Wspólne przedsiębiorstwa w gospodarce krajów socjalistycznych

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S J O L I A ' OECONOMICA 87 , 1988

Ziemowit Szczakowski*

WSPÓLNE PRZEDSIĘBIORSTWA W GOSPODARCE KRAjrfw SOCJALISTYCZNYCH

P ro c e sy międzynarodowej i n t e g r a c j i g o sp o d arcze j k rajów s o c j a l i s t y c z n y c h p o d le g a ją s t o p n io w e j , a l e c i ą g ł e j e w o l u c j i . T r a d y c y j ne formy i n t e g r a c j i s o c j a l i s t y c z n e j , c h o c ia ż cenne i p i e c z o ł o w i c i e r o z w i j a n e , n i e mogą być uznane za w y s t a r c z a j ą c e . N ie u c h ro n n ie r y s u j e s i ę zatem k o n ie c z n o ść p oszukiw an ia innych wyższych form i n t e g r a c j i . W t e j m a t e r i i na uwagą z a s łu g u j e zw łaszcza s o c j a l i s t y c z n e p r z e d s i ę b i o r s t w o międzynarodowe. Zdaniem czec h o s ło w a c k ie g o ekono m is ty J . Nykryna - wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w a są formą powiązań i n t e g r a c y j n y c h dosko nalszą od innych form w sp ółp racy g o s p o d a r c z e j1 . Od p ow iad ają one wyższemu etapowi rozwoju w sp ółp racy między k ra jam i s o c j a l i s t y c z n y m i . D la te g o też p o g ł ę b i a n i u procesu i n t e g r a c j i s o c j a l i s t y c z n e j tow a rz ysz yć bę d zie w zrost zn a cze n ia wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w międzynarodowych.

JL__Ko r p o r a c j e wi e l o n a r o d owe na Zachodzie a wspólne p r z e d s i ę b i o r s twa s o c j a l i s tyczne

N ie z w y k le s zy b k i rozwój k o r p o r a c j i w ie lon aro d ow ych j e s t jedną z c h a r a k t e r y s t y c z n y c h cech światowego systemu k a p i t a l i s t y c z n e g o w o k r e s i e powojennym. Wszystko wskazuje na to, i ż tempo tego rozwoju n i e u le g a zahamowaniu, wręcz p r z e c i w n i e - n a l e ż y s i ę spodziewać je g o p r z y ś p i e s z e n i a w n a j b l i ż s z e j p r z y s z ł o ś c i .

K o r p o r a c j e w ielonarodow e mogą organizow ać swoje p rze d sięw z ię c ia z a g r a n ic ą wespół z lo k a ln y m i u działow cam i prywatnymi lub

part-* Doc. dr w I n s t y t u c i e Handlu Z a g ra n iczn eg o UL.

1 J . N y k r y n, O v o j i p r o f i l mul t i n a r o d n i c h podniku, "Za- h r a n i c n i Obchod" 1971, nr 10.

(2)

stwem2 . Są to wspólne p r z e d s i ę w z i ę c i a ( j o i n t v e n t u r e s ) , k t ó r e z punktu w id z en ia o r g a n iz a c y jn e g o stan ow ią wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w a kompanii m a c ie r z y s t y c h oraz m iejscowych p a rtn e ró w . Terminu "wspólne p r z e d s i ę w z i ę c i e " używa s i ę zwykle w tyc h przypadkach, gdy p odk re ś l a s i ę u d z i a ł lo k a l n y c h p artn erów w z a g ra n ic z n y c h o p e r a c ja c h k o r p o r a c j i w ielonarodow ych.

U międzynarodowienie podmiotu gospodarczego p r z y n o s i w i e l e ko r z y ś c i 3 . Międzynarodowy c h a r a k t e r p r z e d s i ę b i o r s t w a s p r z y j a t r a n s f e r o w i t e c h n o l o g i i , um ożliw ia b a r d z i e j r a c jo n a l n ą a l o k a c j ę zaso bów, k tórym i p r z e d s i ę b i o r s t w o dysponuje oraz ic h w y k o rz y s t a n ie w warunkach op tym alnych. Z d r u g i e j s t r o n y , d z i ę k i większemu polu manewru, międzynarodowy c h a r a k t e r zapewnia p r z e d s i ę b i o r s t w u pozy c j ę u p rz y w ile jo w a n ą na rynkach państw obcych w stosunku do konku r e n c y jn y c h p r z e d s i ę b i o r s t w o c h a r a k t e r z e krajowym. P r z e d s i ę b i o r stwa w ielonarodowe zn a czn ie p rze w y ższa ją pod względem s p rz ed a ż y , o s ią g a n y c h zysków, posiad anych aktywów czy z a t r u d n i e n i a p r z e d s i ę b io r s t w a d z i a ł a j ą c e na jednym ryn k u . Daje to im przewagę konkuren- c y j n ą nad p r z e d s i ę b io rs t w a m i narodowymi i umożliwia dynamiczną eks p a n s ję z a g r a n ic z n ą .

Oominującą d z i e d z in ą e k s p a n s ji z a g r a n i c z n e j k o r p o r a c j i w i e l o narodowych s t a j e s i ę przemysł p r z e tw ó r c z y 4 . E k s p a n sja w tym d z i a l e obejmuje również coraz szerszym zasię g ie m k r a j e r o z w i j a j ą c e s i ę . Z m n ie js z a ją s i ę n a to m ia s t p r z e d s i ę w z i ę c i a z a g ra n ic z n e w wydobywa n iu zasobów n a t u r a l n y c h .

K o r p o r a c je wielonarodowe są w z a s a d z ie z ja w is k ie m o s t a t n i e g o t r z y d z i e s t o l e c i a . W l a t a c h s ie d e m d z i e s i ą t y c h obserwuje s i ę także podejmowanie p r z e d s i ę w z ię ć z a g ra n ic z n y c h przez firm y b ogatszych i b a r d z i e j uprzem ysłowio nych k rajów r o z w i j a j ą c y c h s i ę 5 . Są to jednak g łó w n ie o p e r a c je r e g i o n a l n e . P r z e d s i ę w z i ę c i a z a g r a n ic z n e t y c h k r a jów są znikome w stosunku do św iatow ych zasobów bezp o śred n ich inwe s t y c j i z a g r a n ic z n y c h . Rozwój k o r p o r a c j i w ielonarodow ych j e s t z j a wiskiem ekonomicznym, c h a r a k t e ry s ty c z n y m d la krajów u p rz em y sło w io nych.

2

E . С у г з o n, K o r p o r a c je w ie lon aro d ow e , Warszawa 1981, s . 37.

} i M a r s z a ł e k , Mechanizmy i n a r z ę d z ia i n t e g r a c j i g o s p o d a rc z e j k ra jó w RWPG, Warszawa 1981, s . 71.

4 C y r s o n, K o r p o r a c j e w ielon aro d ow e, s . 204. 5 Ib id e m , s . 202.

(3)

Rola p r z e d s i ę b i o r s t w wielonarodowych w gospodarce św ia to w e j z n a jd u je swoje o d b i c i e w procesach k o n c e n t r a c j i i c e n t r a l i z a c j i k a p i t a ł u na poszczególnych rynkach narodowych, a także na rynku międzynarodowym*’ . G e n e r a l n i e można s t w i e r d z i ć , że pow stanie i w spółczesny rozwój p r z e d s i ę b i o r s t w w ielonarodowych sta n ow ią nowy ja k o ś c io w o etap tyc h procesów. D z ię k i nim bowiem współczesny rynek międzynarodowy w coraz mniejszym s to p n iu j e s t zespołem odrębnych rynków narodowych poszczególnych k r a jó w . Względna i z o l a c j a między tymi rynkami z o s t a ł a przełamana poprzez dokonywanie przez p rz e d s i ę b i o r s t w a wielonarodowe i n w e s t y c j i b e z p o śre d n ic h , k t ó r y c h efektem j e s t wzajemna p e n e t r a c j a rynków m a c ie r z y s t y c h tyc h p r z e d s i ę b i o r s t w . N ależy z a k ła d a ć , że r o l a p r z e d s i ę b i o r s t w w ielonarodow ych w gospo d a rc e ś w ia to w e j n i e będzie p o d l e g a ła zasadniczym zmianom w b l i ż s z e j p r z y s z ł o ś c i , a ic h zn a cze n ie może nawet w z r a s ta ć .

