Tom LXV, zeszyt 4 − 2018
DOI:http://dx.doi.org/10.18290/rt.2018.65.4-2
KS. MARIUSZ SZRAM
MESALIANIE – RYGORYSTYCZNY RUCH ASCETYCZNY
CZY HEREZJA DOKTRYNALNA?
MESSALIANS – RIGOROUS ASCETICAL MOVEMENT OR DOCTRINAL HERESY?
A b s t r a c t. Messalians were one of the most famous and at the same time mysterious and varied rigorous ascetic movements in the early Church. The author of the article, basing on the early Christian catalogs of heresies, written by Epiphanius of Salamina, Theodoretus of Cyrus, John Damascene and Augustine, and the contemporary literature of the subject, seeks to answer the question whether Messalians should be regarded as a kind of harmless sect or rather as a here-sy proclaiming serious doctrinal errors. The conclusion is that the theological argumentation of the practice of continuous prayer in the messalian movement undermined the principal principles of orthodox pneumatology, sacramentology, ecclesiology and soteriology. It is true that in the ana-lyzed descriptions of heresies contained in early Christian sources one must take into account the plentiful use of the invective, which often overwhelms the true image of the described movement, but in the case of the Messalians the repetition of the same allegations orders to see them not only as the ascetic movement but above all as the dangerous doctrinal heresy.
Key words: Messalians; early Christian heresies; ascetical rigorism.
Ws´ród wczesnochrzes´cijan´skich ruchów heretyckich, obok grup głosz ˛acych błe˛dne pogl ˛ady doktrynalne, pojawiały sie˛ takz˙e odłamy zachowuj ˛ace specy-ficzne, odbiegaj ˛ace od normy postawy moralno-ascetyczne. Te drugie – cho-ciaz˙ okres´lane przez wczesnochrzes´cijan´skich autorów jako herezje –
zasługi-Ks. prof. dr hab. Mariusz SZRAM – patrolog i filolog klasyczny, profesor zwyczajny Katedry Patrologii Greckiej i Łacin´skiej w Instytucie Historii Kos´cioła i Patrologii na Wydziale Teologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II; adres do korespondencji: Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: m.szram@wp.pl
wały raczej na miano sekt lub rygorystycznych ruchów ascetycznych1. Do
tego grona nalez˙y jedno z najgłos´niejszych ugrupowan´: działaj ˛acy u schyłku IV w., najpierw głównie w Antiochii, a potem w Poncie, Lykaonii i Pamfilii, tzw. modl ˛acy sie˛ (syr. „mesalaim”, gr. „euchitai”)2. Nazw ˛a t ˛a okres´lali ich
przeciwnicy, natomiast sami członkowie ruchu nazywali siebie „pneumatikoi”, czyli „uduchowieni”3. Epifaniusz z Salaminy w Panarionie pos´wiadcza
obec-nos´c´ mesalian w Antiochii w latach 376-377 i charakteryzuje ich jako piel-grzymuj ˛acych ascetów, nieposiadaj ˛acych z˙adnej własnos´ci, mieszkaj ˛acych na ulicach razem z kobietami i uchylaj ˛acych sie˛ od pracy4. W podobny sposób
opisywał działalnos´c´ mesalian na pocz ˛atku VII w. główny w tym czasie ad-wersarz tego ruchu – Babaj Wielki, dodaj ˛ac do katalogu ich szkodliwych zachowan´ próz˙niactwo, rozwi ˛azłos´c´, nakłanianie prostych ludzi do grzechu, a przede wszystkim pogarde˛ dla hierarchii i nauczania Kos´cioła5.
Załoz˙enie mesalian próbowano wi ˛azac´ z osob ˛a we˛drownego mnicha Sy-meona z Mezopotamii, działaj ˛acego na przełomie IV i V w. Przypisuje sie˛
1 Róz˙ne ruchy tego typu opisał w 2 poł. IV w. w swoim katalogu herezji Filastriusz z Brescii: aerianie – powstrzymuj ˛acy sie˛ od posiadania dóbr materialnych i spoz˙ywania nie-których pokarmów; passalorynchici – uwaz˙aj ˛acy, z˙e najwaz˙niejsze w z˙yciu jest praktykowanie milczenia; bezsandałowi – twierdz ˛acy, z˙e ludzie powinni chodzic´ bez obuwia, poniewaz˙ Pan powiedział do Mojz˙esza: „Zdejm sandały z nóg, gdyz˙ miejsce, na którym stoisz, jest ziemi ˛a s´wie˛t ˛a” (Wj 3,5). Por. FILASTRIUS BRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, 72; tamz˙e, 76; tamz˙e, 81.
