A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N – P O L O N I A
VOL. LXII (2) SECTIO DD 2007
Katedra Epizootiologii i Klinika Chorób Zaka nych Akademii Rolniczej w Lublinie
ul. Gł boka 30, 20-612 Lublin, e-mail: marek.chmielewski@ar.lublin.pl
DOROTA LUFT-DEPTUŁA, MARIA TERESA ZO , MARIUSZ MIKOŁAJCZAK
Immunostymulatory naturalne i syntetyczne
stosowane u pszczoły miodnej – charakterystyka
The honey bee natural and synthetic immunestimulators – characteristics
Streszczenie. W artykule przegl dowym przedstawiono problem immunosupresji i jej opanowania
u pszczoły miodnej. Opisano substancje o działaniu stymuluj cym i oceniono ich warto w pobu-dzaniu mechanizmów odporno ci. Układ immunologiczny odgrywa wa n rol w utrzymaniu homeostazy pszczoły miodnej, ł cznie z kontrol zaka e i inwazji paso ytniczych. Czynniki stresogenne, takie jak inwazja Varroa destructor i zanieczyszczenie rodowiska, s cz st przy-czyn zaburze przy-czynno ci układu immunologicznego. D y si do minimalizacji uszkodze spo-wodowanych immunosupresantami i chorobami u pszczół oraz ogrodzenia u ywania toksycznych zwi zków chemicznych i antybiotyków. W Unii Europejskiej stosowanie leków i zwi zków che-micznych, które zanieczyszczaj miód, pyłek, mleczko pszczele jest całkowicie zabronione. Dlate-go wzrasta zainteresowanie substancjami zwi kszaj cymi działanie ochronne i reaktywno im-munologiczn . W ród nich jest chitozan, wyci g z je ówki purpurowej (Echinaceae purpurea), furanokumaryny, klotrimazol i lewamizol. Wszystkie s endogennymi mediatorami i wykazuj silne działanie reguluj ce na układ immunologiczny pszczoły miodnej.
Słowa kluczowe: pszczoła miodna, immunostymulacja, chitozan, je ówka purpurowa,
furanoku-maryny, klotrimazol, lewamizol
WST P
Dysfunkcje układu odporno ciowego u pszczoły miodnej s nast pstwem działania ró norodnych stresów, ska enia rodowiska, infekcji i inwazji paso ytniczych, leków o działaniu immunosupresyjnym, zmian zachodz cych w biologii rodziny zwi zanych z por roku [Gli ski i Kauko 2000, Gli ski i Kostro 2001]. Nast pstwem immunosupresji jest zwi kszenie podatno ci na choroby zaka ne i paso ytnicze, indukcja latentnych
zaka e wirusowych [Ball 1985]. Immunosupresja umo liwia saprofitom a tak e drob-noustrojom warunkowo chorobotwórczym, wyst puj cym obficie w niszach ekologicz-nych zasiedlaekologicz-nych przez owady przełamanie działania ochronnego i rozwój posocznic bakteryjnych, b d cych przyczyn masowego padania pszczół [Gli ski i Jarosz 1991, Kauko i Gli ski 1994, Gli ski 2001]. Zaka enia wywołane przez Pseudomonas
apisepti-cus [Papadopoulou-Karabela i in. 1992], Hafnia alvei i Enterococapisepti-cus faecalis [Kauko i
Gli ski 1994, Kauko i in. 1996] rozwijaj si u pszczół poddanych działaniu silnego stresu, w zatruciach chemicznych i w inwazjach paso ytów. Wyró nia si co najmniej trzy grupy czynników działaj cych immunosupresyjnie na pszczoł miodn . Zalicza si do nich ska enie rodowiska, inwazje paso ytnicze oraz stres hodowlany, których
niepo-danym skutkiem jest osłabienie odpowiedzi immunologicznej.
IMMUNOSUPRESYJNY WPŁYW SKA ONEGO RODOWISKA
Stres rodowiskowy nale y do głównych czynników wpływaj cych niekorzystnie na układ odporno ciowy. Supresyjnie na odporno pszczoły miodnej wpływa ska enie rodowiska metalami ci kimi, rodkami ochrony ro lin, insektycydami [Gli ski i Jarosz, 1999, Gli ski i in. 2002, 2003]. ródłem ska enia powietrza, gleby i wody s emisje i odpady przemysłowe, nawozy mineralne, rodki ochrony ro lin, komunikacja, na techno-logie oparte energii j drowej.
