to w y c h i d z ia łac z y I n s t y t u t u n ie b y ło n ik o g o z W arm ii. G ru p a z R ad o śc i p o d W a rsz a w ą s k ła d a ła się ró w n ie ż w y łą c z n ie z M az u ró w . W re z u lta c ie W a rm ia c y n ie w zięli u d z ia łu w p ra c a c h In s ty tu tu , w id z ąc w n im o rg a n iz a c ję in te r e s u ją c ą się ty lk o c zę ś cią w o je w ó d z tw a o lszty ń sk ie g o . T r u d n o ocenić, w ja k im s to p n iu te n fa k t, tj. n ie ob ecn o ść W a rm ia k ó w w I n s ty tu c ie M a z u rs k im , w p ły n ą ł n a ro z w ó j z rz esz en ia, a le ja k o z n a m ie n n y p r z e ja w u k ła d ó w i sto su n k ó w w ó w cz a s p a n u ją c y c h g o d n y je s t z a n o to w a n ia . U rz ę d o w e z g ło szen ie I n s t y t u t u M a z u rsk ie g o b y ło w y d a rz e n ie m o z n ac z n y m ro zg ło sie. M ó w iono o n im w śró d lu d zi, k tó rz y choć z ro z m a ity c h s tr o n P o lsk i do O lszty n a p rz y b y li, to je d n a k d o o rg a n iz a c ji m a z u rs k ie j, m a ją c e j słu ży ć p o tr z e b o m k u ltu r a ln y m re g io n u , o d n o sili się z w y ra ź n ą sy m p a tią . Z a c h ę c a n o do w y siłk ó w , o b ie c y w a n o pom oc, choć w a ru n k i p ra c y n ie b y ły ła tw e . I s tn ia ła te ż in s ty tu c ja , k t ó r a m o g ła s ta ć się n a tu ra ln y m so ju sz n ik ie m I n s ty tu tu M az u rsk ie g o . B y ł n ią Z w ią z e k N a u c z y c ie lstw a P o lsk ie g o , o rg a n iz a c ja w o je w ó d z k a z s ie d z ib ą w O lszty n ie. Z w ią z e k N a u c z y c ie lstw a w cześn ie, je śli n ie n a jw c z e śn ie j, p rz e p ro w a d z ił n o rm a ln e z ja zd y p o w ia to w e, a n a 14 o ra z 15 p a ź d z ie rn ik a 1945 r o k u z w o łał p ie rw s z y n a .ty m te re n ie z ja zd w o je w ó d zk i. W y b ra n o n a n im s ta t u to w e k ie ro w n ic tw o o k rę g o w e Z w ią z k u . P r e z e se m p ie rw sze g o z a r z ą d u o k rę g o w e g o Z w ią z k u N a u c z y c ie lstw a P o lsk ie g o w O l sz ty n ie w y b ra n o m n ie. D w u d n io w e o b ra d y o b e jm o w a ły tr z y r e f e r a ty S z k o ln ic tw o
i n a u c zy c ie l w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im , P o ło że n ie m a te r ia ln e s z k o ły i n a u c z y c iela w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im , Z a d a n ia Z N P w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im
i d y s k u sje . P o p ie rw s z y m d n iu o b ra d , k tó r e to c z y ły się w a u li P a ń s tw o w e g o G im n a z ju m w O lsz ty n ie p rz y u lic y M ick iew ic z a 6, u c ze stn ic y z ja z d u b y li n a p r z e d s ta w ie n iu w o lsz ty ń sk im te a trz e .