2Por. J. GRIBOMONT, Le dossier des origines du messalianisme, w: Epektasis. Mélanges
J. Daniélou, red. J. Fontaine, Ch. Kannengiesser, Éditions Beauchesne, Paris 1972, s. 611-625;
TENZ˙E, Le monachisme au IVe siècle en Asie Mineure: de Gangres au Messalianisme, „Studia Patristica” 1957, nr 2, s. 400-415; C. STEWART, „Working the Earth of the Heart”: the
Messa-lian Controversy in History Texts and Language to AD 431, Clarendon Press, Oxford 1991;
K. FITSCHEN, Messalianismus und Antimessalianismus. Ein Beispiel ostkirchlicher
Ketzer-geschichte, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1998; D. CANER, Wandering, Begging Monks:
spiritual authority and the promotion of monasticism in late antiquity, University of California
Press, Berkeley 2002, s. 83-103.
3 Por. A. GUILLAUMONT, Mesalianie, tłum. S. Wirpszanka, w: U z´ródeł monastycyzmu
chrzes´cijan´skiego, t. 2, Z´ródła Monastyczne 38, Wydawnictwo Benedyktynów, Tyniec–Kraków
2006, s. 305. Działalnos´c´ mesalian wpisuje sie˛ w szersze zjawisko ruchu tzw. uduchowionych funkcjonuj ˛ace w pierwotnym Kos´ciele na terenie wschodniej cze˛s´ci Cesarstwa. Por. A. GUIL -LAUMONT, „Uduchowieni” i ich relacje z hierarchi ˛a kos´cieln ˛a w chrzes´cijan´stwie wschodnim pierwszych wieków, tłum. S. Wirpszanka, w: U z´ródeł monastycyzmu chrzes´cijan´skiego, t. 2,
s. 227-237.
4 Por. EPIPHANIUS, Panarion 80. Zob. K. FITSCHEN, Messalianismus und
Antimessalia-nismus, s. 23-24; A. GUILLAUMONT, Mesalianie, s. 305-306.
5Por. A. GUILLAUMONT, Mesalianie, s. 312;TENZ˙E, S´wiadectwo Babaja Wielkiego o
mu autorstwo tzw. Asketikonu, czyli podre˛cznika zasad mesalian´skich, oraz
Homilii duchowych, przekazanych pod imieniem Makarego6. Wprawdzie oba
powyz˙sze zbiory stały sie˛ podstaw ˛a pote˛pienia mesalian przez Sobór Efeski, ale badacze podwaz˙aj ˛a moz˙liwos´c´ pełnej rekonstrukcji rzeczywistej nauki mesalian na podstawie tych z´ródeł. A. Guillaumont podkres´la, z˙e fragmenty
Asketikonu zostały przekazane w formie Kephalaia przez Tymoteusza z
Kon-stantynopola i Jana Damascen´skiego7 i podejrzewa, z˙e nauka w nich zawarta
mogła nie odpowiadac´ w pełni rzeczywistym pogl ˛adom mesalian, tym bar-dziej, z˙e róz˙ne ugrupowania ruchu prawdopodobnie róz˙niły sie˛ w szczegółach głoszonej doktryny8. H. Dörries uwaz˙a, z˙e mimo pewnych podobien´stw
mie˛-dzy głównymi pogl ˛adami mesalian i wskazówkami zawartymi w Homiliach
duchowych Symeona/Makarego nauka ruchu róz˙niła sie˛ − w swoich
najbar-dziej radykalnych pogl ˛adach − od stanowiska autora homilii, które zostały przywłaszczone przez mesalian, a nie stanowiły programowego dzieła tego ruchu9. Niektóre idee, zawarte w powyz˙szych homiliach, pojawiały sie˛ takz˙e
w pismach ortodoksyjnych pisarzy, jak np. Grzegorz z Nyssy, i znalazły odzwierciedlenie w Bazylian´skiej koncepcji monastycyzmu10.
