Jadw iga B erbeka*
Z ACH O W ANIA K O N SU M E N T Ó W W KRAJACH U E JAKO PRZEJAW K SZTAŁTO W A NIA SIĘ SPO ŁE C Z E Ń STW A IN FO R M A C Y JN E G O
P ow staw anie społeczeństw a inform acyjnego m a b ard zo rozległe konsek-wencje w w ym iarze gospodarczym , społecznym i kulturow ym . Uśw iadom ienie sobie tego fa k tu spow odow ało podjęcie działań zarów no przez instytucje unijne, ja k i rz ąd y k rajó w członkow skich. Ich sk u teczność w eryfikują zachow ania p o d m io tó w gospodarczych. Znalezienie odpow iedzi na pytanie, czy za chow ania konsum entów dow odzą p ow staw ania społeczeństw a infor-m acyjnego, stało się przesłanką podjęcia niniejszego teinfor-m atu.
O p racow anie to m a ch a ra k te r doniesienia, w ym usza to skrótow ość ujęcia w szystkich zagadnień. K oncen tru ję się w nim n a następujących kwestiach:
- identyfikacji pojęcia społeczeństw a inform acyjnego,
— zasygnalizow aniu działań U E zm ierzających do kształtow ania społeczeń-stw a inform acyjnego,
- w eryfikacji hipotezy, że zachow ania konsum entów w p iętn astu krajach UE św iadczą o form ow aniu się społeczeństw a inform acyjnego,
— w skazaniu różnic w zachow aniach społeczeństw P iętnastki.
A naliza em piryczna p ro w ad zo n a jest na p odstaw ie danych w tórnych, publikow anych przez E u ro stat.
Pojęcia „społeczeństw o inform acyjne” użył po raz pierw szy Japo ń czy k K atsuji K o y a m a w 1968 r., a następnie jego ro d a k Yoneji M asuda w 1971 r .1 K ategorii tej używ ano następnie do periodyzacji rozw oju gospodaiczego, staw iając ją ja k o kolejną, po etapie industrialnym i postin d u strialn y m -.
* D r, K a te d ra B a d ań K o n su m p cji, A k ad em ia E k o n o m iczn a w K rakow ie.
1 P o r. L. W . Z ac h er, Społeczeństw o bogate iv inform acje, [w:] L. Z ac h er (red.), Rewolucja
Щfo rm a cyjn a i społeczeństw o, F u n d a c ja E dukacyjna T ran sfo rm acje, W arszaw a 1997, s. 5. Szerzej
na tem at koncepcji M asu d y p o r. H . W ojciechowska, Japońska wizja społeczeństwa informacyjnego, » P rasa T ec h n ic z n a ” 1988, n r 5.
2 D . Bell, Technika łączności, „Przegląd Z agranicznej L ite ratu ry I rognostycznej , Polska 2000 (seria K o m ite tu P A N ), 2.09.1983, s. 228-229.
N iek tó rzy au to rz y m ów ią wręcz o epoce inform acyjnej, ja k o trzeciej z kolei p o neolitycznej i przem ysłow ej3. W spółcześnie przez społeczeństw o info r-m acyjne rozur-m ie się „społeczeństw o, gdzie inforr-m acje, gror-m adzenie i prze-chow yw anie d an y ch oraz technologie p rzekazu są pow szechnie dostępne i wykorzystywane. Upowszechnieniu danych i inform acji tow arzyszą innowacje organizacyjne, handlow e, społeczne i praw ne, k tó re znacząco m o g ą zm ieniać życie, za ró w n o w w ym iarze zaw odow ym , ja k i społecznym ” 4.
