ROCZNIKI HUMANISTYCZNE
Tom XXXV, zeszyt 4 — 1987
PRZEM Y SŁA W M IC H A ŁO W SK I
EK SLIBRIS BIBLIO TEK I R A D Y M IE JS K IE J W P O Z N A N IU
W końcu XIV wieku zaczynają się w m iastach pojawiać biblioteki związane ściśle z funkcjonowaniem i działalnością rad miejskich i ich organów. Powstanie ich podyktow ała potrzeba coraz ściślejszego i konkretniejszego kierowania się pisanymi przepisami i praw am i, które ujęte w rękopiśmienne księgi były podstaw ą pracy i wykonywania funkcji związanych z zarządzaniem miasta. Z czasem biblioteki zaczęły grom adzić książki z różnych dziedzin wiedzy, nie tylko prawnicze i administracyjne, jak to było w początkach ich powstania, urastając często do wielkich i zasobnych zbiorów.
W Polsce do najdawniejszych bibliotek miejskich zalicza się Biblioteka Rady Miejskiej w Poznaniu, istniejąca już w roku 1535. Powstanie jej w pierwszej połowie XVI wieku potw ierdzają nie tylko zachowane z jej zbiorów księgi pochodzące z samego początku tego stulecia, ale i dokum enty archiwalne mówiące o wpływających darach, i stare plany, na których budynek Wagi Miejskiej określany jest wręcz jak o „biblioteka” . Przechodząca wraz z miastem różne koleje losów, szczególnie dotkliwe w okresie wojen szwedz kich, zaborów i ostatniej wojny, przetrw ała biblioteka do pierwszych lat po wyzwoleniu. Obecnie należące do niej księgi, włączone w zbiór najstarszej biblioteki publicznej, jak ą jest Biblioteka im. Edw arda Raczyńskiego w Po znaniu, są nadal cennymi i dostojnym i świadkami i dokum entam i najdaw niejszej i najdłużej istniejącej biblioteki samorządowej w Polsce.
Jej dawny rodowód dokum entują nie tylko wspom niane przekazy, ale poszczycić się ona może również pięknym i widomym dow odem swego istnienia w postaci ekslibrisu. Jest on niezwykle cennym dokum entem nie tylko z uwagi na swą wartość kulturalną, ale przede wszystkim ze względu na rzadkie występowanie tego rodzaju znaków w Polsce. Znam y — jak na razie — ekslibrisy tylko dwóch bibliotek rad miejskich, mianowicie w G d a ń sku i Poznaniu. Biblioteka gdańska, choć pow stała później niż poznańska, poszczycić się może ekslibrisem wykonanym wcześniej, bo już w roku 1597. Ekslibris Biblioteki Rady Miejskiej w Poznaniu pochodzi natom iast, jak wykazują jego cechy stylistyczne, z pierwszej połowy XVII wieku. Nie m am y
90 P R Z E M Y S Ł A W M IC H A Ł O W S K I
niestety bliższych danych wskazujących na okoliczności jego powstania ani na jego twórcę, którego szukać należy przypuszczalnie w którejś z istniejących wówczas oficyn drukarskich w mieście. W ykonany w technice drzeworytu, 0 wym iarach 64 x 52 mm, przedstawia mały herb m iasta na tarczy, pod trzymywanej przez dwa stojące lwy. W klejnocie, między dwom a skrzydłami, pow tórzone są te same dwa skrzyżowane klucze. Całość ujęta jest w dwie gałązki laurowe, tworzące obram ienie w kształcie owalnej girlandy. W swym heraldycznym ujęciu i ogólnym potraktow aniu plastycznym odbiega on nieco od znanych przedstaw ień herbu m iasta z tego czasu, nasuwając reminiscencje 1 analogie z wyobrażeniam i herbów szlacheckich, co widzimy w umieszczeniu klejnotu i m otyw u dekoracyjnego wyraźnie przypom inającego labry. G ra ficznie stanowi ekslibris jednolitą kompozycję, w której motywy heraldyczne splatają się w harm onijną całość z motywami dekoracyjnymi.
II. 1. Ekslibris Biblioteki Rady Miejskiej w Poznaniu z XVII w. Archiwum
Ekslibris Biblioteki Rady Miejskiej w Poznaniu jest cennym dowodem bogatych tradycji, jakim i m ogą się chlubić księgozbiory wielkopolskie, i świad czy o kulturze epoki i ludzi, dla których i dzięki którym powstał. Znany dotąd jedynie w dwóch egzemplarzach, z których jeden znajdował się w zbiorach profesora M ariana Gum owskiego w Toruniu, a drugi stanowi własność profesora A ndrzeja Ryszkiewicza w W arszawie, należy do największych polskich cimeliów graficznych.
E K S L IB R IS B IB L IO T E K I R A D Y M IE J S K IE J W P O Z N A N IU 91
B IB L IO G R A FIA
Z a l e s k i Z.: Biblioteka Radziecka. W: Biblioteki W ielkopolskie i Pom orskie. Poznań 1929 s. 1 5 - 21; W i t t y g W.: Ekslibrisy bibliotek polskich X V I i XV III wieku. W arszawa 1903 s. 10; C h w a l e w i k E.: Exlibrisy polskie X V I i XVII wieku. W rocław 1955 s. 1 2 7 -1 2 8 , il. 70; M i c h a ł o w s k i P.: Exlibrisy w ielkopolskie. K atalog wystawy. Poznań 1958 s. 4, il. okładka; R y s z k i e w i c z A.: N a wystawie ekslibrysów. „Św iat” 13 VII 1958 nr 28; O l e j n i c z a k J.: Herb miasta Poznania. Poznań 1967 s. 47 nr kat. 29a, il. 60.