6 Por. Die 50 geistlichen Homilien des Makarios, ed. H. Dörries, E. Klostermann, M. Kroeger, Patristische Texte und Studien 4, Walter de Gruyter, Berlin 1964. Zob. H. DÖR -RIES, Symeon von Mesopotamien. Die Überlieferung der messalianischen Makarios-Schriften, Texte und Untersuchungen 55/1, J.C. Hinrichs’sche Buchhandlung, Leipzig 1941;TENZ˙E, Die
Theologie des Makarios/Symeon, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1978; K. FITSCHEN,
Messalianismus und Antimessalianismus, s. 158-174, 177-217; M. CANÉVET, V. DESPREZ,
Pseudo-Macaire (Macaire-Syméon), Dictionnaire de Spiritualité 10, Beauchesne, Paris 1980,
s. 20-43; M. PLESTED, The Place of Macarius-Symeon in the Eastern Christian Tradition, University Press, Oxford 2004.
7Pierwsze 17 kanonów znamy w wersji przekazanej przez Tymoteusza z Konstantynopola (PG 86, 45C-52C), ostatni 18 kanon – z przekazu Jana Damascen´skiego (PG 94, 729A-732B). 8Por. A. GUILLAUMONT, Mesalianie, s. 316-317; K. FITSCHEN, Messalianismus und
Anti-messalianismus, s. 219-237.
9Por. H. DÖRRIES, Die Theologie des Makarios/Symeon, s. 12. Zob. A. JASIEWICZ, Wste˛p, w: PSEUDO-MAKARY/ SYMEONEGIPSKI, Homilia IV (49). Chrzes´cijanie powinni z gorliwos´ci ˛a
i roztropnos´ci ˛a biec w wys´cigu z˙ycia na arenie tego s´wiata, „Vox Patrum” 2010, nr 55, s.
903-904. A. Louth jest jednak odwrotnego zdania i uwaz˙a, z˙e homilie s ˛a wytworem mesalian, a przypisanie ich autorstwa Symeonowi/Makaremu miało słuz˙yc´ moz˙liwos´ci wprowadzenia tych pism do s´rodowiska ortodoksyjnego. Por. A. LOUTH, The Origins of the Christian Mystical
Tradition from Plato to Denys, University Press, Oxford 1981, s. 114.
10 Por. J. DANIÉLOU, Gregoire de Nysse et le messalianisme, „Recherches de science religieuse” 1960, nr 48, s. 119-134; A. KEMMER, Messalianismus bei Gregor von Nyssa und
Pseudo-Makarius, „Revue Bénédictine” 1962, nr 72, s. 278-306; R. STAATS, Messalianism and
Anti-Messalianism in Gregory of Nyssa „De Virginitate”, „The Patristic and Byzantine
Christia-Najbardziej znanym mesalianinem był Adelfios. Teodoret z Cyru i Jan Damascen´ski opisuj ˛a interesuj ˛ace zdarzenie zwi ˛azane z t ˛a postaci ˛a. Otóz˙ patriarcha Antiochii Flawian skłonił podste˛pnie podeszłego w latach Adelfiosa do ujawnienia jego błe˛dnej nauki, utrzymywanej w tajemnicy. Jej głównymi załoz˙eniami, do których starzec przyznał sie˛ zache˛cony udawanymi pochleb-stwami ze strony Flawiana, były przekonania o opanowaniu natury ludzkiej od urodzenia przez demony i jej wyzwoleniu przez Ducha, które dokonuje sie˛ za pomoc ˛a wytrwałej modlitwy11.
Mesalianizm został pote˛piony na synodach w Sydzie w 388 r., w Antiochii w 390 r. i w Konstantynopolu w 426 r.12 Decyzj ˛a prawa cesarskiego z 428 r.
mesalianie zostali pote˛pieni i skazani na wygnanie poza granice Imperium Rzymskiego13. W 431 r. sobór efeski pote˛pił 18 reguł mesalian´skich, opartych
na wspomnianym wyz˙ej Asketikonie Symeona14. Mimo pote˛pienia ze strony kos´cielnej i pan´stwowej ruch mesalian´ski pozostawał aktywny na terenie Azji Mniejszej przez cały V wiek i na pocz ˛atku VI stulecia15. Jan Damascen´ski
w ostatnim wczesnochrzes´cijan´skim katalogu herezji z 1 poł. VIII wieku po-s´wie˛cił im wyj ˛atkowo duz˙o miejsca16, podczas gdy opisy wszystkich innych herezji uj ˛ał w kilkuwierszowe hasła, co moz˙e s´wiadczyc´ o aktywnos´ci ugrupo-wan´ mesalian´skich jeszcze w okresie póz´nego antyku chrzes´cijan´skiego.