D o p iero od nied aw n a kwestie te zostały uw zględnione w strategiach pań stw w ysoko rozw iniętych, w tym w krajach U nii E uropejskiej. W 1994 r. n a zlecenie P a rla m e n tu E uropejskiego po w stał ra p o rt (zw any rap o rtem Bangem anna): Droga Europy do społeczeństwa informacyjnego. Plan działania5, ro k później p ań stw a G -7 poświęciły tem u problem ow i specjalną konferencję p rogram ow ą (G-7 M inisterial Conference on the Inform ation Society, Brussels, 2 5-26 lutego 1995). W p ro g ram ie Unii przyjętym n a posiedzeniu R ady E uropejskiej w m arcu 2000 r., określanym m ianem strategii lizbońskiej, w śród celów d ziałan ia w ym ieniano n a jed n y m z pierw szych m iejsc tw orzenie go sp o d ark i o p artej n a wiedzy. W skazyw ano, że służyć tem u m a przede w szystkim rozw ój społeczeństw a inform acyjnego, b a d a ń i innow acji oraz kształcenie odpow iednich kwalifikacji i um iejętności6. O pracow ano szczegółowe p ro g ram y jeg o realizacji, z k tórych najw ażniejszym był eE u ro p e A ction Plan 2002, a w dalszej kolejności eE urope A ction P lan 2005 (przyjęty w czerwcu 2002). G łów nym celem pierwszego było upowszechnienie łączności internetowej, n a to m ia st w drugim p o d k re śla n o znaczenie zad an ia polegającego n a tym , by każdy obyw atel U E stał się p ełnopraw nym obyw atelem globalnego społeczeństwa inform acyjnego7. Cele szczegółowe wymieniane w tym dokum en-cie to zagadnienia e-zarządzania, e-zdrowia, e-biznesu oraz e-edukacji, rozwój i w ykorzystanie sieci szerokopasm ow ych, bezpieczeństwo sieci teleinform atycz-nych i przesyłaatycz-nych za ich pośrednictw em inform acji, w drożenie p ro to k o łu transm isyjnego Ip v 6 8.
M o żn a więc stwierdzić, że instytucje unijne, a także rządy poszczególnych krajów przyw iązują d użą wagę do kształtow ania społeczeństwa inform acyjnego
3 P o r- K . K rzysztofek, Społeczeństwo informacyjne i rewolucja teleinformatyczna, [w:] L. Zacher (red.), op. cit., s. 47.
* P o r. Building the European Inform ation S o ciety fo r Us A ll. F inal P olicy R eport o f the
high-level exp ert group, E u ro p ea n C o m m u n ities, L u x em b o u rg 1997, s. 15.
The B angem ann R eport. Europe a n d the G lobal Inform ation So ciety. R ecom m endations to the European Council, B russels 1994.
6 P o r. E. O k o ń -H o ro d y ń sk a , A. S treżyńska, D . W ieczorek, Biała K sięga 2003, część II:
Gospodarka oparta na wiedzy, U rz ąd K o m itetu Integracji E uropejskiej, G d a ń sk -W a rs z a w a 2003,
s. 6.
7 P o r. Towards a Knowledge-based Europe. The European Union a n d the Inform ation Society, h ttp ://e u ro p e .e u .in t/in fo rm a tio n s o ciety /n ew sro o m /d o c u m en ts/c atalo g u e en g .p d f.
' podejm u ją w tym celu k o n k re tn e działania. Liczą, że będzie to czynnik Pozw alający n a przyspieszenie w zrostu gospodarczego i zm niejszanie luki rozwojowej w stosu n k u d o U SA czy Japonii. P ow staje pytanie, czy działania te w yw ołują za ch o w a n ia k o n su m en tó w p o tw ierd z ając e form o w an ie się społeczeństwa inform acyjnego. Przedm iotem rozw ażań będą tylko zachow ania konsum entów indyw idualnych.
W ychodząc od definicji zachow ań Ja n a Szczepańskiego9, analizie p o d d an o wydatki na p ro d u k ty i usługi stanowiące wyraz kształtow ania się społeczeństwa inform acyjnego, w yposażenie gospodarstw dom ow ych w odpow iedni sprzęt i określone form y spędzania w olnego czasu.