Pszczoła miodna jest nara ona na działanie zanieczyszcze chemicznych poprzez ła -cuch pokarmowy, a tak e bezpo rednio w wyniku pobierania wody, wdychania pyłów i gazów atmosferycznych. Dobr egzemplifikacj wpływu ska onego rodowiska na jej układ odporno ciowy jest zachowanie si parametrów odporno ci, w rodowisku ska o-nym metalami ci kimi. Eksponowanie pszczoły na pokarm o podwy szonej zawarto ci
elaza, manganu, cynku, miedzi, niklu, kadmu i ołowiu, nawet w granicach uznawanych za dopuszczalne, wywołuje zaburzenia w komórkowych i humoralnych mechanizmach odpor-no ci jamy ciała. Warto indeksu fagocytarnego, wyodpor-nosz ca w grupie kontrolnej od 0,9 do 1,2 komórki Sarcina lutea/hemocyt, u pszczół robotnic ze rodowiska ska onego w adnym przypadku nie przekraczała warto ci 1,0 komórki bakteryjnej/hemocyt, za u robotnic ze rodowiska silnie ska onego wahała si w granicach 0,5–0,75 komórek Sarcina
lute-a/hemocyt. Wy sze st enia metali wpływaj wyra nie supresyjnie na odsetek hemocytów
hemolimfy aktywnych w procesie fagocytozy [Gli ski i Grzegorczyk 1995a, b].
Ska enie wywołuje zmiany w ilo ci i w odsetkowym składzie poszczególnych frakcji białek w hemolimfie pszczół pochodz cych z pasiek, w których wyst puj ró nice w poziomie metali ci kich w miodach. W wietle tych obserwacji zrozumiały jest zarówno ci szy przebieg inwazji Varroa destructor oraz cz stsze wyst powanie posocznic bakte-ryjnych na tle zaka enia Hafnia alvei b d Streptococcus faecalis , a tak e coraz po-wszechniejsze wyst powanie grzybicy otorbielakowej w rodzinach z terenów o glebie i ro linach silniej zanieczyszczonych.
IMMUNOSUPRESYJNE DZIAŁANIE Varroa destructor
Uszkadzaj cy wpływ Varroa destructor na układ odporno ciowy pszczoły dotyczy poziomu komórkowego i subkomórkowego [Sammataro 1997]. Inwazja hamuje
ekspre-sje genów koduj cych białka odporno ciowe i enzymy zaanga owane w procesach od-porno ciowych, czego skutkiem jest zahamowanie odpowiedzi komórkowej i humoralnej [Yang i CoxFoster 2005]. Podczas inwazji Varroa destructor zachodz zmiany w obj -to ci krwi, st eniu i frakcjach białek oraz aktywno ci enzymów hemolimfy, w nasileniu odpowiedzi hemocytarnej i humoralnej. Inwazja paso yta odpowiada wi c za zaburzenie syntezy „białek odporno ciowych” w ciele tłuszczowym [Gli ski i Jarosz 1984], spadek aktywno ci bakteriolitycznej lizozymu a do jej całkowitego zaniku, a tak e za obni enie aktywno ci fagocytarnej [Gli ski i Jarosz 1988]. Zmiany te narastaj kaskadowo wraz z post pem inwazji i usposabiaj do rozwoju posocznic bakteryjnych, zaka e wirusowych i grzybic, co prowadzi do masowego padania pszczół w rodzinach pora onych przez
Varroa destructor.
W hemolimfie robotnic pora onych Varroa destructor obni a si aktywno amino-transferazy asparaginianowej i aminoamino-transferazy alaninowej. Zaobserwowane zaburzenia w poziomie białka całkowitego i aktywno ci enzymatycznej maj charakter przej ciowy. Ust puj bowiem z chwil pozbycia si paso yta i przyst pienia pszczół do samodziel-nego pobierania pokarmu [Sokół 2003]. Inwazja paso yta obni a te znamiennie aktyw-no oksydazy feaktyw-nolowej, dehydrogenazy glukozy, oksydazy glukozy w hemolimfie pszczół. Te enzymy s zwi zane z odporno ci owadów [Yang i Cox-Foster 2005].
Varroa destructor powoduje deplecj białek hemolimfy [Tewarson 1983], niszczy
drobnocz steczkowe białka hemolimfy. Nast pstwem osłabienia humoralnych i komór-kowych odczynów obronnych pszczoły przez paso ytuj ce roztocza jest indukcja latent-nych zaka e wirusowych [Ball 1983, 1985], rozwój posocznic bakteryjlatent-nych i grzybic [Kauko i Gli ski 1994], a tak e indukcja zaka e przenoszonych przez paso ytuj ce roztocze [Gli ski i Jarosz 1992].