W powszechnym odbiorze historyków i patrologów kojarzy sie˛ mesalian z głoszeniem i praktykowaniem idei ci ˛agłej modlitwy jako najwaz˙niejszej czynnos´ci z˙yciowej, stanowi ˛acej jedyny i skuteczny s´rodek w walce ze złem. Podobne przekonanie, mieszcz ˛ace sie˛ w granicach ortodoksji, było jednak charakterystyczne dla całego wczesnochrzes´cijan´skiego ruchu monastycznego, zwłaszcza w postaci anachoreckiej17. Tym, co odróz˙niało mesalian od
nie-ustannie modl ˛acych sie˛ mnichów, było zaplecze doktrynalne tego ruchu i
teo-nity, „St. Vladimir’s Seminary Quarterly” 1980, nr 24, s. 219-234.
11 Por. THEODORETUS CYRENSIS, Haereticarum fabularum compendium 4, 11; IOANNES DAMASCENUS, De haeresibus 80. Zob. K. FITSCHEN, Messalianismus und Antimessalianismus, s. 28; D. CANER, Wandering, s. 90-92.
12 Por. PHOTIUS, Bibliotheca 52. Zob. K. FITSCHEN, Messalianismus und
Antimessalia-nismus, s. 29-37; A. GUILLAUMONT, Mesalianie, s. 307.
13Por. Codex Theodosianus XVI 5, 65.
14Por. K. FITSCHEN, Messalianismus und Antimessalianismus, s. 45-50. 15Por. A. GUILLAUMONT, Mesalianie, s. 309.
16Por. IOANNES DAMASCENUS, Liber de haeresibus, 80.
17 Por. A. GUILLAUMONT, Modlitwa nieustanna w staroz˙ytnym monastycyzmie, tłum. S. Wirpszanka, w: U z´ródeł monastycyzmu chrzes´cijan´skiego, t. 2, s. 165-177.
logiczne uzasadnienie postawy ci ˛agłej modlitwy18. W niniejszym artykule
zostan ˛a przybliz˙one obie strony działalnos´ci mesalian: ascetyczna i teologicz-na. Zostanie takz˙e podje˛ta próba odpowiedzi na pytanie: czy nie nalez˙y trak-towac´ tego ruchu jako groz´niejszego dla doktryny chrzes´cijan´skiej niz˙ dla praktyki z˙yciowej chrzes´cijan. Jako z´ródła be˛d ˛a wykorzystane wczesno-chrzes´cijan´skie greckie i łacin´skie katalogi herezji, dostarczaj ˛ace mniej lub bardziej wyczerpuj ˛acych i – co ciekawe – nie zawsze zgodnych informacji na temat mesalian´skich pogl ˛adów i praktyk, od najobszerniejszego przekazu Jana Damascen´skiego do zupełnego milczenia Filastriusza z Brescii.
1. ASPEKT PRAKTYCZNY – RYGORYSTYCZNA ASCEZA I SKŁONNOS´CI DO MISTYCYZMU
Mesalianie byli ugrupowaniem skrajnie ascetycznym, którego główn ˛a ceche˛ rozpoznawcz ˛a stanowiła ci ˛agła modlitwa indywidualna, uznawana nie tylko za s´rodek nieodzowny, ale wre˛cz jedynie konieczny do zbawienia. Teodoret z Cyru w swoim dziele O herezjach napisał o nich: „nie podejmuj ˛a z˙adnego działania (bo przeciez˙ nazywaj ˛a samych siebie „duchowymi”), natomiast pos´wie˛caj ˛a sie˛ […] modlitwie i przez wie˛kszos´c´ dnia pozostaj ˛a bez działa-nia”19. S´w. Augustyn podał uzasadnienie biblijne tej postawy, cytuj ˛ac dwa
teksty, rozumiane przez mesalian dosłownie: „Trzeba zawsze modlic´ sie˛ i nie ustawac´” (Łk 18,1) oraz „Nieustannie sie˛ módlcie” (1 Tes 5,7)20. S´w. Jan
Damascen´ski podkres´lał ich nieche˛c´ do modlitwy wspólnotowej w kos´ciele i przekonanie, z˙e wystarczy modlitwa we własnym domu21.