A naliza w ydatków n a kom unikację pozw ala na wyciągnięcie następujących W niosków10:
— poziom w ydatków przeciętnego gospodarstw a dom ow ego na kom unika-cję (w yrażonych wg P arytetu Siły Nabywczej) w zrastał systematycznie w latach 90., w 1999 był dość zróżnicow any w obrębie krajów U nii, w ahał się od 321 E u ro wg PSN w P ortugalii d o 761 E u ro wg PSN w G recji i 914 E uro Wg P SN w L uksem burgu;
— udział tej kategorii w ydatków w w ydatkach ogółem był zbliżony, stanow ił od 2% (H iszpania, F ran cja, P o rtu g alia) do 2,8% (F inlandia). W G recji, ja k o jedynym kraju , udział ten p rzekraczał 3% i wynosił 3,3% ;
— d o m in u jącą częścią w ydatków n a kom unikację były opłaty za usługi telefoniczne i telefaksow e, ich udział w w ydatk ach ogółem w ahał się od 1,6% w L u k sem burgu, 1,7% we F rancji, do 2,4% we W łoszech, A ustrii • F inlandii i 3,2% w Grecji;
— zróżnicow anie udziału w ydatków na kom unikację we wszystkich krajach m iało miejsce m iędzy grupam i kw intylow ym i, u dział rozw ażanych w ydatków był wyższy w niższych grupach dochodow ych, co wskazuje na rangę nadaw aną tej kategorii d ó b r i usług;
— zróżnicow anie udziału w ydatków n a kom unikację w ystępow ało także w zależności od wieku, najwyższy udział cechow ał gospodarstw a osób poniżej 30. roku życia. Praw idłow ość ta k a m iała m iejsce w większości krajów Unii, z wyjątkiem Irlandii, W łoch i Portugalii, gdzie udział ten rósł w raz z wiekiem.
W yposażenie w telefony stacjonarne w latach 90. systematycznie w zrastało, z w yjątkiem Szwecji, gdzie ich liczba (w ysoka ju ż n a p o czątk u dekady) rosła wolniej niż p rz y ro st ludności. W efekcie liczba ta na 100 m ieszkańców uległa tam obniżeniu — co m ożna też tłum aczyć przechodzeniem na telefonię kom órkow ą. W latach 1990-1999 najszybszy wzrost o d n o to w an o w I ortugalii
Z ac h o w a n ia k o n su m p cy jn e - ogół czynności i sp osobów p o stę p o w a n ia m ających n a celu zdobycie śro d k ó w zasp o k o je n ia p o trzeb i ogół sposobów o b ch o d zen ia się z tym i śro d k am i ~ p o r . J. S zczepański (red.), B adania nad wzorami konsumpcji, O ssolineum , W rocław 1977, s. 23.
10 O bliczenia w łasne n a pod staw ie Consum ers in Europe. Facts a n d Figures, E u ro p ean C om m unities, L u x em b o u rg 2001, s. 209.
(o 77% ) i Irlandii (o 71% ). Najniższy przyrost liczby linii telefonii stacjonarnej (oprócz Szwecji) cechow ał F inlandię (o 3% ), A ustrię i W łochy (po 17% )n . N ależy je d n a k stw ierdzić, że powyższy w zrost nie je st zw iązany z działaniam i skierow anym i n a tw orzenie społeczeństw inform acyjnych, tylko z n a tu ra ln ą sekw encją rozw oju, gdyż we w szystkich krajach , z w yjątkiem L uksem burga, przy ro st liczby linii telefonii stacjonarnej w latach 80. był szybszy niż w 90.
W 1999 r. najw yższa liczba linii telefonii stacjonarnej n a 100 m ieszkańców cechow ała L u k sem b u rg (ponad 72), D a n ię i Szwecję (odpow iednio p o n ad 68 i 67 linii), najniższa n a to m ia st P ortugalię i H iszpanię (43), W łochy (46) o ra z Irla n d ię i A ustrię (48).