STRES HODOWLANY
Jednym z czynników stresogennych s nieodpowiednie warunki hodowli oraz zmia-ny zachodz ce w biologii rodzizmia-ny zwi zane z por roku. Niepokojenie pszczół, gwałtow-ne zmiany temperatury, zaburzenia w dopływie po ytków do rodziny znajduj swoje odbicie w zaburzeniu odporno ci przeciwzaka nej. Chocia zimuj ce robotnice pszczoły miodnej dysponuj sprawnym układem odporno ci reprezentowanym przez komórkowe oraz humoralne, wrodzone i nabyte mechanizmy obronne, to jednak nasilenie ich odpor-no ci przeciwzaka nej ocenione na podstawie nasilenia działania ochronnego (protekcji) jest mniejsze ni u pszczół robotnic przed i po zimowaniu [Pliszczy ski i in. 2005]. Te zaburzenia mog by jedn z przyczyn padania zimuj cych rodzin na skutek infekcji bakteryjnych i wirusowych.
IMMUNOSTYMULACJA
Immunostymulacja polega na zmianie reaktywno ci układu immunologicznego w kierunku nasilenia odporno ci. Działaniem immunostymuluj cym u owadów cechuje si wiele substancji pochodzenia naturalnego oraz zwi zków chemicznych. Jednak ob-serwacje poczynione na kr gowcach, zwłaszcza na ludziach, nad efektami
profilaktycz-nymi i leczniczymi oraz mechanizmami działania preparatów wpływaj cych na układ od-porno ciowy na poziomie komórek i układów sygnalizacyjnych układu odod-porno ciowego, a tak e na poziomie molekularnym nie mog by bezkrytycznie przenoszone na pszczoł miodn . Trudno wyja ni mechanizm ich działania i porówna go z mechanizmem działa-nia na organizm kr gowców, mimo e cz sto uzyskuje si identyczne efekty ko cowe, np. zwi kszenie aktywno ci fagocytarnej lub wzrost aktywno ci bakteriolitycznej typu lizozy-mu.
Obecnie stosowane u owadów immunomodulatory nie pozwalaj w zasadzie na se-lektywne pobudzenie lub hamowanie aktywno ci okre lonych składowych odporno ci owada. Z reguły ich wpływ na układ odporno ciowy jest wieloraki i jego efektem jest zwi kszenie nasilenia odporno ci.
Mechanizm pobudzenia hemocytarnych odczynów obronnych owadów przez immu-nostymulatory nie jest dokładnie poznany. Mo na tylko przypuszcza , e wpływaj one na jedn lub na obydwie znane kaskady przenoszenia sygnałów, Toll i Imd, i w sposób po redni dochodzi do zwi kszonej aktywno ci immunocytów, czego skutkiem jest wzrost indeksu fagocytarnego.
Elementy podobne do B kr gowców znaleziono w genach aktywowanych w zaka-onych owadach oraz w genach cekropin oraz dipterycyn [Hultmark 1993, Zheng i in. 2005] i okazały si one niezb dne do aktywacji transkrypcji. DIF zostaje przetranspor-towany do komórek ciała tłuszczowego i po przedostaniu si do j dra komórkowego roz-poznaje sekwencj paromotorow GGGRAYYYYY (G – guanina, R – puryna, A – alanina, Y – pirymidyna), rozpoczynaj c transkrypcje genu lizozymu i prawdopodobnie te cekro-pin. Natomiast szlak sygnałowy Imd (IMD – Relish), który jest niezb dny do obrony owada przed bakteriami Gram-ujemnymi, kontroluje indukcj ekspresji takich przeciwbakteryj-nych peptydów, jak attacyny, cekropiny, defensyny i prawdopodobnie apidycyny. Translo-kacja z cytoplazmy do j dra komórki białka Relish, nale cego do czynników transkrypcji NF– B, jest kluczem w przypadku immunostymulacji na drodze IMD–Relish.
