Wierzchosławski, Szczepan
"Kulturkampf w zaborze pruskim",
Lech Trzeciakowski, Poznań 1970 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 541-544
RECENZJE I O MÓW IENIA 541 B o g u s ła w C y g le r p r z y p o m n ia ł te ż , iż L e l e w e l z a s t a n a w ia j ą c s ię w 1860 r. n a d z o r g a n iz o w a n ie m o b c h o d ó w t y s ią c le c ia p a ń s t w a p o ls k ie g o , c h c ia ł w łą c z y ć d o n ic h p r z e d s t a w ic ie li c a łe g o n a r o d u p o ls k ie g o , w ś r ó d n ic h t a k ż e lu d n o ś ć sp o d E łk u i O le c k a . L e l e w e l w id z ia ł p r z y s z łą P o ls k ę — ja k w ię k s z o ś ć j e g o r o d a k ó w — w g r a n ic a c h s p r z e d p ie r w s z e g o ro z b io r u , a p o n a d to p o s z e r z o n ą o z ie m ie e t n ic z n ie p o ls k ie do O d ry i B a łt y k u . T a k ą k o n c e p c j ę p o lit y c z n ą r e p r e z e n t o w a ło t a k ż e w p r a k t y c z n y m d z ia ła n iu T o w a r z y s t w o D e m o k r a t y c z n e P o l s k ie w la t a c h 1845— 1846. B o g u s ła w C y g le r p o m in ą ł w s w o ic h r o z w a ż a n ia c h , m o im z d a n ie m , b a rd zo w a ż n y li s t L e le w e la z 1849 r., w k t ó r y m w ie l k i d z ie jo p is z j e d n e j s t r o n y z w r a c a u w a g ę n a t r a d y c j ę h is t o r y c z n y c h z w ią z k ó w P r u s K s ią ż ę c y c h z K z e c z ą p o s p o litą , a z d r u g ie j z a ś p o d k r e ś la e t n ic z n ą p o ls k o ś ć t e g o te r y to r iu m . L is t t e n w s k a z u j e j e d n o c z e ś n ie , ż e M a z u r z y w 1831 r. z d a w a li s o b ie s p r a w ę z e s w o j e j p o ls k o ś c i. J e s t tu t y lk o j e d n a r z e c z z a s t a n a w ia j ą c a , m ia n o w ic ie to , ż e L e l e w e l n a z y w a M a z u r ó w „ W a s s e r p o la k a - m i”, c z y li s t o s u j e w o b e c n ic h p o g a r d liw e p r z e z w is k o , u ż y w a n e p r z e z N ie m c ó w w o b e c Ś lą z a k ó w . O to fr a g m e n t w s p o m n ia n e g o lis t u , w y s ł a n e g o z B r u k s e li 12 s t y c z n ia 1849 r. d o L u d w ik a K o e n ig a , w y d a w c y w P o z n a n iu : „ O b u P r u s [tj. K r ó le w s k ic h i K s ią ż ę c y c h — J. J.] d z ie j e k r e ś lą c , n ie w ą t p ię , ż e p o lit y c z n e s w o b o d y i p o ło ż e n ie g d a ń s k ic h n a a w a n t a ż w y s t ą p ią ; c z a s, k ie d y P r u s y K r ó le w s k ie za A lb e r t ó w ( b r a n d e n b u r s k ic h ) ś c iś le j z P o ls k ą z łą c z o n e , p o w in ie n s ię p ię k n ie w y d a ć , p r z y p o m n ie ć , i l e P r u s y , u n iw e r s y t e t k r ó le w ie c k i, n a u k o w o ś ć , h a n d e l p o w o d z e n ia d o z n a ły ; n a s t ę p n ie d y n a s t ii b r a n d e n b u r s k ie j p o d s t ę p n e w d a r c ie s ię , p r z e c iw w o li w ie lk ie j c z ę ś c i m ie s z k a ń c ó w , te j a r b itr a ln o ś c i, g w a łt y . W w ie lu r a z a c h z d a r z y s ię o k a z a ć n ie d o g o d n o ś c i h a n d lo w e , w y n ik a j ą c e z w y o s o b n ie n ia i g r a n ic , g d y p o ło ż e n ie g e o g r a fic z n e s p ó j n i w y m a g a . P r z e d k ilk a la t y r o z m a w ia j ą c z j