W samym porównaniu s o c j a l i s t y c z n y c h i k a p i t a l i s t y c z n y c h p rz e d s i ę b i o r s t w międzynarodowych tkw ią elementy w skazujące na to , że są one prze ciw sta w n e s o b ie pod wzglądem swej i s t o t y . Wydaje s i ę , że n a l e ż y tu z w r ó c ić uwagę przede wszystkim na dwie sprawy:

1. P r z e d s i ę b i o r s t w a międzynarodowe k rajów RWPG d z i a ł a j ą w od miennych warunkach u s tro jo w y c h n iż k o r p o r a c j e wielonarodowe na Z a c h o d z ie . 7 n a jd u je to wyraz przede wszystkim w mechanizmach powo ły w a n ia do ż y c i a jednego i drug ieg o typu p r z e d s i ę b i o r s t w a . S p o ł e czeństwo s o c j a l i s t y c z n e odznacza s i ę n ie o s ią g a ln y m w warunkach k a p i t a l i z m u poziomem u s p o ł e c z n i e n i a procesu p r o d u k c j i . Ponadto gos podarka s o c j a l i s t y c z n a j e s t gospodarką planową i w związku z tym pla n y wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a muszą być skoordynowane z planami k r a j u - s i e d z i b y i in nych z a in te r e s o w a n y c h państw. F a k t , że wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w o s o c j a l i s t y c z n e j e s t w ła s n o ś c ią państw -uc zestnik ów , sta n o w i g w arancję u n i k n i ę c i a w jeg o d z i a ł a l n o ś c i k o n f l i k t u z i n t e resam i narodowymi. Co w i ę c e j zgodność z tymi celam i le ż y u podstaw tw o rz e n ia wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w s o c j a l i s t y c z n y c h .

2. Głównymi c e la m i k o r p o r a c j i międzynarodowych s ą : z y s k , wzrost sp rz e d a ż y , b ezp ieczeń stw o ( d z i a ł a n i e p rze c iw k o k o n k u r e n c j i ) i kon t r o l a o t o c z e n ia zewnętrznego. N ie m n ie j podstawowym k r y t e r i u m w d z i a ł a n i u k o r p o r a c j i j e s t zysk i m i n i m a l i z a c j a n ie p e w n o ś c i. N ato m ia st d o ty c h c z a s wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w a s o c j a l i s t y c z n e n i e k ie

-ь M. Ł e b k o w s k i , B. S o s n o w s k i , R o la w i e l k i c h p r z e d s i ę b i o r s t w transnarodow ych w gospodarce ś w i a t o w e j , "Spraw y Mię dzynarodowe" 19B4, nr 10.

(4)

r u j ą s i ę w swej d z i a ł a l n o ś c i g o sp o d arcze j zasadą m a k s y m a liz a c ji zysku, le c z zasadą z a s p o k o je n ia p otrzeb w s p ó łu c z e s tn ic z ą c y c h w nim k ra jó w na wytwarzany w ty c h p r z e d s i ę b i o r s t w a c h prod uk t.

Za podstawowe k r y te r iu m tw o rz e n ia wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w s o c j a l i s t y c z n y c h n a le ż y uznać perspektywy u z y sk a n ia k o r z y ś c i w s f e r z e p r o d u k c j i i możliwość p o g ł ę b i e n i a s o c j a l i s t y c z n e g o p o d z ia łu p rac y 7 .

Stosunkowo skromne do t e j pory z n a c ze n ie wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w w k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h , w p r z e c i w i e ń s t w i e do b u r z l i w e j e k s p a n s j i k o r p o r a c j i wie lonarodow ych w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h , n i e j e s t przejawem z a c o f a n i a a n i z a n ie d b a n ia , k t ó r e n a le ż y w s z y bkim tempie skorygować. J e ż e l i bowiem szereg k o r z y ś c i , j a k i c h przy s p a r z a j ą wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w a , można z r e a liz o w a ć w in ny sposób, to wówczas n i e zachodzi tak p i l n a p o trze b a ich t w o r z e n ia . K r a j e RWPG p o z o s t a ją jednak w t y l e na polu tw o rz e n ia p r z e d s i ę b i o r s t w mię dzynarodowych w tym s e n s i e , że n ie w y k o rz y s t u ją w s z y s t k ic h i s t n i e j ą c y c h w t e j d z i e d z i n i e m o ż liw o ś c i. P ro c e s i n t e g r a c j i wspólno ty może z o s ta ć w y d a tn ie p r z y s p ie s z o n y poprzez r o z s z e r z e n i e bezpo ś r e d n ic h powiązań między organami i o r g a n i z a c ja m i k ra jó w członkow s k i c h RWPG. I I . P o j ę c i e , c e l e i przyczyn y tw o rz e n ia wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w Ha XXV S e s j i RWPG, k t ó r a od b yła s i ę w B u k a r e s z c ie w dniach 26-29 V I I 1971 r . , z o s t a ł p r z y j ę t y "Kompleksowy program p o g ł ę b i a n i a i d o s k o n a le n ia w sp ółp racy i rozwoju s o c j a l i s t y c z n e j i n t e g r a c j i O

g osp o d arcze j krajów c z ło n k o w skich RWPG" . W ła ś n ie w nim po raz p ie rw s z y z o s t a ł a p o d n ie sio n a p roblem atyka wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w . Zapowiedzi ic h pow ołania z o s t a ł y jednak sformułowane dość o s t r o ż n i e . "Kompleksowy p r o g r a m . . . " s ta n o w i, że w toku r e a l i z a c j i jeg o postanowień "może z a i s t n i e ć celow ość t w o rz e n ia przez organy państwowe lub o r g a n i z a c j e gospodarcze za in te re so w a n y c h

kra-9 jów wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w " . L . Z u r a w i c k i , Międzynarodowe p r z e d s i ę b i o r s t w a socja l i s t y c z n e , "Sprawy Międzynarodowe" 1977, nr 6. g C y t . d a l e j ja k o "Kompleksowy p r o g r a m . . . "

(5)

D o k ła d n ie js z e o k r e ś l e n i e i s t o t y wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a za w i e r a j ą "Przyk ła d ow e p o s ta n o w ie n ia o warunkach powoływania i działa n i a w k r a j a c h cz ło n k o w s k ic h RWPG międzynarodowych o r g a n i z a c j i gos p o d a r c z y c h ". Z o s t a ł y one p r z y j ę t e na 61 p o s ie d z e n iu Komitetu Wyko nawczego RWPG 26 I 1973 r . Natomiast w s t y c z n i u 1976 r . Kom itet Wykonawczy RWPG zaak ceptow ał " J e d n o l i t e zasady o powoływaniu i d z i a ł a l n o ś c i międzynarodowych o r g a n i z a c j i g o s p o d arc z y c h ". Z a l e c i ł on krajom członkowskim i organom RWPG p o s łu g iw a n ie s i ę zasadami tego dokumentu w p r a k t y c e .

W myśl "P rz y k ła d o w y c h p o s t a n o w i e ń . . . ” międzynarodowa o r g a n i z a c j a gospodarcza może p r z y b ra ć t r o j a k ą p o s t a ć

10.-1) międzynarodowego z je d n o c z e n ia gospodarczego bądącego osobą p raw n ą;

2) międzynarodowego z je d n o c z e n ia gospodarczego n i e będącego o- sobą prawną, zwanego międzynarodowym sto w arzyszeniem gospodarczym;

3) wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a .