Polipeptydy i białka odporno ciowe pszczołowatych, które s warunkiem istnienia humoralnej naturalnej (lizozym) i nabytej (apidycyny) odporno ci cechuj si ró norod-no ci . Jednak e efekt ich działania jest w zasadzie dwupłaszczyznorod-nowy: zahamuje wzrost, wzgl dnie działa bójczo. Aktywacja immunologiczna, w wyniku której nast puje hipersynteza lizozymu, synteza de novo apidycyn, abycyny i hymenoptecyny u pszczoły miodnej obejmuje współdziałanie hemocytów z komórkami produkuj cymi polipeptydy i białka odporno ciowe, głównie z komórkami ciała tłuszczowego oraz regulacj tych mechanizmów na poziomie komórkowym przy u yciu białek sygnałowych, jakimi s hemokiny oraz na poziomie subkomórkowym – na etapie transkrypcji. Hemokiny, b d -ce odpowiednikami cytokin kr gowców, bior udział w wi kszo ci pro-cesów biologicz-nych w organizmie owadów.
Działanie stymuluj ce i moduluj ce odporno mo e mie zwi zek z ich wpływem na indukcj ekspresji genów odporno ciowych, b d cych pod kontrol szlaku sygnaliza-cyjnego Toll i szlaku Imd, najprawdopodobniej na etapie transkrypcji. Efektem tego działania było zwi kszenie syntezy lizozymu i apidycyn oraz ich uwalniania do hemolim-fy. W zwi zku z tym, głównym miejscem działania wielu immunostymulatorów jest ciało tłuszczowe (fat body) jako centralny narz d syntezy polipeptydów i białek odporno cio-wych owadów.
Immunostymulatory pochodzenia naturalnego
Ostatnio, zarówno w medycynie ludzkiej, jak i w medycynie weterynaryjnej, coraz wi cej uwagi po wi ca si produktom pochodzenia naturalnego wykorzystywanym jako leki lub preparaty wspomagaj ce leczenie chemioterapeutykami i antybiotykami. Terapia przy u yciu ziół lub wyci gów ro linnych, okre lana coraz powszechniej jako fitomedy-cyna, jest uznawana nie tylko za leczenie uzupełniaj ce, ale w niektórych chorobach za leczenie podstawowe [Jonas 1997]. Najwi ksze znaczenie jako immunostymulatorom przypisuje si wyci gom z e -szenia oraz z je ówki, zwłaszcza z je ówki purpurowej (Echinacaea purpura) [Block i Mead 2003, Patwardhan i Gautam 2005].
Spo ród całej gamy znanych i powszechnie stosowanych stymulatorów i modulato-rów odporno ci wykorzystywanych u człowieka i zwierz t gospodarskich, tylko nieliczne wykorzystywano w badaniu u pszczoły miodnej [Gli ski i Chmielewski 1996a, b, Buczek 1998, Gli ski i in. 2001, 2002, Gli ski 2001]. Spo ród preparatów ro linnych badano fu-ranokumaryny ro linnego pochodzenia i wyci gi z je ówki [Chełmi ski 2007], za spo ród syntetycznych zwi zków o charakterze immunostymulatorów – lewamizol, klotrimazol i pochodne imidazolu [Gli ski i Chmielewski 1996a, b] oraz niektóre leki [Grzegorczyk 1996], a z preparatów zwierz cego pochodzenia – chitozan [Gli ski i in. 2000].
Immunostymulatory próbowano te wykorzysta do zmniejszenia niepo danych skutków stosowania warroacydów w zwalczaniu inwazji Varroa destructor [Grzegorczyk 1966, Sokół 2003]. W przypadku supresyjnego ich wpływu wydaje si konieczne i w pełni uzasadnione stosowanie w leczonych rodzinach immunostymulatorów pochodzenia naturalnego [Gli ski i Jarosz 1991].
Spo ród immunostymulatorów pochodzenia naturalnego w apipatologii uwag zwróciły wyci gi ro linne zawieraj ce furanokumaryny, wyci gi z je ówki purpurowej i chitozan.
Wyci g z arcydzi gla lekarskiego (Archangelica officinalis Hoffm.) otrzymany me-tod ekstrakcji nadkrytycznej zawiera takie furanokumaryny, jak: bergapten, imperatoryna, ksantotoksyna. Ten wyci g stymulował w warunkach eksperymentalnych zarówno natu-raln , jak i indukowan odpowied komórkow i humonatu-raln pszczoły [Gli ski i Wolski 1996].