e d n y m s t a r y m k u p c e m k r ó le w ie c k im w y s u n ą łe m m u w y k r z y k : « P o c o g r a n ic e m ię d z y P r u s a m i j e g o a P o lsk ą !» . Z r z e t e ln ą s a t y s f a k c j ą w id z ia łe m , ż e to n a ń w ie l k i e u c z y n iło w r a ż e n ie . « P o co t e g r a n ic e » , m ó w ili ż m u d z iń s c y w ie ś n ia c y w p o w s t a n iu 1831, s ł y s z a łe m w t e d y W a s s e r p o la k ó w , c o p o w t a r z a li « A ż p o d K r ó le w ie c — p o ls k ie » *. J a n u s z J a s iń s k i L e c h T r z e c i a k o w s k i , K u l t u r k a m p f w z a b o r z e p r u s k im , P o z n a ń 1970, W y d a w n ic t w o P o z n a ń s k ie , ss. 320. A u to r u ś c iś la p o j ę c ie z a b o r u p r u s k ie g o u z n a ją c u m o w n ie , ż e j e s t to c z ę ść w s c h o d n ic h p r o w in c j i m o n a r c h ii H o h e n z o lle r n ó w , z a m ie s z k a ła p r z e z w ię k s z e s k u p is k a lu d n o ś c i p o ls k ie j . K u lt u r k a m p f t r a k t u j e ja k o w a lk ę m ię d z y t e n d e n c j a m i c e n tr a lis t y c z n y m i i o d ś r o d k o w y m i w N ie m c z e c h w la t a c h 1872— 1885, w k t ó r y c h p r o b le m w io d ą c y s t a n o w ił k o n f lik t m ię d z y w ła d z ą p a ń s t w o w ą a h ie r a r c h ią k o ś c ie ln ą . A u to r w y k o r z y s t a ł z a s o b y a r c h iw a ln e z n a j d u j ą c e s ię w N ie m ie c k ie j R è p u b lic e D e m o k r a t y c z n e j (M e r se b u r g , D r e z n o , P o c z d a m ), w W ie d n iu , a t a k ż e w k r a j u (P o z n a ń , W r o c ła w , B y d g o s z c z ). N a j b o g a t s z e m a t e r ia ły d o ty c z ą a n t a g o n iz m u p o m ię d z y p a ń s t w e m a o b o z e m k a t o lic k im . R ó w n ie b o g a to p r z e d s t a w ia j ą s ię ź r ó d ła a k t o w e d o t y c z ą c e p o lit y k i g e r m a n iz a c y j n e j . M n ie j n a t o m ia s t j e s t ź r ó d e ł d o p r o b le m u o p o ru lu d n o ś c i p o ls k ie j.
N a c a ły m o b sz a r z e za b o r u z n a j d o w a ło s ię o k o ło 50% k a t o lik ó w , a 46,8% e w a n g e lik ó w . N a t e r e n i e W a r m ii k a t o lik n ie z a w s z e j e d n a k o z n a c z a ł P o la k a . N a 119 p a r a f ii w d ie c e z j i w a r m iń s k ie j t y lk o w 46 m ie s z k a li w p e w n y m p r o c e n c ie P o la c y . P r z e d s ta w ia j ą c w e w s t ę p n y m r o z d z ia le d z ia ła ln o ś ć n a r o d o w ą i je j r ó ż n e f o r m y o r g a n iz a c y j n e a u to r o m a w ia m ię d z y in n y m i r o lę p r a s y p o ls k ie j r e d a g o w a n e j i w y d a w a n e j p r z e z lu m in a r z y w a lk i n a r o d o w e j. H a m u j ą c y w p ł y w w y w a r ł — s t w ie r d z a a u to r — o k r e s r e a k c ji p o r o k u 1848 n a r o z w ó j ś w ia d o m o ś c i n a r o d o w e j z w ła s z c z a n a W a r m ii i M a z u r a c h , g d z ie p o ty m o k r e s ie n a w ie l e l a t u s t a ła a k t y w n o ś ć p o ls k a . W y d a je s ię je d n a k , ż e n a t e g o r o d z a ju o r z e c z e n ia j e s t w t e j c h w ili z a w c z e ś n ie , * J. L e l e w e l , o p . c it., t. 4, W r o c ła w — K r a k ó w 1954, s. 12.