N A M A R G IN E S IE W S P O M N IE Ń K A R O L A M A Ł Ł K A 529
Z ja z d o k rę g o w y p o p rz e d z iły z e b r a n ia p o w ia to w e. N a jw ię k s z y m p o w ia te m b y ł o ls z ty ń sk i. T u t a j n a jw c z e śn ie j, bo jesz c z e w c z e rw c u 1945 ro k u , u tw o rz o n o o rg a n i zac ję n a u c z y c ie lsk ą . D ziało się to ró w n o le g le z ro z w o je m sz k o ln ic tw a . W O lsz ty n ie i w k ilk u m ia s ta c h p o w ia to w y c h p o w sta ły s zk o ły ś re d n ie , g łó w n ie o g ó ln o k ształc ą ce , tu i ó w d z ie tw o rz o n o szk o ły z aw o d o w e. P o w o li, w m ia rę ja k z a lu d n ia ły się o sied la, s ta b iliz o w a ły się i s to s u n k i o św iato w e . P r z y b y w a li n a u cz y c ie le, a le b y ło to z ja w isk o r o z w ija ją c e się ra c z e j ży w io ło w o . N a jeg o tle w y ró ż n ia ły się d w ie g ru p y : n a u c z y - c ie li- r e p a tr ia n tó w sp o za g r a n ic y w sc h o d n ie j i n a u c z y c ie li z p ó łn o c n y c h p o w ia tó w
M a zo w sza . O s ta tn im i in te re s o w a li się d z ia łac z e z I n s ty tu tu M az u rsk ie g o . B y li to
n a jc z ę ś c ie j d o św iad c z en i p ra c o w n ic y , p rz e to p o w ie rz a n o im k ie ro w n ic tw o szk ó ł i s ta n o w is k a w a d m in is tr a c j i sz k o ln e j, zw łasz cz a w n a d z o rz e p e d ag o g icz n y m . W y m ie n io n a g r u p a n a ogół n ie u le g a ła a tm o s fe rz e c ią g łeg o ru c h u , z m ie n ia n ia m ie js c i ro d z a jó w p ra c y . P o w ię k s z e n ie te j g ru p y , o to czen ie je j o p ie k ą n a le ż a ło do z a d a ń I n s ty tu tu , w k tó re g o p la n a c h p o d k re ś la n o s to p n io w e i c o ra z p e łn ie jsz e z e s p a la n ie w sz y s tk ic h re g io n ó w m a z u rs k ic h . C z y n n ik ie m w y ra ź n ie o s ła b ia ją c y m n a p ły w n a u czy cieli M a z u ró w z p o łu d n ia b y ły z ja w is k a ta m z ac h o d z ą ce : ży cie g o sp o d arcz e i s p o łe c zn e s tw a r z a ły n ie ra z k o rz y s tn ie js z e d la n a u c z y c ie li w a r u n k i e g z y ste n c ji. To s p o w o d o w ało czaso w y o d p ły w lu d z i z z a w o d u n a u cz y c ie lsk ie g o . E c h a p ro c e su w y ra ź n ie d o strz eż o n o i w O lszty ń sk ie m .
In n ą , dość u s ta b iliz o w a n ą g ru p ą n a u c z y c ie lsk ą b y li r e p a tria n c i. W O lsz ty n ie z ja w ili s ię ju ż w d ru g ie j p o ło w ie m a ja . T u ta j p o z o sta li i d z ię k i n im szy b c ie j u r u c h o m io n o szkoły. D y re k to re m lic e u m o g ó ln o k ształc ą ce g o p rz y u lic y M ick iew ic z a 6 z o sta ł p rz y b y ły z t ą g r u p ą M iec z y sław C h o m ick i.
S zczeg ó ło w e in fo r m a c je o tw o rz e n iu się s z k o ln ic tw a w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im n a le ż ą do in n e j d z ie d zin y n iż to w sz y stk o , co w u w a g a c h o k siąż c e K a ro la M a łłk a m o ż n a n a p isa ć . A le p o m in ą ć szk o ły i n a u c z y c ie la n ie m o ż n a . P rz y to c z ę ty lk o je d e n fa k t, k tó r y u n a o c z n i p o trz e b ę u w z g lę d n ie n ia d z ia ła ln o ś c i n a u c z y c ie li w r e c en z ji w sp o m n ie ń . J u ż w p o ło w ie 1945 r o k u p o w s ta ła s p ó łd z ie ln ia k s ię g a r s k a w O l s z ty n ie p o d n a z w ą „ K sią ż n ic a M a z u rs k a ”. M a łłe k n a z y w a ją „ W a r m iń s k ą ” i d o d a je , iż p o w s ta n ie m je j i ro z w o je m in te re s o w a ł się W itk o w sk i i in n i. R zeczy w iście, do p ie rw sze g o zało ży c ie lsk ieg o z e b r a n ia „ K sią ż n ic y M a z u r s k ie j” j a d o p ro w a d z iłe m , u ło ży łem , n a p o d s ta w ie w z o ró w , s t a t u t s p ó łd zieln i. N a ty m je d n a k p o p rz e sta łe m . A n i w z arzą d z ie , a n i w in n y c h o rg a n a c h „ K sią ż n ic y M a z u rs k ie j” w y stę p o w a ć n ie m o g łem , b o n ie m ia łe m czasu . Z r e s z tą z n a le ź li s ię d z ie ln i d z ia ła c z e o św ia to w i i sp ó ł d zielczy, k tó rz y d o sk o n a le p ro w a d z ili k s ię g a rn ię . N ie k tó ry c h n a z w is k a p a m ię ta m (F ra n c is z e k S a jd a k , A le k s a n d e r B r ü c k n e r , L u d w ik M ięd z y c h o w sk i, d r W ła d y sła w M erg el). W m o m e n c ie p e łn e g o ro z k w itu , k ie d y „K sią ż n ic a M a z u r s k a ” zac z ę ła z a k ł a d ać o d d z ia ły w m ia s ta c h p o w ia to w y c h , trz e b a j ą b y ło z lik w id o w a ć . J e j m ie js c e z a ją ł „D om K sią ż k i” .