Wyci g z je ówki purpurowej jest produktem naturalnym otrzymanym z korzenia i ziela Echinacea purpurea (Asteraceae). Działanie wyci gu je ówki jest zwi zane z obecno ci wielu substancji czynnych. W ród nich najwa niejsze znaczenie odgrywa: kwas kawowy i jego pochodne, takie jak: kwas cychorynowy, echinakozyd, kwas chloroge-nowy i izochlorogechloroge-nowy, werbaskozyd i cynaryna, frakcje polisacharydów (heteroksylanów i arabinoramnogalaktanów) oraz frakcje alkamidów (głównie izobutyloamidyn) [Brauer 1995, Block i Mead 2003]. U zwierz t laboratoryjnych oraz u człowieka wyci gi z je ówki zwi kszaj aktywno makrofagów, pobudzaj komórki NK aktywne w cytotoksyczno ci naturalnej i cytotoksyczno ci zale nej od przeciwciał. Silnie wzrasta indeks fagocytarny. Frakcja polisacharydów aktywuje fagocytoz i uwalnianie czynnika martwicy guza
(TNF-) oraz aktywuje produkcj interleukin (IL1, IL6 i IL10(TNF-). Składniki olejku eterycznego i flawonoidy zawarte w wyci gu je ówki działaj przeciwzapalnie [Barrett 2003].
Te wła ciwo ci immunostymulacyjne wyci gu z je ówki na organizm człowieka, szczególnie jego silny wpływ na odpowied komórkow , zainicjowały badania nad mo -liwo ci wykorzystania go jako immunostymulatora u pszczół miodnych, tak e w rodzi-nach zimuj cych. Wyci g z je ówki cechował si działaniem immunostymuluj cym, a tak e immunomoduluj cym na odporno zimuj cych robotnic z rodzin eksponowanych
na ich działanie. Na silne działanie stymuluj ce odpowied komórkowa wskazuje wzrost warto ci indeksu fagocytarnego, za o działaniu na składow humoraln odpowiedzi immunologicznej wiadczy wzrost aktywno ci bakteriolitycznej typu lizozymu. W ko-mórkowych odczynach obronnych uczestnicz immunocyty, a najwa niejszym mechani-zmem oczyszczania jamy ciała z zarazków u owadów jest fagocytoza. Odczyny komór-kowe zaczynaj działa natychmiast po rozpoznaniu patogenu jako „obcego” dla organi-zmu owada, za ich skuteczno jest du a [Ole -Bizo 2006].
Chitozan jest polimerem N-acetyloglukozaminy, cz ciowo pozbawionym grupy ascetylowej. Jest produktem naturalnym otrzymanym z zewn trznego szkieletu chityno-wego skorupiaków i limaków [Shepherd i in. 1997]. Badania Gli skiego i in. [2000, 2001] u pszczoły miodnej oraz Swobody-Danilkiewicz [2003] u trzmiela ziemnego (Bombus terrestris) wykazały po raz pierwszy działanie chitozanu jako stymulatora ko-mórkowych i humoralnych mechanizmów odporno ci tych owadów. Zwi kszał on u pszczół robotnic aktywno bakteriolityczn typu lizozymu w hemolimfie, odsetek he-mocytów hemolimfy aktywnych w procesie fagocytozy i liczb bakterii pochłanianych przez jeden fagocyt. Tylko w niewielkim stopniu wpływał na poziom apidycyn. Zastosowa-ny w rodzinach chorych na grzybic otorbielakow zwi kszał warto liczby Wrighta u robotnic o 50% w porównaniu z robotnicami z rodzin nieleczonych, powodował te wzrost warto ci indeksu fagocytarnego z 1,2 (kontrola do 1,6 komórek/fagocyt) [Gli ski i in. 2000]. U Bombus terrestris stymulował wzrost odsetka plazmatocytów i granulocytów, a tak e zwi kszał poziom apidycyny u owadów zaka onych do jamy ciała yw hodowl E.
coli D31. Indukował te hipersyntez lizozymu i jego uwalnianie do hemolimfy.
Ze wzgl du na naturalne pochodzenie chitozanu i wyci gu z je ówki purpurowej oraz du skuteczno pobudzenia układu odporno ciowego pszczoły miodnej przez małe dawki tych preparatów, zastosowanie w rodzinie pszczelej nie spowoduje ska enia produktów pszczelich, a tym samym nie b dzie wg wymaga Unii Europejskiej uznane za szkodliwe i niebezpieczne dla zdrowia człowieka. Z tego wzgl du postuluje si zasto-sowanie ich jako immunostymulatorów w rodzinach zdrowych oraz jako modulatorów odporno ci przeciwzaka nej w rodzinach zaka onych.