642 RECENZJE I O MÓW IENIA w ła ś c iw ie j e s t t o p r o b le m a t y k a z u p e łn ie n ie p r z e b a d a n a . D u ż ą r o lę w p o d n ie s ie n iu n a s t r o j ó w p r o p o ls k ic h s z c z e g ó ln ie n a W a r m ii i M a z u r a c h o ra z n a G ó r n y m Ś lą s k u o d e g r a ło p o w s t a n ie s t y c z n io w e . J e d n a k ż e r u c h n a r o d o w y w P r u s a c h W s c h o d n ic h m ia ł w p o r ó w n a n iu z p o z o s t a ły m o b sz a r e m za b o r u s k r o m n e r o z m ia r y , d o d a jm y , że d o la t o s ie m d z ie s ią t y c h n ie is t n ia ł. N a u w a g ę z a s łu g u j e j e d y n ie p e w n e o ż y w ie n ie c z a s o p iś m ie n n ic t w a . R o z d z ia ł d r u g i p o ś w ię c o n y j e s t p o d s t a w o w e m u p r o b le m o w i K u lt u r k a m p f u — s t o s u n k o m m ię d z y p a ń s t w e m a K o ś c io łe m . O m a w ia j ą c s y t u a c j ę p o lit y c z n ą w N ie m c z e c h , u g r u p o w a n ia i p a r t ie t a m is t n ie j ą c e , L . T r z e c ia k o w s k i s z c z e g ó ln ie in t e r e s u j e s ię C e n tr u m i j e g o s t a r c ia m i z r z ą d e m . S p ó r m ię d z y s t a r o k a t o lik a m i a w ła d z ą d u c h o w n ą p r z y b r a ł s p e c y i’ic z n y c h a r a k te r w d ie c e z j i w a r m iń s k ie j , g d z ie n a c z e le r u c h u s t a r o k a t o lic k ie g o s t a n ę li p r o f e s o r o w ie b r a n ie w s k ie g o g im n a z j u m k a t o lic k ie g o . B is k u p F ilip K r e m e n t z w y s t ą p ił z d e c y d o w a n ie p r z e c iw k o o s o b o m n ie u z n a ją c y m d o g m a tu o n ie o m y ln o ś c i p a p ie ż a , w c h o d z ą c p r z e z to w k o n f l ik t z r z ą d e m p r u sk im . W d a ls z e j k o le j n o ś c i p r z e d s t a w ia a u to r g e n e z ę i p r z e b ie g r e a liz a c j i z a ło ż e ń p o s z c z e g ó ln y c h u s t a w a n t y k o ś c ie ln y c h p o c z ą w s z y od t a k z w a n e g o p a r a g r a f u k a z a ln ic y p o p r z e z u s t a w ę o d o z o r z e s z k o ln y m , u s t a w y m a j o w e , s k o ń c z y w s z y n a u s t o s u n k o w a n iu s ię d o n o w e j s y t u a c j i p a ń s t w o w e j d u c h o w ie ń s t w a k a t o lic k ie g o z a b o r u p r u s k ie g o t a k w y ż s z e j h ie r a r c h ii p o s z c z e g ó ln y c h d ie c e z ji, ja k i s z e r o k ie j r z e s z y n iż s z y c h k s i ę ż y i k le r y k ó w . P r z e d s ta w io n e z o s t a ły m ię d z y in n y m i s ta r c ia K r e m e n t z a z a d m in i s t r a c j ą p r u sk ą . S c h a r a k t e r y z o w a n o p o s t a w y b is k u p a c h e łm iń s k ie g o J a n a M a r w itz a i b is k u p a w r o c ła w s k ie g o H e n r y k a F o r s te r a . S z e r o k o o m ó w io n y z o s t a ł k o n f lik t r z ą d u z a r c y b is k u p e m g n ie ź n ie ń s k o - p o z n a ń s k im M i e c z y s ła w e m H a lk ą - L e d ó c h o w s k im . A u to r s t w ie r d z a , ż e o p ó r b is k u p ó w m ia ł o g r o m n y w p ł y w n a p o s t a w ę n iż s z e g o k le r u , k t ó r y w z d e c y d o w a n e j w ię k s z o ś c i p o z o s t a ł w ie r n y s w y m p r z e ło ż o n y m i n ie r e s p e k t o w a ł z a r z ą d z e ń w ła d z ś w ie c k ic h , co p r z e ja w ia ło s ię w a d r e s a c h w ie r n o ś c i s k ła d a n y c h n a r ę c e s w y c h d u c h o w n y c h z w ie r z c h n ik ó w . T a z d e c y d o w a n a p o s t a w a d o p r o w a d z iła m ię d z y in n y m i d o s z e r o k ie g o s t o s o w a n ia k a r b a n ic ji, k t ó r y m i w w ię k s z o ś c i o b ję to k s ię ż y z t e r e n ó w z a m ie s z k a ły c h p r z e z lu d n o ś ć p o ls k ą . N a j m n ie j t y c h k a r n a ło ż o n o w d ie c e z j i w a r m iń s k ie j . P r z e d s ta w io n e z o s t a ły r ó w n ie ż r e p r e s j e p r z e p r o w a d zo n e w s t o s u n k u d o z a k o n ó w .