18Por. I. HAUSHERR, L’erreur fondamentale et la logique du messalianisme, „Orientalia Christiana Periodica” 1935, nr 1, s. 328-360. C. Stewart jest jednak przekonany, z˙e mesalianie nie byli herezj ˛a, ale grup ˛a ascetyczn ˛a powstał ˛a pod wpływem tradycji syryjskiej, róz˙ni ˛acej sie˛ od kultury greckiej i w duz˙ym stopniu dla niej niezrozumiałej. Por. C. STEWART, passim. Podobnie D. Caner reprezentuje stanowisko, z˙e dzialalnos´c´ mesalian bardziej niz˙ w perspekty-wie dogmatycznej mies´ci sie˛ w konteks´cie procesu rozprzestrzeniania sie˛ ideałów i ruchów ascetycznych oraz przemian społecznych w s´wiecie i w Kos´ciele na przełomie IV i V wieku. Por. D. CANER, Wandering, s. 85-86.
19Por. THEODORETUSCYRENSIS, Haereticarum fabularum compendium 4, 11, tłum. P.M. Szewczyk, Z´ródła Mys´li Teologicznej 77, Wydawnictwo WAM, Kraków 2016, s. 77. Zob. P. CANIVET, Théodoret et le messalianisme, „Revue Mabillon” 1961, nr 51, s. 26-34.
20 Por. AUGUSTINUS, De haeresibus 57. Ciekawe, z˙e Filastriusz z Brescii, krytykuj ˛acy wiele ugrupowan´ heretyckich, interpretuj ˛acych literalnie wie˛kszos´c´ tekstów Pisma S´wie˛tego, zwłaszcza starotestamentalnych, milczy na temat mesalian.
Wszyscy autorzy wczesnochrzes´cijan´skich katalogów herezji, a szczególnie Jan Damascen´ski, akcentowali skłonnos´ci mesalian do niezdrowego misty-cyzmu. Członkowie ruchu uwaz˙ali, z˙e nalez˙y modlic´ sie˛ tak długo, az˙ poczuje sie˛, z˙e grzech i szatan, odczuwani jako dym, ogien´, smok lub s´winia z prosie˛-tami, opuszczaj ˛a dusze˛ człowieka22. Wychodz ˛a one – jak stwierdza Teodoret
– przez s´luz z nosa i zbe˛dne plwociny. Miały temu pomagac´ obłe˛dne skoki i gesty w postaci udawania strzelania z łuku w kierunku demonów, co spra-wiło, z˙e mesalianie zyskali przydomek „entuzjas´ci”23. W miejsce szatana wchodzi do duszy równiez˙ zmysłowo odczuwalny Duch S´wie˛ty. Mesalianie posuwali sie˛ nawet do stwierdzenia, z˙e modl ˛acy sie˛ człowiek przyjmuje do swojego wne˛trza hispostaze˛ Ducha S´wie˛tego w pełni Jego mocy24. Dusza
mesalianina uwalnia sie˛ w ten sposób od namie˛tnos´ci i doznaje przebóstwie-nia25. Duch w postaci dos´wiadczanego zmysłami ognia i s´wiatła stwarza człowieka na nowo26, a odczucie przyje˛cia go do swego wne˛trza podobne
jest do przez˙yc´ zwi ˛azanych ze współz˙yciem me˛z˙czyzny z kobiet ˛a27. To
prze-konanie o z˙ywym, namacalnym kontakcie z Duchem S´wie˛tym na modlitwie zbliz˙ało mesalian do montanistów i przypominało ekstatyczne przez˙ycia pro-roków z tego ruchu28.
Przez˙ycie ł ˛acznos´ci z Duchem S´wie˛tym podczas modlitwy powodowało – według mesalian – wiele wyj ˛atkowych skutków. Według przekazu Teodoreta, chwalili sie˛, z˙e dosłownie widz ˛a oczyma ciała Ojca, Syna i Ducha, a takz˙e prze-jawy działania tego ostatniego29. Głosili, z˙e maj ˛a objawienia, pozwalaj ˛ace im
22Por. tamz˙e; AUGUSTINUS, De haeresibus, 57.
23Por. THEODORETUSCYRENSIS, Haereticarum fabularum compendium 4, 11. Por. K. FIT
-SCHEN, Messalianismus und Antimessalianismus, s. 52; D. CANER, Wandering, s. 93. 24Por. IOANNES DAMASCENUS, Liber de haeresibus, 80.