P r z y k ła d z „ K sią ż n ic ą M a z u rs k ą ” św iad czy , ja k p o ż y te c z n ą d z ia ła ln o ść o ś w ia to w ą i k u ltu r a ln ą u p r a w ia li i n ie ść m o g li n a u cz y c ie le. I n s t y t u t M a z u rs k i słu sz n ie u p a tr y w a ł w n ic h n a tu r a ln y c h s o ju sz n ik ó w . C zęść c zło n k ó w z ało ży c ie li s to w a rz y s z e n ia s ta n o w ili n a u cz y c ie le, p o n a d to w p la n a c h o rg a n iz a c y jn y c h I n s t y t u t u p rz e w id y w a n o c o ra z p e łn ie jsz y u d z ia ł n a u c z y c ie li w c ałej d z ia ła ln o ś c i z rz e sz e n ia . P r z e d te m n a le ż a ło p o k o n a ć w ie le tru d n o ś c i, m ię d z y in n y m i ro z p ra w ić się z fa łs z y w ą o p in ią, iż I n s t y t u t M a z u rs k i je s t o rg a n iz a c ją a u to c h to n ó w , w s p ie r a n ą p rz e z M a z u ró w z p o w ia tó w p o ło żo n y ch n a p o łu d n ie od p a s m a jezio r. P o g lą d ta k i i d z isiaj jesz c z e s t r a szy lu d z i m n ie j z o rie n to w a n y c h , a n ie k tó ry c h d z ia łac z y s to w a r z y s z e n ia u s iłu je n a
530
w e t p rz e d s ta w ić ja k o m a z u rs k ic h s e p a ra ty s tó w . S ta tu t I n s t y t u t u M az u rsk ie g o s p ra w ę c zło n k o w stw a s fo rm u ło w a ł ja sn o : p rz y ję ty m do sto w a r z y s z e n ia m ó g ł być k ażd y , k to p ro b le m re g io n u o b ie ra ł za p rz e d m io t d z ia ła ln o ś c i n a u k o w e j, a r ty s ty c z n e j łu b sp o łec z n e j czy z aw o d o w e j, a ta k ż e i te n , k to w sp o só b d o stę p n y m u p o p ie r a ł d z ia łaln o ść z rz eszen ia. O k oliczność, że I n s t y t u t M a z u rs k i p o w s ta ł w ś ro d o w isk u e tn ic z n ie o k re ślo n y m , n ie m oże b y ć u z a s a d n ie n ie m fa łs z y w e j o p in ii o e k s k lu - zy w n o ści o rg a n iz a c y jn e j zrz esz en ia. W o p in ia c h o In s ty tu c ie M a z u rs k im p e w n ą ro lę o d e g ra ły in fo rm a c je p ra s o w e . K a ż d a ro z m o w a d z ie n n ik a r s k a z K a ro le m M a łłk ie m p rz y n o siła w ia d o m o śc i o p o w sta n iu zrz esz en ia. Tę s a m ą k w e s tię p o d e jm o w a n o w a rty k u ła c h lu b o b sze rn y c h n o ta tk a c h o d z ia ła ln o ś c i n a p o lu k u ltu r y w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń sk im o só b w y ró ż n ia ją c y c h się z a s łu g a m i d a w n ie jsz y m i lu b o ry g i n a ln o śc ią w y siłk ó w w l a ta c h p o w o je n n y c h . C zę sto u tw o rz e n ie I n s ty tu tu M a z u r s k ieg o p rz y p is y w a n o z a słu ż o n e j o rg a n iz a to rc e z b io ró w b ib lio te c z n y c h I n s ty tu tu M a z u rsk ieg o i o p ie k u n c e w y d a w n ic tw z rz e sz e n ia E m ilii S u k e r to w e j-B ie d r a w in ie. N ie z aw sz e z n a n a w sz y s tk im d z ia łac z o m re g io n a ln y m tw ó rc z y n i M u ze u m M a z u rsk ie g o w D z iałd o w ie z d o ła ła czy b y ła w s ta n ie b łą d s p ro sto w a ć . F a łs z w ę d ro w a ł ro d z ą c in n y fałsz, o d b ie ra ją c , co n a jg o rsz e , k o n c e p c ji K a r o la M a łłk a i lu d z io m z n im w s p ó łp ra c