U k a z u j ą c s t a r a n ia c z y n n ik ó w o f ic j a ln y c h o s t w o r z e n ie w ś r ó d k le r u r u c h u u ła t w ia j ą c e g o c a łk o w it e p o d p o r z ą d k o w a n ie K o ś c io ła p a ń s t w u , s t w ie r d z a a u t o r fia s k o t y c h s ta r a ń , a z a r a z e m k lę s k ę z a b ie g ó w p a ń s t w a z m ie r z a j ą c y c h d o r o z b ic ia k le r u . G łó w n y m i s k u p is k a m i w p ł y w ó w s t a r o k a t o lik ó w b y ły : E lb lą g , B r a n ie w o , K r ó le w ie c i W r o c ła w . Z w o le n n ic y t e g o r u c h u r e k r u t o w a li s ię g łó w n ie z k ó ł in t e lig e n c k ic h i m ie s z c z a ń s k ic h , j e d y n ie w W y s tr u c i w d ie c e z j i w a r m iń s k ie j z n a le ź li z w o le n n ik ó w n a w s i. M im o p o p a r c ia z e s t r o n y p a ń s t w a r u c h te n je d n a k t r a c ił z w o le n n ik ó w . K s ią ż k a o d z w ie r c ie d liła p r z e o b r a ż e n ia o b o z ó w p o lit y c z n y c h P o z n a ń s k ie g o : u lt r a - m o n t a n ó w i lib e r a łó w , k t ó r z y d z ia ła li w p o c z ą t k a c h K u lt u r k a m p f u w s p o s ó b z r ó ż n ic o w a n y , a n a s t ę p n ie w y s t ę p o w a li n a z e w n ą t r z j e d n o lic ie p o d w p ł y w e m n a s i la j ą c e j s ię p o lit y k i a n t y k o ś c ie ln e j i g e r m a n iz a c y j n e j . R ó ż n e b y ły f o r m y p o d k r e ś la j ą c e n e g a t y w n y s to s u n e k w ie r n y c h d o p o lit y k i p a ń s t w a w o b e c K o ś c io ła , m ia n o w ic ie : le g a ln e (a k c je p r o t e s t a c y j n e z e z b ie r a n ie m p o d p is ó w p o d p e t y c j e , w ie c e , p o m o c m a t e r ia ln a k a r a n e m u d u c h o w ie ń s t w u , m ię d z y in n y m i n a W a r m ii p o w s t a ł Z w ią z e k Ś w ię t e g o A n d r z e ja z a j m u j ą c y s ię z b ie r a n ie m ś r o d k ó w m a t e r ia ln y c h d la b is k u p a i k le r u ) i w y s t ą p ie n ia u z n a w a n e p r z e z rz ą d z a p r z e s t ę p s t w a (p o m o c k a p ła n o m p r o w a d z ą c y m t a j n e d u s z p a s t e r s t w o , m a n if e s t a c j e , w a lk a z k s ię ż m i „ r z ą d o w y m i”, w o b e c k t ó r y c h n a W a r m ii s to s o w a n o p o w s z e c h n ie b ie r n y o p ó r). G e n e z a p o r o z u m ie n ia p a ń s t w a z K o ś c io łe m w y w o d z iła s ię m ię d z y in n y m i z e z m ia n y u k ła d u s i ł w p a r la m e n c ie, g d z ie n a j s iln ie j s z y m u g r u p o w a n ie m s t a ło s ię C e n tr u m , p o n a d to z p e w n y c h z m ia n w p o lit y c e g o s p o d a r c z e j g r z e b ią c e j lib e r a liz m g o s p o d a r c z y , a t a k ż e z p o j a w ie n ia s ię s o c j a ld e m o k r a c j i. G łó w n ą k w e s t ią s p o r n ą w p o r o z u m ie n iu W a ty k a n u z R z e s z ą o k a z a ła s ię s p r a w a p o ls k a . R o z d z ia ł tr z e c i z a w ie r a o m ó w ie n ie p o lit y k i r z ą d u p r u s k ie g o w o b e c lu d n o ś c i p o l s k ie j . W la t a c h K u lt u r k a m p f u c e l te j p o lit y k i z m ie r z a ł d o p r z e c iw d z ia ła n ia n a s t r o jo m a n t y p r u s k im i z ła m a n ia w p ł y w ó w k le r u p o ls k ie g o . S łu s z n ie p o d k r e ś la a u to r w a ż k o ś ć s p r a w y p o ls k ie j w s t o s u n k a c h N ie m i e c z in n y m i p a ń s t w a m i. O m ó w io n e z o s t a ły w t y m r o z d z ia le w s z y s t k ie p o s u n ię c ia r z ą d u i a d m in is t r a c j i p r u s k ie j m a j ą c e
RE CE NZJE I OMÓW IENIA 543