Immunostymulatory syntetyczne
Znane jest działanie immunostymuluj ce klotrimazolu na organizm pszczoły miod-nej i trzmiela [Grzegorczyk 1996, Swoboda-Danilkiewicz 2003]. Klotrimazol, indukuj c w ciele tłuszczowym pszczół robotnic (Apis mellifera L.) i g sienic barciaka wi kszego (Galleria mellonella) hipersyntez lizozymu i jego sekrecj do hemolimfy, pełni rol stymulatora naturalnej odporno ci humoralnej tych owadów [Buczek 1998]. U pszczoły miodnej pod jego wpływem zwi kszała si warto indeksu fagocytarnego. Klotrimazol zwi kszał nasilenie odpowiedzi hemocytarnej i humoralnej robotnic Bombus terrestris pobudznych immunologicznie, a tak e po jego stosowaniu obserwowano silny wzrost działania ochronnego na zaka enie zjadliwym szczepem Pseudomonas aeruginosa [Swoboda-Danilkiewicz 2003]. Klotrimazol w dawkach daj cych dobre efekty w terapii grzybicy otorbielakowej czerwia pszczoły miodnej wywierał działanie stymuluj ce u pszczół robotnic. Zwi kszał warto indeksu fagocytarnego oraz aktywno bakterioli-tyczn typu lizozymu w hemolimfie [Gli ski i Chmielewski 1996a, b]. Indukował on te u robotnic nieimmunizowanych pojawienie si w hemolimfie apidycyn podczas 24–48 godz. obserwacji. Poziom tych polipeptydów odporno ciowych był jednak niski i
wyno-sił maksymalnie 4,0 ±0,3 g/ml. To działanie mo na tłumaczy albo efektem zwi ksze-nia przepuszczalno ci ciany jelita owada dla bakterii saprofitycznych, które po przed-ostaniu si do jamy ciała spełniaj rol induktora apidycyn, albo bezpo rednim wpływem klotrimazolu na syntez mRNA w ciele tłuszczowym. Na korzy ostatniej z wymienio-nych wła ciwo ci przemawia wzrost poziomu lizozymu w hemolimfie w tym samym przedziale czasowym. U owadów zaka onych (immunizowanych) klotrimazol zwi ksza-j c poziom apidycyn i aktywno lizozymu działał ksza-jako modulator odporno ci nabyteksza-j, co znajduje te potwierdzenie w działaniu ochronnym. Klotrimazol, ze wzgl du na mo -liwo zanieczyszczenia produktów spo ywczych pochodz cych z rodzin pszczelich eksponowanych na ten preparat, zgodnie z zaleceniem Unii Europejskiej nie mo e by stosowany u pszczoły miodnej.
Lewamizol (S)-2,3,5,6-tetrahydro-6-fenyloimidazol[2,1-b]tiazol), nale cy do grupy imidazolotiazoli, jest lekiem przeciwpaso ytniczym i immunostymulatorem zalecanym w zaka eniach bakteryjnych, wirusowych, chorobie reumatoidalnej, a tak e pomocniczo w chorobie nowotworowej u człowieka i zwierz t. Aktywuje zdolno do fagocytozy i mechanizmów cytotoksycznych.
Dotychczas prowadzono tylko nieliczne badania nad przydatno cia lewamizolu jako preparatu wpływaj cego na stan układu odporno ciowego pszczoły miodnej [Sokół 2003]. Wywiera on działanie immunostymuluj ce na mechanizmy odporno ci hemocy-tarnej w rodzinach pora onych inwazj Varroa destructor. To działanie, je eli si uwzgl dni, e w efekcie warrozy rozwijaj si te cz sto wtórne infekcje wirusowe i bakteryjne, odgrywa wa n rol w profilaktyce zdrowia rodziny pora onej przez Varroa
destructor. Lewamizol jest jednak słabszym immunostymulatorem ani eli modulatorem
odporno ci nabytej, reprezentowanej przez apidycyny.
PI MIENNICTWO
Ball B.V. 1983. Der Zusammenhang zwischen Varroa jacobsoni und Viruserkranhungen der Hohigbiene. Allg. Deutsche Imker. 17, 177.
Ball B.V. 1985. Acute paralysis virus isolated from honey bee colonies infested with Varroa
jacobsoni. J. Apicult. Res. 24, 115.
Barrett B. Medical properties of Echinacea: A critical review. Phytomedicine 10, 66, 2003. Block K.I., Mead M.N. 2003. Immune system effects of Echinacea, Ginseng, and Astragalus:
A review. Integrative Cancer Therapy 2, 247.