u ją c y m z n a m io n a o ry g in a ln e j id e i, a o rg a n iz a c ję u tw o rz o n ą w ciężk ich c h w ila c h b a rb a rz y ń s k ie g o b ru n a tn e g o n a c isk u p rz e d s ta w ia ją c ja k o p r ó b ę k o n ty n u o w a n ia n a g ru n c ie o ls z ty ń sk im p ro b le m a ty k i p o w ia tu d zia łd o w sk ie g o , p rz e b ra n e j w n ie c o in n y k o s tiu m o rg a n iz a c y jn y . Z n a c isk ie m tr z e b a p o d k re ś lić , iż I n s t y t u t M a z u rs k i b y ł o rg a n iz a c ją sp o łeczn ą, z m ie rz a ją c ą do o d n o w ie n ia je d n o śc i k u ltu r a ln e j w sz y stk ic h o b sz a ró w m a z u rsk ic h . R ó żn ice m ię d z y p o szczeg ó ln y m i c zę ściam i r e g i o n u m u s ia ły p o z o sta ć , ty lk o n a le ż a ło je sto p n io w o p rz e k s z ta łc a ć i s p ro w a d z a ć do w e w n ę trz n y c h s p ra w m a z u rsk ic h . K a ż d a in n a d z ia łaln o ść , o p ie k a n a d b ib lio te k a m i, z b ie ra n ie s t a r y c h d ru k ó w itd ., a c z k o lw ie k m ie śc iła się w o b rę b ie z a in te r e s o w a ń i d z ia łaln o śc i to w a rz y s tw a , to je d n a k o b o w ią ze k in ic ja ty w y i e fe k tó w o rg a n iz a c y j n y c h sp o cz y w a ł t u t a j n a p o w o ła n y c h p rz e z w ła d z e p a ń s tw o w e in s ty tu c ja c h . W je d n y m ty lk o w y p a d k u I n s t y t u t M a z u rs k i c ały sw ó j w y siłe k i m o ż liw o ści d z ia ła n ia o d d a ł U rz ę d o w i W o je w ó d z k ie m u w O lsz ty n ie : b y ła to p r a c a H ie ro n im a S k u rp sk ie g o , c zło n k a In s ty tu tu , g o rliw ie z m ie rz a ją c e g o do o siąg n ięc ia c eló w z rz esz en ia. K ie d y z o d leg ło ści p ra w ie trz y d z ie s tu l a t s p o jrz y się n a p o s ta ć H ie ro n im a S k u rp sk ie g o i na p ie rw s z e je g o k ro k i w O lszty n ie, o g a rn ia z d u m ie n ie n a d s k ro m n o ś c ią i p ra w o śc ią jego c h a r a k te r u . U d e rz a ją c y m z ja w isk ie m w ó w czas, b a rd z o w id o c z n y m w w o je w ó d z tw ie o lsz ty ń sk im , b y ło p r a g n ie n ie a w a n s u . L u d z ie z w o je w ó d z tw c e n tra ln y c h o p u szc z ali n ie k ie d y n ie ź le u ło ż o n e m o ż liw o ści życiow e, a b y z ja w ić się w ja k im ś m ie ście p o w ia to w y m w O ls z ty ń s k ie m i u b ie g a ć s ię ta m o k ie ro w n ic z e s ta n o w is k o . H ie ro n im S k u rp s k i, a r t y s t a w y k sz ta łc o n y w A k a d e m ii S z tu k P ię k n y c h , M az u r, p rz y w ę d ro w a ł te ż do O lsz ty n a ra z e m z g ru p ą in n y c h M az u ró w , a le n ie z a b ie g a ł o m ie js c e p o czesn e. Z o s ta ł d y re k to re m m u z e u m , k tó re g o n ie by ło . Z a te m s tw o rz y ł je. M iało on o c h a r a k t e r e k sp o z y c ji re g io n a ln e j, b o te ż in a c z e j b y ć n ie m ogło. Z a cięty w p ra c y i ro z u m n y w re a liz o w a n iu z a d a ń I n s t y t u t u H ie ro n im S k u r p s k i z d o b y ł u z n a n ie n ie ty lk o w śró d c zło n k ó w s to w a rz y s z e n ia . O b o w ią zk i sp o łeczn e, ja k im i go o b c ią ża n o k ilk a k r o tn ie , są te g o d o w o d em .