n a c e lu o g r a n ic z e n ie w o ln o ś c i P o la k ó w . S z c z e g ó ln e z n a c z e n ie w r u g o w a n iu p o ls k o ś c i p r z y p a d a ło p r o c e s o w i u p o w s z e c h n ia n ia i n ie m c z e n ia s z k o ln ic t w a lu d o w e g o i ś r e d n ie g o w r e je n c j a c h z a b o r u p r u s k ie g o , c z e m u s łu ż y ły p o s z c z e g ó ln e u s t a w y , a ta k ż e s p o s ó b ic h r e a liz a c j i. W s z e c h s tr o n n e s k u t k i t e g o p r o c e s u u w id o c z n iły s ię m ię d z y in n y m i w z m n ie j s z e n iu s ię lic z b y P o la k ó w u c z ą c y c h s ię w s z k o ła c h ś r e d n ic h i o b n i ż e n iu p o z io m u n a u c z a n ia . D a le j z w r a c a a u to r u w a g ę n a z w ię k s z e n ie u p r a w n ie ń p r u s k ic h s a m o r z ą d ó w t e r e n o w y c h o r a z n a s k u t k i u s t a w o n ie m ie c k im j ę z y k u u r z ę d o w y m i o ś lu b a c h i m e t r y k a c h c y w iln y c h . O m a w ia ją c t e p r o b le m y , ic h r e a liz a c j ę n a o b sz a r z e Ś lą s k a , P o z n a ń s k ie g o c z y P r u s Z a c h o d n ic h , n ie z w r a c a a u to r w ię k s z e j u w a g i n a te r e n W a r m ii i M a zu r . P r z e c h o d z ą c d o z a g a d n ie n ia w a lk i s p o łe c z e ń s t w a p o ls k ie g o z p o lit y k ą g e r m a n i- z a c y jn ą w s k a z u j e L . T r z e c ia k o w s k i n a n ie z b y t d o g o d n e w a r u n k i je j r o z w o j u n a t e r e n ie za b o r u , n a b r a k c e n t r a ln e g o o ś r o d k a k o o r d y n u j ą c e g o o r a z n ą w ą s k ie g r o n o d z ia ła c z y . W t y c h s p e c y f ic z n y c h w a r u n k a c h d u ż ą r o lę o d g r y w a ła p r a s a b ę d ą c m i e j s c e m d y s k u s j i n a d s p o s o b a m i, ś r o d k a m i i f o r m a m i r e a liz a c j i o d r ę b n o śc i n a r o d o w e j, a t a k ż e p r o p a g u j ą c s ło w o p o ls k ie i n ie k ie d y o r g a n iz u ją c a k c j e p o ls k ie . S iln ą p o z y c ję w c z a s o p iś m ie n n ic t w ie u z y s k a ły P r u s y Z a c h o d n ie . P r z y p o m n ia n a z o s t a ła ta k ż e s p e c y f ik a r o z w o j u c z a s o p iś m ie n n ic t w a p o ls k ie g o n a M a z u r a c h , g d z ie „ G a z e ta L e c k a ” o lo j a lis t y c z n y m d u c h u n ie m ia ła w ię k s z e g o w p ł y w u n a r o z b u d z a n ie p o c z u c ia n a r o d o w e g o w ś r ó d M a z u r ó w . W w ie l u j e d n a k w y p a d k a c h p r a s a in s p ir o w a ła a k c j e p e t y c y j n e i w ie c e , za c o r e d a k c j e i p o s z c z e g ó ln i d z ie n n ik a r z e b y li n ie j e d n o k r o t n ie k a r a n i. P o l s k ie o r g a n iz a c je i s t o w a r z y s z e n ia r o z w i j a ł y w ó w c z a s r ó ż n o r o d n ą d z ia ła ln o ś ć . W y r ó ż n ia s ię p r z y t y m s p e c y f ic z n y c h a r a k t e r k s z t a łt o w a n ia s ię ż y c ia o r g a n iz a c y j n e g o n a G ó r n y m Ś lą s k u , g d z ie d o m in o w a ły s t o w a r z y s z e n ia p o d k r e ś la j ą c e s w ó j c h a r a k te r w y z n a n io w y . O d z w ie r c ie d lo n o t e ż r y w a li z a c j ę p o ls k o - n ie m ie c k ą n a p o lu w y b o r c z y m , u k a z a n o je j f o r m y o r g a n iz a c y j n e i w y n ik i. S z c z e g ó ln ą u w a g ę z w r a c a a u t o r n a Ś lą s k , W ie lk o p o ls k ą i P r u s y Z a c h o d n ie . W s k a z u j e n a w s p ó łp r a c ę p o s łó w p o ls k ic h z C e n tr u m o ra z n a d z ia ła ln o ś ć w o b r o n ie p r a