W ostatniej dekadzie ubiegłego wieku m iał miejsce dynam iczny w zrost liczby linii I S D N 12, praktycznie od poziom u zerowego n a p o czątk u dziesięcio-lecia. W 2000 r. w krajach unijnych p o n ad 5% obyw ateli deklaro w ało , że korzysta w do m u z linii IS D N , przy czym najwięcej ich u żytkow ników było w H olandii (13% ), Luksem burgu i Niemczech (12% ). W Hiszpanii i Portugalii odsetek ten w ynosił niewiele p o n ad 1% m ieszkańców 13.
D ynam iczny rozw ój telefonii kom órkow ej n astąp ił w latac h 90., co uw a ru n k o w an e było postępem technologicznym . D y n a m ik a p rz y ro stu liczby telefonów była niezw ykle w ysoka, poniew aż starto w a n o p raw ie od poziom u zerow ego, w ciągu d ek a d y w zrastał on kilkaset razy - najbardziej w G recji, H iszpanii i P ortu g alii. P oziom w yposażenia gosp o d arstw dom ow ych krajów Unii w a p a ra ty k o m ó rk o w e w 2000 r. w ynosił przeciętnie 55% , d o najlepiej w yposażonych zaliczyć m o żn a było g o sp o d arstw a fińskie (80% posiad ało takie a p a ra ty ), w łoskie (73% ) i szwedzkie (71% ). N a przeciw ległym biegunie znalazły się g o sp o d arstw a niem ieckie (39% w yposażonych było w telefony kom ó rk o w e) i p o rtu g alsk ie (4 7 % )14.
Jeśli analizow ać w yposażenie gospodarstw dom ow ych w faksy, to w roku 2000 m niej więcej co dziesiąte g o sp o d arstw o było w nie w yposażone. W najw iększym sto p n iu w L uksem burgu (22% ) i H olan d ii (18% ), a w zde-cydow anie najm niejszym - w G recji (2% ) i H iszpanii (4 % )ls.
Jed n y m z ważniejszych w skaźników społeczeństw a inform acyjnego jest p o siad an ie k o m p u te ra i jego podłączenie do In tern etu . W tym zakresie w państw ach europejskich w latach 90. n astąp ił szybki w zrost, nasycenie gosp o d arstw w ciągu pięciu o statn ich lat d ekady uległo podw ojeniu. N aw et w latach 1998-2000 w zrost liczby kom puterów osobistych wynosił kilkanaście procent, wyższy był w krajach słabiej rozwiniętych, k tóre doganiały czołówkę.
11 O bliczenia w łasne n a p odstaw ie: ibidem, s. 183.
12 IS D N - T h e In te g ra te d Services D igital N etw o rk . Ł ącza IS D N służą p rzed e w szystkim
ja k o śro d ek szybkiego d o stęp u d o In tern e tu . 13 P o r. C onsum ers..., s. 185.
14 P o r. ibidem, s. 185. 15 P o r. ibidem, s. 185.
W ro k u 2000 w k o m p u tery w yposażone było 35% unijnych gospodarstw dom ow ych. N ajw iększe nasycenie kom p u teram i cechow ało gospodarstw a holenderskie (66% ), duńskie (59% ) i szwedzkie (55% ), najm niejsze - greckie (15% ).
U zyskiw anie d o stęp u do In tern etu charak tery zo w ała o g ro m n a dynam ika, w okresie 1998-2000 przeciętny dostęp uległ podw ojeniu w k rajach Unii. We W łoszech, Wielkiej Brytanii i Francji przyrost podłączeń we wspom nianym okresie sięgał p o n a d 200% . W 2000 r. najwięcej gosp o d arstw m iało p o d -łączenie d o In te rn e tu w Szwecji (48% ), H olandii (46% ) i D anii (45% ), a najm niej w państw ach śródziem nom orskich: w G recji (6% ), P ortugalii (8% ) i H iszpanii (1 0 % )16.