W o s ta tn im to m ie w sp o m n ie ń K a ro la M a łłk a w iele m ie js c a z a ję ła jeg o d z ia ła l n o ść w M a z u rs k im U n iw e rsy te c ie L u d o w y m . S ty k a łe m się i z ty m i s p ra w a m i. B y łe m z a u to re m w sp o m n ie ń w P a s y m iu i w p o b lis k ic h R u d z isk a c h . W y b ó r m ie jsca , d o k o n a n y p ó ź n ie j, b y ł ro z są d n y . M iejsco w o ść p o ło żo n a n a w zg ó rzu , w le sie, w p o
N A M A R G IN E S IE W S P O M N IE Ń K A R O L A M A Ł Ł K A 531
b liż u je z io ra z w ra c a ła u w a g ę m a lo w n ic z o śc ią k r a jo b ra z u . T ru d n o ś c i g o sp o d arcz e , o rg a n iz a c y jn e i p e d ag o g icz n e , czy li rz e c z y w isto ść M az u rsk ie g o U n iw e rs y te tu L u d o w ego, b y ły m i m n ie j z n a n e . W p ra w d z ie dość c zęsto ro z m a w ia łe m o ty c h s p ra w a c h z K a ro le m i z d o b y łe m n a w e t s a m s p o ro o b s e rw a c ji, a le d o p ie ro r e la c je w je g o k siąż c e u n a o c z n iły m i, ja k d o n io sły m i ró w n o c z e ś n ie r a d o s n y m b y ł t r u d p rz e z n ieg o p o d ję ty . O s ta tn i z b ió r w sp o m n ie ń m a z u rs k ie g o tr y b u n a to w ła ś n ie je g o w a lk a o s e r c a i u m y s ły lu d z k ie w R u d z isk a c h . S u ro w a , p o z b a w io n a ozdób p ro z a te j k s ią ż k i c zęsto w z ru sz a . O b ra z w o jn y t u t a j u k a z a n y j a k b y o d d a lił się i zs z e d ł do rz ę d u co d zien n y c h z d a rz e ń . M a łłe k p o m ija d r a m a t p rz e ży c ia , z a p is u je ty lk o z w iąz a n e z ty m n a s tę p s tw a . Z p o z o rn y m sp o k o je m u k r y w a ją c tra g iz m o p o w ia d a o lo sac h w ła sn y c h i n a jb liż sz e j ro d z in y , żo n y i d zieci. N a w e t in f o r m a c y jn ie n ie w sp o m in a o d n ia c h g ło d o w a n ia . R az ty lk o w z d a n iu z a d r g a ła p ra w ie n u t a o s tre g o b ó lu , a b y ło to w te d y , g d y d o d a ł, iż p ó ź n ie jsz e c h o ro b y p rz e w o d u p o k a rm o w e g o je d n e g o z jeg o sy n ó w b y ły w ła ś n ie n a s tę p s tw e m ja k ż e częsteg o p rz y m ie ra n ia g ło d em .