w w ła s n e g o n a r o d u . W y d a t n ie r y s u j e s ię p r z y t y m ro la p o s łó w p o ls k ic h w w a lc e z g e r m a n iz a c j ą m im o b r a k u je j p r a k t y c z n y c h r e z u lt a t ó w . P o d k r e ś lo n a z o s t a ła in t e g r u j ą c a r o la c a ło k s z t a łt u p o ls k ic h z m a g a ń d la s p o łe c z e ń s t w a p o ls k ie g o w s z y s t k ic h z a b o r ó w . W z a k o ń c z e n iu p o d k r e ś la L . T r z e c ia k o w s k i w p ł y w z a z ę b ia n ia s ię k w e s t i i n a r o d o w e j z r e lig ij n ą n a a k t y w iz a c j ę s z e r o k ic h m a s lu d n o ś c i p o ls k ie j . W y r ó ż n ia je d n a k o b sz a r y , g d z ie k w e s t i e t e n ie p o k r y w a ły s ię . C h o c ia ż b y n a M a z u r a c h ż y li ta k ż e P o l a c y p r o t e s t a n c i, a n a Ś lą s k u lic z n i N ie m c y k a t o lic y . N a M a z u r a c h d o m in o w a ło j e d y n ie p o c z u c ie o d r ę b n o ś c i j ę z y k o w e j i o b y c z a j o w e j , n ie z m ie r z a j ą c e j e d n a k d o a k t y w n e j o b r o n y te j o d r ę b n o śc i. P r o c e s r o z w o j u k u a k t y w iz a c j i b y ł ta m b a r d z o p o w o ln y . M o n o g r a fia L . T r z e c ia k o w s k ie g o z a w ie r a b o g a tą t r e ś ć o d z w ie r c ie d la j ą c ą z a s a d n ic z e p r o b le m y K u lt u r k a m p f u i z a g a d n ie n ia p o k r e w n e . D o s k o n a le o d d a je , m o ż n a rz e c , a t m o s f e r ę t a m t y c h c z a s ó w d z ię k i lo g ic z n e m u u k ła d o w i t r e ś c i i u w y d a t n ie n iu w a ż n y c h p r o b le m ó w . O p a r ta n a b o g a te j b a z ie ź r ó d ło w e j j e s t j a k b y w p e w n y m s e n s ie p o d r ę c z n ik ie m h is t o r ii z a b o r u p r u s k ie g o t a m t y c h la t . J e d n a k ż e w z b y t m a ły m s t o p n iu p o d k r e ś lo n o s p e c y f ic z n e c e c h y p o s z c z e g ó ln y c h p r o w in c j i i za m a ło u w a g i p o ś w ię c o n o w o g ó le te r e n o m W a r m ii i M a z u r . M im o . ż e — p is z e a u t o r — w K u lt u r - k a m p f ie W a r m ia o d e g r a ła r o lę s z c z e g ó ln ą , n ie z a z n a c z a , ż e s t a m t ą d w z ią ł on s w ó j p o c z ą te k . N a le ż a ło b y n ie c o d o k ła d n ie j p r z e d s t a w ić r u c h s t a r o k a t o lic k i n a W a r m ii, w p o c z ą tk o w e j f a z ie b a r d z o g r o ź n y , j e d n a k w c a ło ś c i s ła b y . N ie c o u w a g i n a le ż a ło p o ś w ię c ić s k u t k o m u s t a w m a j o w y c h d la K o ś c io ła k a t o lic k ie g o n a W a r m ii. O c z y w iś c ie p r o p o r c je t r e ś c i m ó w ią n a m w p e w n y m s e n s ie , ż e p r z e b ie g a k c j i r z ą d o w e j w d ie c e z j i w a r m iń s k ie j n ie b y ł t a k o s tr y i g w a łt o w n y , ja k w a r c h id ie c e z j i g n ie ź - n ie ń s k o -p o z n a ń s k ie j i s k u t k i K u lt u r k a m p f u n ie z a z n a c z y ły s ię w t a k im s t o p n iu ja k w W ie lk o p o ls c e , le c z s y t u a c j ę p o w y ż s z ą n a le ż a ło b y w y j a ś n ić s z e r z e j. U s z ło u w a g i a u to r a , ż e m im o o b ie k t y w n e g o p o c z u c ia n a r o d o w e g o r ó w n ie ż n a t e r e n ie W a r m ii n a w e t t y lk o w a s p e k c ie a k c j i p r z e c iw k o K o ś c io ło w i k a t o lic k ie m u , d u ż ą r o lę o d g r y w a ł m o t y w w a lk i z p o ls k o ś c ią t e g o t e r e n u . O c z y w iś c ie p r z e b ie g w a lk i k u ltu r n e j b y ł u z a le ż n io n y od s k ła d u n a r o d o w e g o , a w ię c o s t r z e j s z y n a t e r e n a c h , g d z ie w i ę k s z o ś ć lu d n o ś c i s t a n o w ili P o la c y . I d e e s t a r o k a t o lic k ie p r z y j m o w a ły s ię w o ś r o d k a c h c z y s t o n ie m ie c k ic h n ie z n a j d u j ą c w o ś r o d k a c h p o ls k ic h ż a d n e g o p o p a r c ia . N o to w a n o ,