Brauer R. Analytic und Standardisierung von Echinacea haltigen Phyto-Pharmaka. Pharmazie in unserer Zeit 24, 93, 1995
Buczek K. 1998. Badania nad przydatno ci Klotrimazolu jako leku w grzybicy otorbielakowej i immunostymulatora pszczoły miodnej. Rozprawa dokt., Wydział Medycyny Weterynaryjnej AR w Lublinie.
Chełmi ski M. 2007. Badania nad modulacj odporno ci przeciwbakteryjnej robotnic pszczoły miodnej, Apis mellifera L. przy u yciu immunomodulatorów biologicznych i syntetycznych. Rozprawa dokt., Wydział Medycyny Weterynaryjnej AR w Lublinie.
Gli ski Z. 2001. Problemy immunotoksykologii, [w:] Immunologia weterynaryjna. Wybrane zagadnienia, A.K. Siwicki, W. Deptuła. (red.) Wyd. Edycja Olsztyn 49–53.
Gli ski Z., Buczek K., Luft-Deptuła D., Stark J.A. 2003. Immunotoxic action of heavy metals polluting the environment on the honey bee, Apis mellifera L. Final Programme and Book of Abstracts. XXXVIIIth Apimondia International Apicultural Conference, Ljubljana, Slovenia, August 24–29, 232–233.
Gli ski Z., Chmielewski M. 1996a. Imidazole derivatives in control of the honey bee brood myco-ses. Pszczelnicze Zesz. Nauk. 40, 165.
Gli ski Z., Chmielewski M. 1996b. Immunomoduluj ce działanie pochodnych imidazolowych na organizm Apis mellifera L. XXXIII Naukowa Konferencja Pszczelarska, Puławy 12–13 mar-ca, 26–27
Gli ski Z., Chmielewski M., Kauko L. 2000. Chitosan a potent natural immunostimulator of insect immune system. The Ist European Scientific Apicultural Conference, Puławy, September 5–8, 74–75.
Gli ski Z., Chmielewski M., Swoboda M. 2001. Immunostymulacja i immunosupresja a wyst po-wanie i przebieg grzybicy otorbielakowej czerwia pszczoły miodnej, Apis mellifera L. Mate-riały XXXVIII Nauk. Konf. Pszczelarskiej, Puławy 29–30
Gli ski Z., Chmielewski M., Swoboda-Mazurek M. 2002. Wykorzystanie profilu immunologicz-nego do oceny efektów immunomodulacyjnych leków stosowanych w leczeniu chorób pszczół. Materiały XXXIX Naukowej Konferencji Pszczelarskiej, Puławy 12–13 marca 2–53 Gliñski Z., Grzegorczyk K. 1995a. Hemolymph proteins of the honeybee (Apis mellifera L.) from
apiaries differing by the level of pollution with heavy metals. Ann. UMCS, sec. DD, 50, 241. Gli ski Z., Grzegorzczyk K. 1995b. Apidaecins and lysozyme in the honeybee (Apis mellifera L.)
from environment non-heavily contaminated with heavy metals. Ann. UMCS, sec. DD. 50, 139. Gli ski Z., Jarosz J. 1984. Alterations in haemolymph proteins of drone honey bee larvae
parasi-tized by Varroa jacobsoni. Apidologie 15, 329.
Gli ski Z., Jarosz J. 1988. Deleterious effects of Varroa jacobsoni on the honey bee. Apiacta 23, 42. Gli ski Z., Jarosz J. 1999. Antibacterial immune response and biological control of agricultural
insect pests. Ann. UMCS, sec. DD, 54,187.
Gli ski Z., Jarosz J. 1991. Sterowanie układem obronnym owadów. Medycyna Wet. 47, 442. Gli ski Z., Jarosz J. 1992. Varroa jacobsoni as a carrier of bacterial infections to a recipient bee
host. Apidologie 23, 25.
Gli ski Z., Kauko L. 2000. Problems of immunosuppression and immunotoxicology in respect to the honey bee protection against microbial and parasitic invaders. Apiacta 35, 65.
Gli ski Z., Kostro K. 2001. Key stones in insect immunity. Cent. Eur. J. Immunol. 26, 43. Gli ski Z., Wolski T. 1996. Complexes of plant furanocoumarins useful in therapy of chalkbrood
disease of the honey bee. Umbelliferae Improvement Newsletters 6, 28.