N ie d o sta te k , a n ie r a z w d o sło w n y m z n a c z e n iu b r a k c h le b a , d o k u c z a ł w sz y s tk im p ra w ie M a z u ro m z D z iałd o w sk ie g o . W p o ło ż e n iu n ie n a jle p s z y m z n a jd o w a ł się H ie ro n im S k u r p s k i czy E d w a rd M a łłe k . O ta k ie j d o li n a jb liż sz y c h to w a rz y s z y w s p o m i n a a u to r to m u P o lsk ie s q M a z u ry . A n ie b y li to lu d z ie p o z b a w ie n i ro z m a c h u ż y c io
w ego. E d w a rd M a łłe k r a t u j ą c c ałą ro d z in ę w y k a z a ł s p o ro z a ra d n o ś c i i p o m y s ło w ości. J e d n a k p rz y s z e d ł czas, k ie d y w y p e łn ia ją c p o le c e n ia o rg a n iz a c y jn e m u s ia ł z a b ra ć się d o z b ie ra n ia m a te ria łó w s ta ty s ty c z n y c h o ra z in fo r m a c y jn y c h , re z y g n u ją c z p rz e d się w z ię ć z a p e w n ia ją c y c h dochód. P o d o b n ie b y ło z H ie ro n im e m S k u rp sk im . O n ró w n ie ż n ie m ó g ł w p r a k ty c z n y sp o só b w y k o rz y s ta ć sw o ich w sz y s tk ic h m o ż li w o ści ży cio w y ch . O b o w ią z k i o rg a n iz a c y jn e z aw sz e z a jm o w a ły sp o ro czasu . S p o jr z e n ie w stec z , z o d le g ło ści w ie lu l a t u k a z u je , j a k w ie lk ie b y ło u m iło w a n ie s p ra w y , k tó re j p o s ta n o w ili słu ży ć M az u rz y . I je ś li w u w a g a c h o k siąż c e n a le ż y w sp o m n ie ć o w a ru n k a c h m a te ria ln y c h , w k tó r y c h ż y li lu d z ie z I n s t y t u t u M a z u rsk ie g o , to n ie d la te g o , a b y w ic h c zy n a c h o d n a le źć o d ro b in ę b o h a te rs tw a , a le p o to , a b y w ia d o m y m by ło , że r z e te ln e p rz e k o n a n ie o słu sz n o ści s p ra w y p o d ję te j i c eló w w y z n a c z o n y c h je s t z n a c z n ą s iłą s p o łec z n ą . W sp o m n ie n ia K a ro la M a łłk a m a ją c h a r a k t e r b a r dzo o so b isty . P e łn o t u ro z m a ity c h z d a rz e ń z ży cia a u to r a , je g o b lis k ic h , ro d z in y , w sp ó łp ra c o w n ik ó w . N a tle w y p a d k ó w z ży cia w ła sn e g o a u to r ro z rz u c ił u w a g i o z d a rz e n ia c h , k tó ry c h b y ł a u to re m , ś w ia d k ie m lu b w sp ó łu c z e stn ik ie m . M a łłe k b y ł k l a sy c z n y m d z ia ła c z e m sp o łec z n y m , o św iato w c e m . T k w ią c a w jeg o n a tu r z e sk ło n n o ść do p rz e w o d z e n ia n a jb a r d z ie j n a t u r a l n ą o k a z ję z n a jd o w a ła w ła ś n ie w p r a c y s p o - łe c z n o -o św ia to w e j. U n iw e rs y te t L u d o w y je g o te m p e r a m e n to w i o d p o w ia d a ł w s z c z e g ó ln o ści. Z n a t u r y b a rd z o in te lig e n tn y , o d z n ac z a ł się ży w io ło w ą c ie k aw o ścią. N ie p o s ia d a ł je d n a k s k ło n n o śc i do e ru d y c y jn e g o b o g a c e n ia w ia d o m o śc i i p o p rz e s ta w a ł n a og ó ln y m , in fo r m a c y jn y m e n cy k lo p ed y z m ie . Z a to w y ró ż n ia ł się b y s tro ś c ią o b s e r w a c ji i tra fn o ś c ią w n io s k o w a n ia . U p o d s ta w y je g o s p o jrz e n ia n a ś w i a t le g ł o p ty m izm . Z d ro w y fizy czn ie, n ie m a l z b io lo g ic z n ą ra d o ś c ią p rz y jm o w a ł p rz e ja w y życia. B y ł tw ó rc ą , b y ł c zło w iek ie m czynu. G łę b o k o p rz y w ią z a n y do o b y c za jo w o ści s w o je g o d o m u i w si n ie k ie d y ż y w ił o b a w y , czy u n iw e rs a lis ty c z n e p ro c e sy o g ó ln o k ra jo w e p o z o sta w ią w n ie n a ru s z o n e j p o s ta c i o b rz ę d y lu d o w e , p ie śn i, z w y cz a je . S ta ł się s k rz ę tn y m ic h z b ie ra cz e m . Z te g o ź ró d ła w y w o d z i się te ż z a r z u c a n a K a ro lo w i p rz e z n ie k tó ry c h n a d m ie rn a g o rliw o ś ć re g io n a lis ty . O n i H ie ro n im S k u r p s k i n a jw ię c e j z a s łu g p o ło ży li w o c h ra n ia n iu , p ie lę g n o w a n iu k u ltu r y lu d o w e j całeg o re g io n u o l szty ń sk ie g o .