544 R E CE NZJE I O MÓW IENIA
n ie m ó w ią c o w y m ie n io n y c h p r z e z a u to r a d e k la r a c ja c h lo j a ln o ś c i w o b e c S t o lic y A p o s t o ls k ie j , t a k ż e o d w a ż n e w y s t ą p ie n ia r o d z ic ó w z o k r ę g u o ls z t y ń s k ie g o p r z e c iw z m u s z a n iu ic h s y n ó w d o u c z ę s z c z a n ia n a w y k ła d y r e lig ii s t a r o k a t o lic k ie j w g im n a z j u m b r a n ie w s k im . Z a p e w n e p e łn ie j s z y o b ra z p r z e b ie g u K u lt u r k a m p f u o s ią g n ą łb y a u to r, g d y b y w z d e c y d o w a n y s p o s ó b r o z d z ie la ł W a r m ię od M a z u r . T y m c z a s e m in f o r m a c je o d n o s z ą c e s ię t y lk o d o j e d n e g o z t y c h r e g io n ó w w k o n t e k ś c ie s łó w a u to r a o d n o s z ą s ię d o o b y d w ó c h . P r z e c ie ż n ie m o ż e m y z a lic z a ć A n t o n ie g o G ą s io r o w s k ie g o , G u s ta w a G iz e w iu s z a i K r z y s z t o f a M r o n g o w iu s z a d o d z ia ła c z y z a r ó w n o M a z u r j a k i W a r m ii (ss. 31, 33). J e ś li H ie r o n im D e r d o w s k i p r ó b o w a ł d z ia ła ć n a r z e c z M a z u r , to n a p e w n o n ie o d e g r a ł ż a d n e j r o li n a W a r m ii (s. 220). C ie k a w a b y ła b y r ó w n ie ż a n a liz a w z a j e m n y c h r e la c j i m ię d z y z a g a d n ie n ia m i k a t o lic y z m u , e w a n g e lic y z m u i p o ls k o ś c i, k t ó r e z n a j d o w a ły o d b ic ie w p o s u n ię c ia c h a d m in is t r a c j i w s c h o d n io p r u s k ie j i b is k u p a K r e m e n tz a . P o w a ż n y i c i e k a w y p r o b le m , k tó r e g o r o z p a t r z e n ie p r z y n io s ło b y d o k ła d n ie j s z y o b r a z K u lt u r k a m p f u w P r u s a c h W s c h o d n ic h , t o p o ls k o ś ć k a t o lik ó w n a M a z u r a c h ( k w e s t ię tę z a s y g n a liz o w a ł T. G r y g ie r , S p r a w a p o ls k a w P r u s a c h W s c h o d n ic h w la ta c h 1870— 1900 w o ś w ie t le n iu w ł a d z p r u s k ic h , P r z e g lą d Z a c h o d n i, 1951, ss. 493— 544). B r a k c h o c ia ż b y w z m ia n k i o s ły n n e j p e t y c j i w a r m iń s k ie j z 1885 r. N ie z n a m y t a k ż e s t o s u n k u a u to r a d o s p r a w y g ie t r z w a łd z k ie j z 1877 r o k u (p or. A . W a k a r, P r z e b u d z e n i e n a r o d o w e W a r m ii 1886— 1893, O lsz ty n 1965). W ła ś n ie w G ie t r z w a łd z ie
A n d r z e j S a m u lo w s k i z a ło ż y ł p ie r w s z ą p o ls k o - k a t o lic k ą k s ię g a r n ię . D y s k u s y j n y w y d a je s ię p o g lą d L . T r z e c ia k o w s k ie g o , że c z y n n ik r e lig i j n y n ie o d e g r a ł r o li w k w e s t ii n a r o d o w e j n a M a z u r a c h (s. 277). W ła ś c iw ie n ie d o w ia d u j e m y s ię o p o s t a w ie d u c h o w ie ń s t w a w a r m iń s k ie g o w o b e c w ła d z p r u sk ic h , a n i o r e a k c ji lu d n o ś c i p o ls k ie j i n i e m ie c k ie j n a W a rm ii. W y lic z a j ą c p o w ia t y z p r z e w a g ą lu d n o ś c i p o ls k ie j w P r u s a c h W s c h o d n ic h p o m in ą ł a u to r p o w ia t m r ą g o w s k i (s. 23).