Grzegorczyk K. 1996. Badania nad działaniem immunomoduluj cym chemioterapeutyków zaleca-nych w zwalczaniu warrozy (Apiwarol AS, Fluwarol) i w terapii grzybicy otorbielakowej (klotrimazol) na modelu Apis mellifera i Galeria mellonella. Rozprawa dokt., Wydział Far-macji AM w Lublinie.
Hultmark D. 1993. Immune reactions in Drosophila and other insects: a model for innate immu-nity. Trends Genet. 9178.
Jonas W.B. 1997. Alternative medicine. J. Pharm. Pract. 45, 32.
Kauko L., Gli ski Z. 1994. Hafnia alvei – bakterin aiheutamma septikemia mehilaisissa. Suomen Finsk Veterinartidskrift 5, 314.
Kauko L., Gli ski Z., Buczek K. 1996. Enterococcus faecalis – tartunta mehiläisellä. Suomen Eläinlaak. 102, 266.
Ole -Bizo K. 2006. Badania na wpływem chitozanu i wyci gu z je ówki na warto indeksu fagocytarnego, aktywno bakteriolityczn lizozymu, poziom apidycyn i działanie ochronne u zimuj cych pszczół robotnic (Apis mellifera L. Apidae). Rozprawa dokt., Wydział Medycyny Weterynaryjnej AR w Lublinie.
Papadopoulu-Karabela K., Iliadis N., Liakos V., Burdzy-Hatzopoulou E. 1992. Experimental infection of honeybees by Pseudomonas aeruginosa. Apidologie 23, 293.
Patwardhan B., Gautam M. 2005.Botanical immunodrugs: scope and opportunities. Drug Discove-ry Today 10, 495.
Pliszczy ski M., Luft-Deptuła D., Bizon K. 2005. Monitorowanie odporno ci zimuj cych robotnic pszczoły miodnej, Apis mellifera L (Apidae) w oparciu o test działania ochronnego. Ann. UMCS, sec. DD, 61, 173.
Sammataro D. 1997. Report on parasitic honey bee mites and disease associations. Amer. Bee J. 137, 301.
Shepherd R., Reader S., Falshaw A. 1997. Chitozan functional properties. Glycoconj. J. 14, 535. Sokół R. 2003. Wpływ lewamizolu na wybrane wska niki immunologiczne i biochemiczne
hemo-limfy robotnic i trutni Apis mellifera z rodzin dotkni tych inwazj Varroa destructor. Wyd. Uniw. Warmi sko-Mazurskiego. Rozprawy i monografie, 74, Olsztyn.
Swoboda-Danilkiewicz M. 2003. Badania nad opracowaniem metody stymulacji odporno ci ro-botnic Bombus terrestris (Apidae). Rozprawa dokt. Wydział Medycyny Weterynaryjnej AR w Lublinie.
Tewarson N.C. 1983. Nutrition and reproduction in the ectoparasitic honey bee (Apis mite) Varoa
jacobsoni. Rozprawa dokt. Eberhardt-Karls-Univesität, Tübingen.
Yang X., Cox-Foster D.L. 2005. Impact of an ectoparasite on the immunity and pathology of an invertebrate: Evidence for host immunosuppression and viral infection. PNAS 102, 74709. Zheng I., Zhang I., Lin H., McIntosh M.T., Malacrida A.R. 2005. Toll-like receptors in
inverte-brate innate immunity. ISJ 2, 105.
Summary. This article considers the problem of immunesuppression and its control in the honey
bee, describing immunostimmulatory compounds claimed to have positive effects and evaluating their role in enhancing immune capability. The review further discusses their use as alternative strategies and approaches to diseases control. The immune system has an important role in the homeostasis of the honey bee body including the control of infections and parasite invasions. The stressors such as invasion of Varroa destructor and environment pollution often disturb the func-tions of the immune system. There is a growing need to control, prevent or minimize the devastat-ing effects of immunosuppressant and diseases in bees without recourse to toxic chemicals or antibiotic. In the European Community the use of drugs and chemicals that may contaminate honey, pollen, propolis and royal jelly is completely prohibited. Therefore, interest is developing in compounds that confer protection and enhance immune reactivity. The agents currently under scruting for bees include chitosan, purple coneflower (Echinaceae purpurea) extract, furanocou-marins, klotramisole ane levamisole. All of them are endogenous mediators in the bee body with strong regulatory effects on the immune system of the honey bee.
Key words: honey bee, immunestimmulation, chitosan, purple coneflower extract,