532
O s ta tn ie la ta życia tr y b u n m a z u rs k i sp ęd z ił w K ru ty n i, w śró d lu d zi, d la k tó ry c h żył i k tó ry m słu ży ć c h c ia ł zaw sze. S n u ł ro z le g łe p la n y ro z b u d o w y u ro c z e j w si m a z u rs k ie j. P o m y sły , z k tó ry m i z g ła sz a ł się do w sz y s tk ic h w o je w ó d z k ic h in s ty tu c ji, n a c e c h o w a n e b y ły tro s k ą o ro z w ó j z iem i n a d je z io ra m i, n a k tó r e j m ie s z k a li obok M a z u ró w i W a rm ia k ó w in n i P o la c y , p rz y b y li z ro z m a ity c h części k r a ju . P rez e s daw m ego I n s ty tu tu M a z u rsk ie g o s p o jrz e n ie m p e łn y m tro s k i o b ją ł w sz y s tk ic h m ie s z k a ń c ó w w o je w ó d z tw a o lszty ń sk ie g o . M ą d rą p o s ta w ę o b y w a te lsk ą , p ra c ę z lu d ź m i d la ic h d o b ra w y s u n ą ł w zak o ń c z e n iu o s ta tn ie g o to m u sw o ich w sp o m n ień ja k o p r o g ra m d la w sz y stk ic h , k tó rz y w zesp o le n iu W arm ii i M a z u r z re s z tą ziem o jc z y sty c h o d n a le źli sw ó j o b y w a te lsk i o b o w iązek . T a k i b y ł z re sz tą fu n d a m e n t sp o łeczn y w sz y s tk ic h z a m ie rz e ń n ie z a p o m n ia n e g o d z ia łac z a m a z u rsk ie g o K a ro la M ałłk a.
O d R e d a k c ji. W ito ld W ła d y sła w W itk o w sk i u ro d z ił się w ro k u 1908 n a w si,
n a M azo w szu p ó łn o c n y m . S tu d ia filo lo g icz n e o d b y ł w W a r sz a w ie i P ra d z e . P r a c ę n a u c z y c ie lsk ą ro z p o c zą ł w 1927 r. W y k ła d a ł h is to rię l i t e r a t u r y w W yższej S zk o le P e d a g o g ic zn e j w W a rsz a w ie (1950— 1956), p ó ź n ie j i o b ecn ie n a U n iw e rsy te c ie W a r sza w sk im . W czasie o k u p a c ji b y ł c zło n k iem O k rę g o w eg o B iu ra O św ia to w e g o k i e r u ją c eg o ta jn y m n a u c z a n ie m w sto lic y i w o je w ó d z tw ie w a rsz a w sk im . C zło n ek g ru p y m a z u rs k ie j, k tó r a zało ży ła w R ad o śc i p o d W a r sz a w ą w 1943 r. M a z u rs k i I n s t y t u t B ad aw czy . C zy n n ie u c ze stn ic zy ł w p r a c a c h I n s ty tu tu M a z u rsk ie g o w czasie w o jn y . P o je j z ak o ń c z e n iu p rz e w o d n ic z ą c y ra d y n a u k o w e j I n s ty tu tu M az u rsk ie g o w O l s z ty n ie i p ie rw s z y p re z es Z a rz ą d u O k rę g u Z w ią z k u N a u c z y c ie lstw a P o lsk ie g o w O l s z ty n ie (1945— 1946).