Do zadań międzynarodowych zjednoczeń gospodarczych (w obu po s t a c i a c h ) n a le ż y ko o rd y n a c ja o k r e ś l o n e j d z i e d z in y lub d z i e d z in d z i a ł a l n o ś c i ucze stników oraz wykonywanie b e z p o ś r e d n ie j d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a rc z e j. Własną d z i a ł a l n o ś ć prowadzą one na drodze powo ły w a n ia w ic h o b r ę b ie f i l i i (w spólnych p r z e d s i ę b i o r s t w ) w d z i e d z i nach p r o d u k c j i , u s ł u g , p r a c naukowo-badawczych i t p . Wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w a tworzy s i ę w c e l u prowadzenia b e z p o ś r e d n ie j d z i a ł a l n o ś c i g osp o d arczej w o p a r c iu o wkłady członków. J e s t to o r g a n i z a c j a kierowana w s p ó ln ie przez członków, r o z p o rz ą d z a ją c a ja k o osoba prawna p rzyd zielo nym j e j mieniem na zasadach s a m o o p ł a c a l n o ś c i .

Wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w o j e s t j e d n o s t k ą , k t ó r ą powołują organa państwowe lub o r g a n i z a c j e gospodarcze k i l k u k r a jó w . P o s ia d a własny m a ją te k , j e s t podmiotem prawa c y w iln e g o , d z i a ł a na zasadach r o z rachunku gospodarczego i c a ł k o w i c i e odpowiada swoim m ajątkiem za p r z y j ę t e zo b ow ią z a n ia . Wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w a pow ołuje s i ę na mocy porozum ienia op arte g o na p raw ie międzynarodowym bądź umowy między u c z e stn ik a m i (umowa prawa c y w i l n e g o ) . Porozum ienie m iędzy narodowe może także s ł u ż y ć ja k o p r z e s ł a n k a z a w a r c ia umowy o utwo r z e n iu wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a przez u c z e s tn ik ó w , k t ó r y c h wskażą państwa - s tr o n y p o ro z u m ie n ia.

W l i t e r a t u r z e ekonomicznej p o j ę c i e "wspólnego p r z e d s ię b io rs t w a "

10 A. J a n i k , Prob lem atyk a prawna wspólnych p rzedsiębiorstw RWPG,"Sprawy Międzynarodowe" 1975, nr 7-8.

(6)

j e s t r ó ż n ie o k re ś la n e przez poszczególnych autorów. 0. Jakubowski c h a r a k t e r y z u j ą c p r z e d s i ę b io r s t w o międzynarodowe wyposażył j e w na s t ę p u j ą c e c e c h y 11:

1) j e s t to osoba prawna prawa c y w iln e g o ;

2) j e s t je d n o s tk ą wyodrębnioną pod względem majątkowym i samo d z i e l n i e odpowiada za swoje zo b ow iązania;

3) powołano j ą do prowadzenia b e z p o ś r e d n ie j, o p e ra ty w n e j d z i a ł a l n o ś c i gosp o d arczej ( p r o d u k c y j n e j , handlowej lub u s łu g o w e j) z r e g u ły na zasadach rozrachunku gospodarczego.

W podobny sposób c h a r a k t e r y z u j e wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w o K. 12

S zczep ań sk i . Rozumie on przez n ie formę k o o p e r a c j i , p o l e g a j ą c ą na w sp ó ln ej d z i a ł a l n o ś c i g osp o d arczej dwóch lub w i ę c e j p artn erów i obejm ującą wspólne p r z e d s i ę w z i ę c i a in w e s t y c y jn o - p r o d u k c y jn e na t e r e n i e jednego z partnerów oraz wspólny zbyt produktów. W tym c e lu p a r t n e r z y powołują p o s ia d a j ą c ą osobowość prawną nową je d n o s t k ę gos p od arczą, będącą ic h wspólną w ła s n o ś c ią i p r a c u j ą c ą na ic h w sp ól ny rachunek. Je d n o s tk a tak a prowadzi d z i a ł a l n o ś ć zgodnie ze s t a t u tem zatwierdzonym przez partnerów - z tym, że j e j w y n ik i ekonomicz ne d z i e lo n e są między p artn erów sto so w n ie do w n ie s io n y c h wkładów. I n t e r e s u j ą c ą d e f i n i c j ę wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a podaje rów n ie ż E . F a u d ie . W d e f i n i c j i t e j zaw arte są t r z y elem enty o k r e ś l a j ą c e wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w a 13:

1) s ta n o w ią one formę międzynarodowej ekonomicznej k o o p e r a c j i ; 2) są samodzielne w zn aczen iu ekonomicznym i prawnym;

3) obejmują w i e l e d z i e d z i n , w k t ó r y c h mogą r o z w i j a ć swą d z i a ł a l n o ś ć gospodarczą. •

J e ż e l i chodzi o ekonomiczne p r z e s ł a n k i tw o rz e n ia wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w p r o d u k c y jn y c h , to podstawowym warunkiem u tw o rz en ia wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a w p rzem yśle wydobywczym j e s t i s t n i e n i e komplementarnych zasobów czynników p r o d u k c j i , np. p o s ia d a n i e przez jed en k r a j zasobów surowcowych, a przez d ru g i - maszyn i urządzeń

14 p ro d u k c y jn y c h lub zasobów k a p it a ło w y c h

11 J , J a k u b o w s k i , P r z e d s i ę b i o r s t w o w handlu m iędzy narodowym. Z a g a d n ie n ia prawne, Warszawa 1970, s . 184.

12

Zob. K. S z c z e p a ń s k i , Wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w a k rajów s o c j a l i s t y c z n y c h , " Ż y c i e Gospodarcze" 1974, nr 38.

13 Zob. Z. 4 o m b e r a, Międzynarodowe o r g a n i z a c j e gospo d arc ze k rajów RWPG, Warszawa 1979, s . 128.

14 _G. _{N o s i a d e k,} _{P r z e s ł a n k i i k r y t e r i a w s p ó ln e j} _produ k c j i k ra jó w RWPG, "Spraw y Międzynarodowe" 1978, nr 2.

(7)

O c z y w iś c ie p r z e d s i ę b io r s t w o będzie lo k a liz o w a n e w k r a j u dyspo nującym surowcem ja k o czynnikiem nieprzenośnym. Komplementarność zasobów stanow i Jednak d op iero warunek, a n ie w y s t a r c z a j ą c ą p r z e s ła n k ę u tw orz en ia wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a . Możliwe j e s t bowiem z o rg an izo w anie w t e j s y t u a c j i w spółpracy krajów na innych z a s a dach, np. wspólnego p r z e d s i ę w z i ę c i a in w e s t y c y jn e g o . O gólnie rzecz b i o r ą c do u tw orz en ia wspólnego p r z e d s i ę b io r s t w a w przemyśle wydo bywczym dochodzi wówczas, gdy k r a j dysponujący zasobem surowcowym n i e j e s t w w y sta rc z a jąc ym s to p n iu za in tere so w an y samodzielnym r o z wojem jeg o wydobycia na rzecz p a rtn eró w , a p a r t n e r z y dysponują środkami u m o ż liw ia ją c y m i n ie t y l k o uruchom ienie w yd ob ycia, le c z rów n ie ż jeg o d a ls z y rozw ój.

Komplementarność czynników p r o d u k c j i n i e J e s t n ato m ia st wy magana przy tw orzeniu wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w w przem yśle p r z e twórczym. Można nawet p o w ie d z ie ć , że jednym z warunków u tw orz en ia wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a p rzetw órczego j e s t ic h k o n k u re n c y jn o ś ć . Komplementarność um ożliw ia bowiem w y s p e c j a liz o w a n i e s i ę p r o d u k c j i p r z e d s i ę b i o r s t w a narodowego na p o trze b y k i l k u k rajów i n i e j e s t t u t a j konieczne szu ka nie innych rozw iąz ań. Konkuren cyjn ość c z y n n i ków powoduje n a t o m ia s t, że każdy z k rajów uruchamia konk uren cyjną p r o d u k c ję , co w warunkach gospodarki p lan ow ej oznacza bądź o g r a n i c z e n ie s k a l i p r o d u k c j i do p otrze b własnego k r a j u , bądź w y s p e c j a l i zowanie s i ę w stosunku do k rajów t r z e c i c h (co z k o l e i może ozna czać walkę k o nk uren cyjną na rynkach k ra jó w t r z e c i c h ) . W jednym i drugim wypadku k r a j e r e z y g n u ją z r o z w i j a n i a wzajemnego p o d z ia łu pra cy w d anej d z i e d z i n i e .