D y s k u s y jn e w y d a j e s ię s t w ie r d z e n ie , ż e p o z a P o z n a ń s k ie m i G ó r n y m Ś lą s k ie m c h ło p i n ie m ie c c y z n a j d o w a li s ię w w ię k s z o ś c i (s. 25). P r z e c ie ż p o łu d n io w a W a rm ia i p o łu d n io w e o ra z p o łu d n io w o - w s c h o d n ie p o ła c ie P r u s W s c h o d n ic h to t e r e n y n ie m a l c a łk o w ic ie e t n ic z n ie p o ls k ie . S tą d t e ż tr u d n o s ię z g o d z ić z ta k o s tr o ż n y m s f o r m u ło w a n ie m , ż e „ I s t n ia ły s k u p is k a P o la k ó w w y z n a n ia e w a n g e lic k ie g o n a M a z u r a c h ”. Z a s t a n o w ić s ię w a r to , c z y p o m im o d e n u n c j a c j i S e m b r z y c k ie g o z 1886 r. (s. 218), n ie n a le ż a ło b y p o ś w ię c ić k ilk u z d a ń je g o d z ia ła ln o ś c i w p ó ź n ie j s z y m o k r e s ie , p r z e c ie ż w s p ó łp r a c o w a ł on z r u c h e m p o ls k im , m .in ; z K a jk ą . P o t k n ię c ia te w y n ik a j ą z te g o , iż a u to r n ie w y k o r z y s t a ł w ie l u p o ls k ic h p r a c t r a k t u j ą c y c h o in t e r e s u j ą c y c h g o z a g a d n ie n ia c h . M ia n o w ic ie p r a c T a d e u sz a G r y g ie r a ( P r z e g lą d Z a c h o d n i, 1951; K o m u n ik a t y M a z u r s k o -W a r m iń s k ie , 1961; K o n f e r e n c ja P o m o r s k a 1954), a r t y k u łó w i p r a c y J a n a W r ó b le w s k ie g o o c z y t e ln ic t w ie p o ls k im , cz y w s p o m n ia n e j r o z p r a w y A n d r z e ja W a k a ra . W s u m ie p r a c a L . T r z e c ia k o w s k ie g o w s p o s ó b o r y g in a ln y i o b sz e r n y p r z e d s t a w ia p r o b le m a t y k ę K u lt u r k a m p f u n a z ie m ia c h p o ls k ic h z a b o r u p r u s k ie g o w y p e łn ia ją c s p o r o lu k d o ty c h c z a s o w e j h is t o r io g r a f ii i z m ie n ia j ą c b łę d n e u s t a le n ia i w n io sk i- z w ła s z c z a lit e r a t u r y z a c h o d n io n ie m ie c k ie j . S z c z e p a n W ie r z c h o s ł a w s k i J e r z y O l e k s i ń s k i , B a r d z ie m i m a z u r s k i e j, W a r s z a w a 1972, N a s z a K s ię g a r n ia , ss. 392, w t e k ś c ie ilu s t r a c j e .
Z a in t e r e s o w a n ie p o s ta c ią M ic h a ła K a j k i n ie s ła b n ie w s p o łe c z e ń s t w ie p o ls k im . 0 il e je d n a k w la t a c h p ię ć d z ie s ią t y c h w y d a n o o n im k ilk a o p r a c o w a ń n a u k o w y c h 1 z b io r k ó w j e g o w ie r s z y , to o s t a t n i o k r e s c h a r a k t e r y z u j e s ię p r z e d e w s z y s t k im p o p u la r y z a c ją je g o ż y c ia i t w ó r c z o ś c i, c z e g o w y r a z e m je s t m ię d z y in n y m i k s ią ż k a J e r z e g o O le k s iń s k ie g o .
B io g r a f ię p o e ty , p r z e p la ta n ą n a d e r c z ę s t o s t r o f a m i j e g o w ie r s z y , p r z e d s t a w ia J. O le k s iń s k i w k o n t e k ś c ie p o ls k ie g o r u c h u n a M a z u r a c h i W a r m ii. D z ie s ię c io t y - s ię c z n y n a k ła d d e t e r m in u j e , s iłą r z e c z y , s z e r o k i k r ą g o d b io r c ó w . Z m u s iło t o n ie w ą t p liw ie a u to r a d o p o p u la r n e g o u j ę c ia b io g r a f ii, a co za t y m id z ie , t a k ż e d o p r z y p o m n ie n ia w ie l u p o w s z e c h n ie z n a n y c h f a k t ó w z h is t o r ii W a r m ii i · M a z u r . O b ję to ś ć k s ią ż k i (17,4 a rk .) w z b u d z a ła j e d n a k cic h ą n a d z ie ję , ż e d o t y c h c z a s o w a w ie d z a o ż y