A naliza w yposażenia w k o m p u tery i dostęp u d o In tern etu w skazuje, że d eterm in a n ta m i są tu: dochód - zależność w p ro st p ro p o rcjo n aln a, płeć (mężczyźni w w iększym stopniu), wiek - ludzie powyżej 55 lat są w yraźnie gorzej w yposażeni niż m łodsi (co ciekawe - pozostali n a pod o b n y m do siebie poziom ie, niezależnie od w ieku;, u w aru n k o w an ia zaw odow e (k ad ia m enedżerska, studenci - w większej liczbie niż inni), m iejsce zam ieszkania (m ieszkający n a terenach zurbanizow anych częściej p o siad ają kom p u teiy osobiste, k tó re m ają podłączenie do Internetu).
B ad an ia p rzep ro w ad zo n e w 2000 r. na zlecenie K om isji Europejskiej ujaw niają, że w śród osób nie posiadających w dom u podłączenia d o Internetu 51% w yjaśniało to brakiem zainteresow ania lub niewiedzą, czym jest Internet, 33% brak iem m ożliw ości podłączenia, 11% b arieram i finansow ym i .
Możliwości korzystania z Internetu poza dom em stw arza przede wszystkim m iejsce p ra cy (36% unijnych u żytkow ników In te rn e tu tak tw ierdziło), k o m p u ter u znajom ych (20% ), szkoły i uniw ersytety (po 10% ), internetow e kafejki (6 % ). T e o sta tn ie m ają w yraźnie większe znaczenie w k rajach niżej rozw iniętych, np. w Grecji korzysta z nich 39% in tern a u tó w , a w H
isz-panii 20% . f .
A naliza sposobów w ykorzystania Internetu wskazuje, że pizede wszystkim służy on do kom unikacji za p o m ocą poczty elektronicznej - przyznaw ało tak 69% unijnych in tern a u tó w w 2000 r. W najw iększym sto p n iu w ykorzys-tywali e-m aile S kandynaw ow ie - D uńczycy (86% ), F inow ie i Szwedzi (po 80% ). W najm niejszym - m ieszkańcy krajów śródziem nom orskich (po około 50% ), ale i konserw atyw ni Belgowie (58% ), F rancuzi i A ustriacy (56 /o).
Inne wskazywane cele wykorzystania Internetu to. poszukiwanie m ateriałów edukacyjnych o ra z inform acji na tem at p ro d u k tó w (po 4 7 /o koizystających z In tern etu ). Jeśli chodzi o m ateriały edukacyjne, to szukają ich w Internecie zw łaszcza H iszpanie (58% internautów ), Brytyjczycy i Irlandczycy (po 56% )
16 Por. ibidem, s. 200. 11 P o r. ibidem, s. 201.
oraz G recy (55% ). Inform acji o p ro d u k ta c h przez In te rn e t p o szu k u ją przede w szystkim F inow ie (58% ), D uńczycy (54% ), N iem cy i A nglicy (5 2 % )18.
In te rn e t w ykorzystyw any jest także do ściągania o p ro g ram o w an ia - przez 43% europejskich użytkow ników Internetu, w większym niż przeciętny stopniu czynią to H olen d rzy (57% ), Niem cy i G recy (51% ).
W p oszukiw aniach dotyczących sp o rtu i rekreacji In te rn e t je st źródłem inform acji dla 42% unijnych internautów , szczególnie w ykorzystyw anym przez G rek ó w (62% ) i F in ó w (57% korzystających z In tern etu ).