Rozwiązaniem w t e j s y t u a c j i może . być u tw o rz e n ie wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a zaspok ającego p otrze b y w s z y s tk ic h k rajów o podob nych zasobach czynników p r o d u k c j i . Wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w o umo ż l i w i a je d n o c z e ś n ie w y k o rz y s t a n ie z a l e t dużej s k a l i w y tw a rz a n ia o- raz k o n c e n t r a c j i p ra c naukowo-badawczych.

Za tworzeniem s o c j a l i s t y c z n y c h p r o d u k c y jn y c h p r z e d s i ę b i o r s t w międzynarodowych przemawia p on ad to1^:

1) ko n ie c z n o ść r a c j o n a l n e j gospodarki czynnikam i p r o d u k c j i w o b r ę b ie RWPG ze względu na:

a ) znaczny s t o p i e ń n ied o in w e s to w a n ia w i e l u d z i e d z in gospodarek

E. S a d o w s k a , P rz y c z y n y tw o rz e n ia s o c j a l i s t y c z n y c h p r z e d s i ę b i o r s t w międzynarodowych, "Sprawy Międzynarodowe" 1976, nr 6.

(8)

narodowych krajów s o c j a l i s t y c z n y c h w stosunku do ic h p otrzeb (brak środków k a p it a ło w y c h i brak m oż liw ości rzeczowego p o k r y c i a d od at kowych i n w e s t y c j i ) ;

b) w z r a s t a j ą c y d e f i c y t s i ł y ro b o cz e j w k r a j a c h RWPG;

2) mała s k a la gospodarek narodowych, n ie p o z w a la ją c a na budowę obiektów o s i ą g a j ą c y c h optymalne rozm iary p r o d u k c j i ( w y j ą t e k stanowi gospodarka ZSRR);

3) ko nieczno ść p o d n i e s i e n i a tech niczn eg o i tec h n o lo g ic z n e g o po ziomu p r o d u k c j i w k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h ;

4) rozwój współpracy g osp o d arczej państw s o c j a l i s t y c z n y c h z wysoko r o z w in ię ty m i k r a ja m i k a p i t a l i s t y c z n y m i .

Zasadniczym i przyczyn am i, d la k t ó r y c h k r a j e RWPG d otych cz a s po w oływ ały wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w a , b y ły potrzeb y gospodarek n a r o dowych k rajów u c z e s t n i c z ą c y c h 16. P o trz e b y te rozumiane b y ły wąsko, z uwzględnieniem przede wszystkim k r y t e r i ó w b ila n s o w y c h . Przy two r z e n iu wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a b ie r z u s i ę pod uwagę głó w nie sto p ie ń wzrostu za s p o k o je n ia p otrzeb gospodarki narodow ej. Z góry za k ła d a s i e , że musi to prowadzić do e f e k t y w n ie j s z e g o w y k o rz y s ta n ia czynników p r o d u k c j i . Pom ija s i ę przy tym f a k t , że do z w ięk sz en ia s to o n ia za s p o k o je n ia p otrze b mogą p r z y c z y n i ć s i ę inne c z y n n i k i , np: zmiana s t r u k t u r y p r o d u k c j i , wzrost j e j s k a l i , k r e a c j a nowych p r o duktów, o b n iż e n ie kosztów p r o d u k c j i w wyniku postępu tech niczn eg o i o r g a n i z a c y jn e g o , i t p . K r y t e r i a te odgrywają r o l ę drugoplanową, co n i e s p r z y j a optymalnemu w y k o rz y s ta n iu czynników p r o d u k c j i .

W r e z u l t a c i e wspólne . p r z e d s i ę b i o r s t w a powoływane są w d z i e d z i nach t r a d y c y j n y c h . Cp w i ę c e j , t y l k o wówczas, gdy w żaden inny sposób n i e można ro zw iąz a ć danego problemu w spółpracy gospodar c z e j . T a k ie pasywne p o d e j ś c i e do nowych ( t z n . w y k r a c z a ją c y c h poza wymianę handlową) form powiązań gospodarczych z z a g r a n ic ą j e s t c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a krajów RWPG. Innymi słowy- z a k ł a d a ją one wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w o d o p ie ro wówczas, gdy jego brak p r z y n o s i ł by partnerom wyraźne s t r a t y . S y t u a c j a taka w y stę p u je zw łaszcza wów c z a s , gdy p a r t n e r z y dysponują n i e z a l e ż n i e różnymi czynnikami p r o d u k c j i lub metodami ic h skombinowania (n p . t e c h n o l o g i a ) , a n i e mo ją w y k o rz ys ta ć i c h s a m o d z ie ln ie ( t z n . bez tw o rze n ia wspólnego przed s i ę b i o r s t w a ) .

G. N o s l a d e k , Wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w a krajów RWPG - funkcjonow anie i p ersp sktyw y rozw oju, OJC, Warszawa 1983, s . 5.

(9)

Podstawowym celem i s t n i e j ą c y c h wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w m e j e s t k s z t a ł t o w a n i e powiązań p rod uk cyjn ych między k r a j a m i . J e s t nim przede wszystkim r o z w i j a n i e wymiany handlow ej na drodze d o s t a r c z a n ia d e fic y t o w y c h wyrobów krajom u c z e stn ic z ą c y m . Skromna i l o ś ć wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w j e s t zatem wyrazem ogólnego z a n ie d b a n ia w spółpracy krajów RWPG w d z i e d z i n i e przemysłu p rzetw ó rcz eg o. W su mie do u tw o rz en ia wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a dochodzi n a j c z ę ś c i e j wówczas, gdy s p r z y j a to w y k o rz y s ta n iu we w s p ó łp r a c u ją c y c h k r a j a c h a p a ra tu p rod uk cyjn eg o, nadwyżek s i ł y roboczej (np. " P r z y j a ź ń " w Za w i e r c i u ) lub n i e w yk o rz ystanych surowców (n p . "Haldex S . A . " ) . Pom ija s i ę przy tym m ożliw ości r o z w i n i ę c i a e ksp ortu do krajów trze c i c h zarówno s o c j a l i s t y c z n y c h , ja k i k a p i t a l i s t y c z n y c h . Pom ija s i ę k o r z y ś c i p o l e g a ją c e na u d z i a l e w zysku finansowym. Nie uwzględnia s i ę także m oż liw ości dokonywania w k r a j a c h cz łon kow skich zmian s t r u k t u r a l n y c h p r o d u k c ji d z i ę k i funkcjonowaniu wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w .

I I I . K r y t e r i a powoływan i a w sp óln ych p r z e d s i ę b i o r s t w

Wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w a krajów RWPG powoływane są przez pań stwa u c z e s t n i c z ą c e z uwzględnieniem w ie l u k r y t e r i ó w : s p o łe c z n y c h , p o l i t y c z n y c h , ekonomicznych, praw nych17. Podstawową r o l ę odgrywają jednak k r y t e r i a ekonomiczne, związane z r e a l i z a c j ą c e l u , d la k t ó rego tworzone są te i n s t y t u c j e . Celem tym j e s t z w ię k sz e n ie zaspo k o j e n i a p otrzeb gospodarek narodowych. Można w yró żn ić dwa p o d s ta wowe k r y t e r i a .

1. Zasada n ad rzę d n ości In te re s ó w g osp od arki narodowej krajów c z ło n k o w s k ic h . Oznacza ona, że w przypadku podejmowania d e c y z j i o u tw orz en iu wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a lub u c z e s t n i c z e n i u w nici n a le ż y p rzep ro w ad zić rachunek ekonomiczny. Po w in ie n on uwzględnić k r y t e r i a i param etry u s t a l a n i a oraz r e a l i z a c j i narodowego planu gospodarczego w każdym k r a j u członkowskim. Z j e d n e j s tr o n y b i e r z e s i ę pod uwagę p o trze b y gospodarki narodowej i m o ż liw o ści ic h z a s p o k o je n ia w sposób t r a d y c y j n y ; z d r u g i e j - m o ż liw o ś c i p rod uk cyjn e oraz zapotrzebow anie surowcowe, m a te r i a ł o w e , na maszyny i te c h n o l o g i ę w przypadku u tw o rz e n ia wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a .

(10)

18

efektyw no ścio w e . J e s t to r e z u lt a te m sto so w ania b ila n so w y c h metod w planowaniu wewnątrzkrajo*iym oraz przy k o o r d y n a c j i narodowych planów społeczno-gospodarczych i z a w ie r a n iu międzypaństwowych umów gospodarczych. Rozw iązanie t a k i e może być do p r z y j ę c i a przy oce n i e tw o rz e n ia wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w w przemyśle wydobywczym ( o c z y w i ś c i e także t y l k o wtedy, gdy brak j e s t . a l t e r n a t y w y źródeł su rowców). W żadnym r a z i e n i e można ic h jednak stosować przy o c e n ie za sa d no ści tw o rze n ia wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w w przem yśle p r z e twórczym. T u t a j możliwe są zazwyczaj różne w a r i a n t y a l o k a c j i i l o k a l i z a c j i o r g a n i z a c j i p ro d u k c y jn y c h .

2. Zasada równych u d z ia łó w . Nie stanowi ona p r z e p i s u , , j e s t jed nak normą p r z e strz e g a n ą j a k dotąd bez w y ją t k u . Związane to j e s t z z a s a d n ic z ą p rz y c z y n ą , d la k t ó r e j powoływane są wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w a , tzn . d o s t a r c z a n i e d e fic y t o w y c h towarów krajom c z ło n k o wskim. Z a inte re sow a ne są one w otrzymywaniu maksymalnych i l o ś c i wyrobów. W t e j s y t u a c j i rozwiązaniem jednakowo korzystnym d la wszy s t k i c h partnerów j e s t równy p o d z ia ł p r o d u k c j i . U w z g lę d n ia ją c za s a dę p r o p o r c j o n a l n o ś c i wkładów do u d z i a ł u w p r o d u k c j i , jedynym r o z wiązaniem j e s t p r z y j ę c i e r e g u ły równych udziałów w k a p i t a l e z a ł o ż y c i e l s k i m .

K r y t e riu m równości u d zia łó w przy tw orzeniu wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w krajów RWPG p osiad a pewne cechy s zc z eg ó ln e ;

a ) obowiązuje ono państwa tworzące wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w o w i e l k o ś ć u d z i a ł u o k re ś lo n a j e s t w a r t o ś c i ą majątku z a ł o ż y c i e l s k i e g o ( ś r o d k i t r w a ł e i obrotowe) p od z ie lo n ą przez i l o ś ć państw u c z e s t n i c z ą c y c h ;

b) obejmuje z osobna każdą formę w n i e s i e n i a wkładu: w r u b la c h t r a n s f e r o w y c h i w w a lu ta c h w y m ie n ia ln yc h , część u d z i a ł u o k re ś lo n a w r u b la c h tra n s f e r o w y c h stan ow i zobowiązanie k ra jó w -p a rtn e ró w do dokonania dostaw towarów i usłu g na rzecz wspólnego p r z e d s i ę b i o r stwa-, wkłady w w a lu ta c h w y m ien ia ln ych w y stę p u ją w przypadku k o n i e c z n o ś c i dokonania zakupów na rzecz wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a w p aństwach, z którym i k r a j jeg o s i e d z i b y r o z l i c z a s i ę w tych w a lu tac h .

i ň _{U podstaw k r y t e r i ó w} _{b ila n so w y c h le ż y ocena s t o p n i a} _wzrostu p o k r y c i a p otrzeb gospodarki n arodow ej, a u podstaw k r y t e r i ó w e f e k tyw nościow ych - ocena kosztu wzrostu p o k r y c ia p otrze b t e j gospo d a r k i . Celem w pierwszym wypadku j e s t u z y sk a n ie z b i la n s o w a n ia po t r z e b gospodarki narodow ej, a w drugim - z n a l e z i e n i e optymalnego w ari3 itu z b i la n s o w a n ia .

(11)

I V . Problem w ła s n o ś c i wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w

"Kompleksowy p r o g r a m . . . " s t w i e r d z a , że wspólne p r z e d s i ę b i o r stwa p o s ia d a ją własny m a ją tek . P o w s ta je zatem problem i n t e r p r e t a c j i c h a r a k t e r u t e j w ł a s n o ś c i . Wspólne p r z e d s i ę b io r s t w a tworzone są 1 9 na z a s a d zie w n i e s i e n i a przez ic h z a ł o ż y c i e l i wkładów majątkowych . P rz y jm u ją one p o sta ć różnego rod za ju s k ła d n ik ó w , t a k i c h j a k :

środ-/

k i t r w a ł e , fundusze p ie n ię ż n e i in n e . Źródłem m ienia wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a są: wkłady u cze stn ik ó w , dochody z w ła s n e j d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a rc z e j, u z u p e ł n i a j ą c e wkłady u czestników i inne do chody. Z tak zgromadzonych zasobów tworzy s i ę fundusz s ta tu to w y p r z e d s i ę b i o r s t w a . P r z e d s i ę b i o r s t w o ma prawo w swoim im ie n iu d y s ponować i rozporządzać tym mieniem. Musi to jednak r o b i ć zgodnie z ok reślonym i w odpowiednich a k ta ch prawnych celam i jego d z i a ł a l n o ś c i .

W l i t e r a t u r z e ekonomicznej w łasność wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a o k r e ś l a s i ę c z ę s to mianem " i n t e r n a c j o n a l i s t y c z n e j w ł a s n o ś c i " , "mię dzynarodowej w ł a s n o ś c i " , "k o o p e ra ty w n e j formy narodowej w ł a s n o ś c i " , "w ie lo n a r o d o w e j k o le k t y w n e j w ł a s n o ś c i " czy " w s p ó ln e j w ł a s n o ś c i " . P rz y to c z o n a t e r m in o lo g ia c z ę s to wyraża i n t e n c j ę a u t o r a , a n a j c z ę ś c i e j a k c e n tu je n i e k t ó r e cechy w ła s n o ś c i majątku wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a . Problem polega w ię c n i e na u j e d n o l i c e n i u t e r m i n o l o g i i , le c z na u s t a l e n i u cech w ła ś c iw y c h d la w ła s n o ś c i majątku wspól nego p r z e d s i ę b i o r s t w a . Chodzi tu przede wszystkim o i n t e r p r e t a c j ę w ła s n o ś c i w znaczeniu ekonomicznym. .

Oto k i l k a poglądów na ten temat. J . S z y r i a j e w zauważa, że "mię dzynarodowa w ła s n o ś ć " n i e j e s t ani ponadnarodowa, ani ponadpań-

20

stwowa . J e s t ona w spólną, połączoną d l a ogólnego w y k o rz y s t a n ia narodową w ła s n o ś c ią . Samo z e s p o le n ie c z ę ś c i narodowych w ła s n o ś c i dwóch czy w ię k s z e j l i c z b y k rajów tworzy ja k o ś c io w o nowe cechy w stosunkach w ła s n o ś c i . W r e z u l t a c i e t r a k t u j e on wła sność wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w ja k o skooperowaną formę narodowych w ła s n o ś c i i s t w ie r d z a zarazem, że j e s t ona zalążkową formą międzynarodowej w ła s n o ś c i .

19

Z. B o m b e г a, Międzynarodowa wła sność i wspólne p rze d s i ę b i o r s t w a krajów RWPG, "Sprawy Międzynarodowe" 1984, n r 10.

20

J . S z y r i a j e w , Międzynarodowy s o c j a l i s t y c z n y podbiał p r a c y , Warszawa 1379, s . 124.

(12)

E . F a u d ie p o d k r e ś la , że w ramach wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w po-2 i

w s t a j e wspólna własność u c z e s t n i c z ą c y c h k rajów *. Własność ta two rzy sit; na drodze w y d z i e l e n i a przez o r g a n i z a c j e gospodarcze krajów środków do wspólnego dysponowania. Śro d ki tu w odpowiednich c z ę ś c i a c h p o z o s ta ją w ła s n o ś c ią każdego k r a j u . We wspólnym p r z e d s i ę b i o r s t w i e stanow ią one n i e r o z e r w a l n ą , składową część jednego p r o cesu r e p r o d u k c j i . W k o n k l u z j i s t w ie r d z a on, że wraz z utworzeniem wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w pow sta je w n ic h "w ielo na rod o w a , k o l e k t y wna w ła s n o ś ć " . Nie j e s t to w p e ł n i r o z w i n i ę t a międzynarodowa w ła sność. J e s t to z e s p o le n ie narodowych w ła s n o ś c i krajów w s p ó łu c z e s t n ic z ą c y c h we wspólnym p r z e d s i ę b i o r s t w i e .