P o n a d to In te rn e t p o m ag a użytkow nikom w: przygotow yw aniu planów w akacyjnych - przeciętnie 38% unijnych in tern a u tó w (46% D uńczyków , 44% H o len d ró w , 42% F inów ), służy do czytania gazet - 31% europejskich użytkow ników In te rn e tu (48% F inów , 43% H iszpanów , 42% D uńczyków ), um ożliw ia granie w gry - przeciętnie 28% (53% H iszpanów , 38% F inów , 34% B rytyjczyków i Irlandczyków ), załatw ianie operacji b an k ow ych - 25% (64% F inów , 40% H o len d ró w i D uńczyków ) czy wreszcie w poszukiw aniu pracy - 23% (32% F inów , 27% Szwedów i Irlandczyków ).
W ydaje się, że m iernikiem społeczeństw a inform acyjnego jest też korzy-stanie ze słow a pisanego, upostaciow ionego w prasie i książkach. Jeśli chodzi 0 prasę codzienną, to najwyższy udział jej czytelnictw a w śród dorosłych m ieszkańców k raju w 1999 r. charak tery zo w ał S kandynaw ów : F in ó w (91% ), Szwedów (88% ) i D uńczyków (78% ), najniższy - G reków (19% ) i H iszpanów (3 5 % )19. Ja k było w spom niane, część in tern a u tó w czytała p ra sę on-line, zaniżając pow yższe w skaźniki. Z bliżone praw idłow ości w ystępow ały w czytel-nictwie książek, relatyw nie dużo czytają S kandynaw ow ie, a także Irlandczycy 1 N iem cy.
P rzed staw io n a tu analiza, b ard zo sk ró to w a ze w zględu n a ograniczenia objętości, skłania d o następujących konkluzji:
- b ra k w yraźnie określonych m ierników społeczeństw a inform acyjnego nie p o zw ala n a je d n o zn a czn ą w eryfikację hipotezy o jeg o ukształto w an iu , jed n ak że w szystkie zm iany, ja k ie m iały miejsce w latach 90. w zachow aniach konsum entów w krajach Unii, świadczą o ich zbliżaniu się d o takiego m odelu społeczeństw a;
- p o ró w n a n ie sytuacji w poszczególnych krajach członkow skich Unii w skazuje, że stopień zaaw ansow ania procesu tw orzenia społeczeństw a info r-m acyjnego zw iązany je st z pozior-m er-m rozw oju gospodarczego, k tó ry stanow i w arunek konieczny, choć niew ystarczający jego upow szechniania,
- spośród p iętn astu krajów członkow skich U E najbardziej zaaw ansow ane w zakresie k ształto w a n ia społeczeństw a inform acyjnego w ydają się kraje skandynaw skie: Szwecja, F in la n d ia i D a n ia , ja k rów nież H o lan d ia.
18 P o r. ibidem, s. 205. 19 P or. ibidem, s. 213.
Jadwiga Berbeka
C O N S U M E R B E H A V IO U R IN E U C O U N T R IE S A S A M A N IF E S T A T IO N O F IN F O R M A T IO N S O C IE T Y F O R M IN G
T h e p a p e r co n cern s th e p ro b lem o f creatio n o f In fo rm a tio n S ociety in E u ro p e. T h e m ain targ et o f the p a p e r is to verify a hypothesis th a t E u ro p ea n c o n su m ers’ b eh av io u r proves em erging o f th e In fo rm a tio n Society. A t the beginning the idea o f In fo rm a tio n Society is defined a n d explained. Som e activities o f U n io n ’s an d c o u n tries’ a u th o ritie s aim ing a t shaping such a society w ere p o in te d . T h e m ain p a rt o f the p ap er is an analysis o f d a ta describing c o n su m ers’ b eh av io u r crucial fro m the p o in t o f view o f the process o f In fo rm a tio n Society fo rm atio n . T h e c o n clu sio n is th a t th e process is advanced, b u t b ecause o f th e lack o f precise criteria o f In fo rm a tio n Society, it is difficult to state if it is finished yet.