Podsumowując te sta n ow isk a można w yciągnąć pewne w n i o s k i . Wy d a je s i ę , że k r a j e s o c j a l i s t y c z n e z n a jd u ją s i ę je s z c z e w t a k i e j f a z i e rozw oju, g dzie n i e i s t n i e j ą obiektywne p r z e s ł a n k i a n i

po-22 trz eb a tw orze nia m iędzynarodowej, s o c j a l i s t y c z n o j w ła s n o ś c i . Po w s ta n ie t a k i e j w ła s n o ś c i m ie ś c i ć s i ę może n a to m ia s t w d a l s z e j per- b pektyw ie rozwoju f o r m a c ji k o m u n isty c z n e j. Własność wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a stanow i w stosunk ach p r o d u k c j i ogniwo łą c z ą c e swo j e w ł a ś c i w o ś c i narodowe z w ła ś c iw o ś c ia m i i n t e r n a c j o n a ł i s t y c z n y m i . Można w ię c j ą uważać za formę zalążkową (komórkową) międzynarodo wej w ła s n o ś c i .

Wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w a p o s i a d a j ą własny m a ją te k . M ają te k ten początkowo p o w s ta je z wkładów, a n a s t ę p n ie w r e z u l t a c i e w ła s n e j d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a rc z e j. Własność p a rtn erów we wspólnym p rz e d s i ę b i o r s t w i e n io z a t r a c a swoich cech narodowych, a l e j e s t ich szczególnym zespoleniem . Oo o k r e ś l e n i a j e j mianem z a lą ż k a między narodowej k o le k t y w n e j s o c j a l i s t y c z n e j w ła s n o ś c i s k ł a n i a j ą dwa e l e menty:

1) sposób tw o rz e n ia t e j w ła s n o ś c i ( u d z i a ł y u c z e s t n i k ó w ) ;

2) zasada równej p a r t y c y p a c j i p artn erów w k o r z y ś c i a c h , j a k i e p r z y n o s i d z i a ł a l n o ś ć p r z e d s i ę b i o r s t w a .

V. Ogól ny p r z e g ląd w s p ó łc z e ś n i e d z i a ł a j ą c y c h wspólnych p r z e d s i ę b i o r s t w

tw o rze n ie p r z e d s i ę b i o r s t w międzynarodowych przez k r a j e s o c j a l i s t y c z n e na już swoją dłu gą h i s t o r i ę . Ja k o p ie rw s z e można wymienić

(13)

utworzono w 1922 r . rad zieck o -m on og olsk ie s p ó ł k i : " M o n g o ł s z e r s t " , " S i b ł u s t o r g " , " K o ź s i n d i k a t " i " M o n g o ł s t r o j " . W p ie rw s z yc h l a t a c h powojennych d z i a ł a ł y w B u ł g a r i i i Rumunii mieszane s p ó ł k i r a d z ie - c k o - b u łg a r s k ie i rad z ie cko -rum uń sk ie . B y ł y to s p ó ł k i w d z i e d z i n i e budowy okrętów (" K o r b s o " - w B u ł g a r i i i "Sow rom sud o stroj" w Rumu n i i ) , w p r o d u k c j i maszyn r o l n i c z y c h ( " S o w r o m t ra k to r " w R u m u n ii), lokomotyw ("S o w ro m m e ta łł" w R u m u n ii), urządzeń d la przemysłu n a f t o wego ( "Sowromneftmasz" w Rum unii) i t p . P r z e d s i ę b i o r s t w a t e d z i a ł a ł y w form ie spółek a k c y jn y c h . A k cje n a l e ż a ł y w równych c z ę ś c i a c h do obu wspólników (każda ze s tr o n dysponowała 50* a k c j i . S p ó ł k i m ia ły osobowość prawną, a ic h d z i a ł a l n o ś ć o p i e r a ł a s i ę na zasadach r o z rachunku gospodarczego.

P rac ą spółek k i e r o w a ł z a rzą d , przy czym obowiązywały normy pra wne k r a j u , na k tó re g o t e r e n i e s p ó ł k i te i s t n i a ł y . W s w o j e j d z i a ł a l n o ś c i w y k o rz y s ty w a ły one myśl t e c h n i c z n ą , surowce i m a t e r i a ł y da p r o d u k c j i d o s ta rc z a n e przez ZSRR. J e d n o c z e ś n ie b y ł on d l a n ic h głównym rynkiem zb y tu . Związane to b y ło z regulowaniem przez te k r a j e r e p a r a c j i wojennych wobec ZSRR.

O z i a ł a l n o ś ć spółek s t a n o w i ł a formę r a d z i e c k i e j pomocy ь in d u s t r i a l i z a c j i B u ł g a r i i i Rumunii, Gdy k r a j e te z o rg a n izo w a ły produ k c j ę , w y k s z t a ł c i ł y kadrę s p e c j a l i s t ó w , w p o ło w ie l a t p i ę ć d z i e s i ą ty c h Związek R a d z ie c k i p r z e k a z a ł swoją część majątku sp ółe k pod zarząd p a rtn eró w .

Onia 22 V I 1946 r . z o s t a ł a zało żona s p e d y c y jn a sp ółk a z o g r a niczoną o d p o w ie d z ia ln o ś c ią pod nazwą " R a p i d " z s i e d z i b ą w Gdyni. Z a ł o ż y ł y j ą p o lsk a firm a sp ed y c y jn a " K a t o w i c e " i czechosłow acka " M e t r a n s " . W 1949 r . nazwa tego p r z e d s i ę b i o r s t w a z o s t a ł a z m ie n io na na " S p e d r a p i d " . Od 1956 r . udziałowcam i w c z ę ś c i a c h po 50% są: P r z e d s i ę b i o r s t w o S p e d y c j i Międzynarodowej C. H a rtw ig w S z c z e c i n i e oraz P r z e d s i ę b i o r s t w o S p e d y c j i Międzynarodowej i F ra c h to w a n ia " C e c h o f r a c h t " . Sp ółka p o sia d a o d d z ia ł w S z c z e c i n i e . Przedmiotem d z i a ł a l n o ś c i "S p e d r a p id u " j e s t obsługa sp e d y c y jn a c z e c h o s ło w a c k ie go e ksp ortu i importu tranzytow ego przez P o l s k ę . I n a c z e j mówiąc, chodzi o obsługę sp e d y c y jn ą towarów przeładowywanych w p o l s k i c h p o r ta c h morskich i przem ieszczanych przez t e r y t o r i u m P o l s k i do C z e c h o s ł o w a c j i. Głównym z le c e n io d a w c ą j e s t " C e c h o f r a c h t " . Z t y t u ł u świadczonych u słu g s p e d y c y jn y c h sp ółk a p o b ie r a p r o w i z j ę . Pozwala ona na p o k r y c i e kosztów i o s i ą g a n i e zysków. Obecnie s p ó łk a j e s t je d n o s tk ą g osp od arki u s p o ł e c z n i o n e j i człon kiem P o l s k i e j Izby Han

(14)

dlu Z ag ran iczn eg o . Swoje fu n k c je wykonuje pod nadzorem M i n i s t e r stwa Handlu Zagranicznego -i Gospodarki M o r s k i e j PRL.

Na mocy umowy międzypaństwowej z d nia 16 IV 1959 r . pow stała P olsk o-W ęg iersk a G órnic za Spółka Akcyjna "H a ld e x " SA z s i e d z i b ę w K a to w ic a c h . A k c jo n a riu s z am i sę: ze s tr o n y p o l s k i e j - C e n t r a l a Zby tu Węgla w K a to w ic a c h , a ze s tr o n y w ę g i e r s k i e j - T a ta b a ń s k ie Z je d noczenie Przemysłu Węglowego (T a ta b a n y a i Szenb an yak). Przedmiotem d z i a ł a l n o ś c i p r z e d s i ę b io r s t w a J e s t prod uk cja i zbyt węgla kamien nego z h a łd na t e r e n i e P o l s k i oraz przerób - po odzyskaniu węgla - p o z o s t a ł y c h m a te r i a ł ó w , m. i n . na kruszywa l e k k i e .

W 1964 r . z o s t a ł o powołane b u łg a r s k o - w ę g ie r s k ie towarzystwo " In t r a n s m a s z " - I n s t y t u t Transp o rtu Maszynowego. Prowadzi ono d z i a ł a l n o ś ć w z a k r e s i e p rac naukowo-badawczych, e k sperym entalnych i k o n s t r u k t o r s k i c h w c e l u d o s k o n a le n ia urządzeń i systemów t r a n s p o r tu wewnątrzzakładowego. I n s t y t u t ma dwa o d d z ia ły w S o f i i i w Buda p e s z c i e . Oba maję osobowość prawną. Fundusz s ta tu to w y utworzono z równych u d ziałów u czestników to w a rz y stw a . I n s t y t u t j e s t dostawcę p ro jek tó w m e c h a n iz a c ji i a u t o m a t y z a c ji t r a n s p o r t u w e w nątrzzakład o wego. W ystępuje on w r o l i generalneg o dostawcy maszyn i urządzeń d l a obu krajów spoza ugrupowania. Uprawniony j e s t do prowadzenia handlu z a g r a n ic z n e g o . D z i a ł a l n o ś ć s p ó ł k i j e s t o p a rta na zasadach rozrachunku gospodarczego. Spółka odpowiada zatem za d ł u g i wobec w i e r z y c i e l i własnym m ajątkiem . Wypracowany zysk przeznacza s i ę na rozwój i u le p s z a n ie p r o d u k c j i , fundusz premiowy d la z a ł o g i i t p . Pewna część zysku d z i e l o a a j e s t p r o p o r c j o n a l n i e między oba w sp ół p r a c u j ą c e k r a j e . D z i a ł a l n o ś c i ą s p ó ł k i k i e r u j e zarząd na c z e l e z przewodniczącym i jeg o z a s t ę p c ą . Są nim i na ogół w i c e m i n i s t r o w i e przemysłu maszynowego ze w s p ó łp r a c u ją c y c h k r a jó w . Najwyższym o rg a nem władzy j e s t walne zgromadzenie. Oo p o d j ę c i a ka ż d ej d e c y z j i po trzeb n a j e s t zgoda nbu k r a jó w .

Na p od staw ie międzynarodowego p oroz um ie nia, podpisanego 12 VI 1972 г . , z o s t a ł o powołane wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w o p o ls k o - n ie m i e c k i e : p r z ę d z a l n i a bawełny " P r z y j a ź ń " w Z a w i e r c i u . O b ie k t p rz e k a z a no do e k s p l o a t a c j i 16 VI 1975 r . Celem d z i a ł a l n o ś c i p r z e d s i ę b i o r stwa j e s t p ro d u k c ja w y s o k ie j j a k o ś c i przędzy b a w e łn ia n e j na po trz e b y przemysłów w łó k ie n n ic z y c h obu k r a jó w . Surowcem j e s t bawełna kupowana przez NRO i P o l s k ę w ZSRR oraz włókno sztucz ne (w is k o z a ) d o s ta rc z a n e przez NRD. P r z ę d z a l n i a w Z a w i e r c i u n i e j e s t formę spół k i z og ra niczon ą o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą ; j e s t ona wspólnym p r z e d s i ę

(15)

biorstwem międzypaństwowym. Innymi s ło w y , n ie k i e r u j e riirn walne zgromadzenie a k c j o n a r i u s z y , le c z organy a d m i n i s t r a c j i z obu państw. Najwyższą władzą j e s t rada nadzorcza, na c z e l e k t ó r e j s t o j ą w ic e m i n i s t r o w i e przemysłu le k k ie g o obu kra jó w . P r z e d s i ę b i o r s t w o stanow i w łasno ść obu państw, j e s t w sp óln ie zarządzane, a c a ł a p rod uk cja j e s t d z i e lo n a po połow ie między k r a j e u c z e s t n i c z ą c e .

W dniu 24 I I 1973 r . rządy M o n g o lii i ZSRR p o d p i s a ły umowę o u tw orz en iu wspólnego P r z e d s i ę b i o r s t w a Córniczo-Wzbogacającego " E r - d e n e t " . Przedmiotem d z i a ł a l n o ś c i gosp o d arczej p r z e d s i ę b i o r s t w a jest e k s p l o a t a c j a odkrywkowa złóż m ie d z i, f o s f o r y t ó w , rud m e t a l i k o l o rowych i r z a d k ic h . P r z e d s i ę b i o r s t w o j e s t z lo k a liz o w a n e na obszarze z a l e g a n i a rud miedziowo-molibdenowych w o k o l i c a c h E rd en tijn -O w o o . Złoże to zaw ie ra połowę zbadanych zasobów miedzi w A z j i ( n i e l i cząc Z SR R). Ma d ługość 25 km, szerokość 2,5-3 km i głę bokość po nad 500 m. W ystę p u ją ca tu ruda n a le ż y do bog atych, z a w ie ra bowiem 0,35% miedzi i 0,012% molibdenu. Zadaniem p r z e d s i ę b i o r s t w a j e s t zbudowanie, a n a s t ę p n ie prowadzenie d z i a ł a l n o ś c i e k s p l o a t a c y j n e j kombinatu g órn ic zo -w zb o g a c a ją c e g o . D z i a ł a l n o ś ć kombinatu polega na

a ) wydobywaniu i p r z e tw ó r s t w ie rud miedziowo-molibdenowych, b) wykonywaniu p rac naukowo-badawczych,

c ) prowadzeniu robót geologiczno-poszukiwawczych.

U cze stn ika m i tego wspólnego p r z e d s i ę b i o r s t w a są: ze s tr o n y r a d z i e c k i e j - M i n i s t e r s t w o M e t a l i Kolorow ych, a ze s t r o n y mongol s k i e j - M i n i s t e r s t w a Przemysłu Paliw o w o-En erg etyczneg o i C 'e o lo g ii . W funduszu statutowym s tr o n y u c z e s t n i c z ą po p o ło w ie . Na u d z i a ł s t r o n y r a d z i e c k i e j s k ł a d a j ą s i ę m . i n . : rob oty g e o lo g ic z n o - p o s z u k i wawcze i p r o je k to w e , maszyny i u rz ąd z e nia t e c h n i c z n e , t e c h n o lo g i a p r o d u k c j i , roboty budowlano-montażowe. S tro n a mongolska wnosi: za soby rud miedziowo-molibdenowych, domy m ie sz kaln e i o b i e k t y kultural- no-bytowe, miejscowe m a t e r i a ł y budowlane, ś ro d k i obrotowe. P r z e d s i ę b i o r s t w o powołano na czas n i e o k r e ś l o n y .

W M o n g o lii u m iejsc ow ion e j e s t również wspólne mongolsko-ra- d z i e c k i e z je d n o c z e n ie gospodarcze " M o n g o ł s o w c w i e t m i e t a ł ł " . Z o s t a ł o ono utworzone w 1973 r . na p odstaw ie porozum ienia zawartego pomię dzy rządami obu k r a jó w . Jego u c z e s tn ik a m i są t e same m i n i s t e r s t w a , co w " E r d e n e c i e " . Do funduszu sta tu to w e g o o b ie s tr o n y wnoszą rów ne u d z i a ł y . S tr o n a r a d z ie c k a d o s t a r c z a t e c h n o l o g i ę i s p r z ę t t e c h n i c z n y ; p o z o s t a ł e s k ł a d n i k i majątkowe wnosi s tr o n a mongolska. Z a daniem wspólnego z je d n o c z e n ia j e s t g e o lo g ic z n e r o zp o zn a n ie , wydo

(16)

b y c i e i p r z e tw a r z a n ie szpatu i z ł o t a . W s k ła d z je d n o c z e n ia wcho dzą: p r z e d s i ę b io r s t w o "Hażun-Ułan” , k o p a ln ia " B e r h e " , w k t ó r e j wydobywa s i ę i p rzetw arza s z p a t , o r a z te r e n w y p łu k iw a n ia z ł o t a Toł- g o j t . Z je d n ocz en ie j e s t traktow ane ja k o rozwojowa je d n o s tk a gos pod arcza. W s t a t u c i e p rz e w id u je s i ę zbudowanie w p r z y s z ł o ś c i no wych obiektów p rod uk cyjn ych.

W 1975 r . utworzono w P o l s c e Zakład S erw is u Technicznego w Z i e l o n e j Górze. D z i a ł a on ja k o f i l i a Międzynarodowego Z je d n o c z e n ia Gospodarczego A p a ra tu ry J ą d ro w e j " I n t e r a t o m i n s t r u m e n t " . B y ło to p ie rw sz e w k r a j a c h RWPG wspólne p r z e d s i ę b i o r s t w o , k t ó r e podlega międzynarodowemu zjed no czen iu gospodarczemu, prowadzi d z i a ł a l n o ś ć na własny rachunek, ma osobowość prawną, dysponuj«.» własnymi śrud' kami trw a ły m i i obrotowymi. Tundusz s ta tu to w y zakładu p o w s ta ł /.c środków finansowych zje d n o c z e n ia " I n t e r a t o m i n s t r u m e n t " . Zadaniem zakładu j e s t obsługa te c h n ic z n a importowanej do P o l s k i a p a r a t u r y ją d r o w e j . Zakład prowadzi także d z i a ł a l n o ś ć z m ie r z a ją c ą do r o z s z e r z e n ia sto so w ania a p a r a t u r y ją d ro w e j wszędzie tam, gdzie j e s t to ekor-jmicznie u zasadnione. W 1976 r . z je d n o c z e n ie uruchom iło również tego typu zakład na t e r e n i e ZSRR, z s i e d z i b ą w Dubnej, a n a s tę p n ie w B u ł g a r i i w m ie js c o w o ś c i Płowdiw.

W grudniu 1976 r . w s t r e f i e g r a n i c z n e j nad Dunajem Rumunia i B u ł g a r i a r o zp o c zę ły tiudowę wspólnego kombinatu przemysłowego. Pu obu brzegach Dunaju, w m ia sta c h Ruse i G i o r g i u znajdować s i ę będą dwie f i l i e tego samego p r z e d s i ę b i o r s t w a , f i l i e będą samodzielnymi jednostkam i pod względenTekanomicznym i prawnym. Bułgarsko-Tumuil- s k i e p r z e d s i ę b i o r s t w o produkować bę d zie maszyny i u rz ą d z e n ia d la przem ysłu g ó rn ic z e g o , chemicznego i p e tro c h e m ic z n e g o , odlewy ze- liwnp oraz z w s t a l i ko lo ro w y ch , a p a r a t u r ę przemysłową. Część jego p r o d u k c j i przeznaczona będzie d la innych krajów s o c j a l i s t y c z n y c h .

Na p od staw ie porozum ienia podpisanego 19 V 1978 r . przez B u ł g a r i ę , C z e c h o s ł o w a c ję , Węgry i ZSRR utworzone z o s t a ł o M ię d z y n a ro dowe P r z e d s i ę b i o r s t w o Żeglugowe " I n t e r l i c h t e r " . S i e d z i b ą p r z e d s i ę b io r s tw a j e s t Bud ap eszt. Prowadzi ono d z i a ł a l n o ś ć t ra n s p o rt o w ą , a g e n c y jn ą , m aklerską i s p e d y c y jn ą . D z i a ł a na zasadach rozrachunku g ospodarczego. D z ię k i w y k o rz y s ta n iu barkowców^3 (t z w . 1ichtugowców) p r z e d s i ę b i o r s t w o zapewnta bezprzeładunkowy przewóz ładunków tow aro

25 Są to s p e c j a l n o s t a t k i morskie s łu ż ą c e do przewozu barek ( l i c h t e r oznacza b a r k ę ) ; mogą tra n sp o rto w a ć j e d n o c z e ś n ie do 26 b a rak ( l i c n t u g ó w ) .

(17)

wych z krajów n addunajskich do portów Morza Śródziemnego, Morza Czerwonego i Oceanu I n d y j s k ie g o (Bombaj, k a r a c z i ) . Obsługuje ono zarówno ład u nki krajów człon kow skich, ja k i podejmuje s i ę przewozu towarów partstw t r z e c i c h .

W l i s t o p a d z i e 1981 r . CSRS i Węgry p o d p is a ły umowę o utw orze n iu wspólnego p r z e d s i ę b ío rs tw a "H a ld e x - O s tra v a " z s ie d z ib ą w O s t r a w ie . Udziałowcami są: ze s tro n y c z e c h o s ło w a c k ie j z je d n o c ze n ie "0- S tr a v s k o - K a r v ir t s k ie K o p a l n ie ” , ze s tro n y w ę g i e r s k i e j - Tatabańskie Zje d n o cz en ie Przemysłu Węglowego. P ie rw s z y zakład będzie e k s p lo a tował hałdy o kubaturze 500 t y s . m* przy w y k o rz ys ta n iu w ę g i e r s k i e j metody u t y l i z a c j i odpadów.

Współpraca gospodarcza krajów RWPG p r z e s z ła znaczną e w o lu c ję . Wspólne p r z e d s i ę b io r s t w a krajów s o c j a l i s t y c z n y c h są w łańcuchu tych przemian tworem stosunkowo młodym. Nie może to d z i w ić , gdyż d o p ie ro o s i ą g n i ę t y przez te k r a j e o k re ś lo n y po2iom rozwoju i s to p n ia komplemer,tarności gospodarek oraz doświadczeń s tw o rz y ł p r z e s ł a n k i do powstawania wspólnych p r z e d s ię b io r s t w . Wydaje s i ę , że ten typ d z i a ł a l n o ś c i ekonomicznej ma przed sobą dużą p r z y s z ł o ś ć . Może być on tym cz yn n ik ie m , k t ó r y u ła t w i wprowadzenie procesu i n t e g r a c j i o- konomicznej na nowy wyższy etap rozwoju.

Ziemowit Szczakowski

JOINT VENTURES IN THE SOCIAL I S ľ ECONOMY

I n t e r n a t i o n a l i z a t i o n of economic u n i t s has a lr e a d y become a common p ro ce ss in the c a p i t a l i s t economy, w ith i t s r o l e in the economies of the s o c i a l i s t c o u n t r ie s i s growing as w e l l . E s t a b l i shment c f j o i n t v e n tu re s in the s o c i a l i s t c o u n t r i e s was preceded by the r e s o l u t i o n adopted at the 25th S e s s io n of the CMEA in J u l y 1971, which s t a t e s e x p l i c i t l y t h a t the s e t t i n g up of j o i n t v e n tu re s i s an e x p re s s io n of and should s e r v e promotion and c o n s o l i d a t io n of c o - o p e r a t io n and development of the s o c i a l i s t i n t e g r a t i o n of the CMEA member c o u n t r i e s .

C r e a t i o n of j o i n t v e n tu re s i s connected w it h s a t i s f a c t i o n of c o n c r e t e needs of the n a t i o n a l economies of the member c o u n t r i e s . S in c e e s ta b lis h m e n t of j o i n t v e n tu re s among the CMEA c o u n t r ie s i s at i t s i n i t i a l s ta g e , not a l l p r e r e q u i s i t e s in d is p e n s a b le f o r t h e i r r a p id c r e a t i o n and e f f e c t i v e performance have been f u l f i l l e d as y e t . P r o v i s i o n of th e se p r e r e q u i s i t e s should be a c c e l e r a t e d e s p e c i a l l y in the l e g i s l a t i v e sphere through enactment of i n d i sp en sab le l e g a l a c t s adoption of a p p r o p r ia t e economic s o lu t io n s i n c lu d i n g wider in t r o d u c t i o n of e c o n o m ic - f in a n c ia l mechanisms.