25Mamy tu do czynienia z błe˛dnym wykorzystaniem idei stoickiej „apathei”, popularnej we wczesnochrzes´cijan´skiej ascezie monastycznej. Por. M. KOZERA, Ideały Ojców Pustyni.
Pathos i apatheia, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 2000, s. 223-261.
26Por. A. GUILLAUMONT, Chrzest ognia u mesalian, s. 340-346.
27Por. IOANNESDAMASCENUS, Liber de haeresibus, 80. Zob. A. GUILLAUMONT,
Mesalia-nie, s. 319-320; TENZ˙E, S´wiadectwo Babaja Wielkiego o mesalianach, s. 330-331.
28Por. J. SŁOMKA, Nowe proroctwo. Historia i doktryna montanizmu, Studia Antiquitatis Christianae. Series Nova 4, Wydawnictwo S´w. Jacka, Katowice 2007, s. 67-74; B. CZE˛SZ,
Zwi ˛azek Ducha S´wie˛tego z Kos´ciołem w uje˛ciu s´wie˛tego Ireneusza i w interpretacji montani-stycznej, Studia i materiały 131, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Teologiczny,
Redakcja Wydawnictw, Poznan´ 2010, s. 155-170.
29 Ten rodzaj pychy, polegaj ˛acy na uznawaniu sie˛ za godnych pełnego poznania Boga, zbliz˙ał mesalian do postawy skrajnego odłamu arian´skiego – eunomian, którzy uwaz˙ali, z˙e zrozumieli tajemnice Boga. Por. GREGORIUSNAZIANZENUS, Orationes 32, 19; IOANNESCHRY -SOSTOMUS, De incomprehensibili Dei natura (Contra Anomaeos homiliae) 2, 149-303;
przewidywac´ przyszłos´c´30. Jan Damascen´ski dodał – powołuj ˛ac sie˛ na relacje˛,
której nie znał Epifaniusz, be˛d ˛acy w przypadku opisów innych herezji, głównym z´ródłem katalogu Damascen´czyka – z˙e modl ˛acy sie˛ mesalianie mieli wizje s´wie-tlistego krzyz˙a. Podaje przykład człowieka, któremu podczas modlitwy przy ołtarzu zostały zesłane z nieba trzy chleby pomieszane z oliw ˛a31.
Mesalianie odrzucali prace˛ fizyczn ˛a, uwaz˙aj ˛ac j ˛a za niegodn ˛a chrzes´cijanina. Tylko Jan Damascen´ski przekazał zaskakuj ˛ac ˛a informacje˛ – której prawdziwos´ci nie moz˙na skonfrontowac´ z innymi z´ródłami – z˙e bezczynnos´c´ mesalian była posunie˛ta tak daleko, iz˙ nie uznawali działalnos´ci na rzecz biednych, poniewaz˙ taka postawa nie przystoi ludziom, którzy porzucili zwi ˛azek z ziemskim s´wiatem. Zakazywali wie˛c wspomagania wszelkich osób potrzebuj ˛acych – z˙ebraków, wdów, chorych, dłuz˙ników, ofiary zbójców i barbarzyn´ców, sami siebie uznaj ˛ac za prawdziwie ubogich w duchu32. Biernej postawie i nieche˛ci do pracy, cha-rakteryzuj ˛acej mesalian, Epifaniusz z Salaminy przeciwstawiał pozytywny przy-kład praktyki nieprzerwanej modlitwy ws´ród mnichów, która nie przeszkadzała im w równoczesnym wykonywaniu róz˙nych prac33.
Porzucenie zwyczajów obecnego s´wiata obejmowało takz˙e zachowania charakterystyczne dla sekty, takie jak odcie˛cie sie˛ od małz˙en´stwa, nawet jez˙eli zostało ono zawarte legalnie. Wre˛cz przeciwnie, mesalianie – zgodnie ze s´wiadectwem Jana Damascen´skiego – zache˛cali do rozwi ˛azywania zwi ˛az-ków małz˙en´skich, a tych, którzy porzucili rodziny, przyjmowali do swojego ascetycznego ugrupowania. Zakazywali rodzicom troszczyc´ sie˛ o dzieci i na-kazywali swoim członkom oddawac´ wszystko, co posiadaj ˛a, na własnos´c´ wspólnoty. Przyjmowali takz˙e niewolników uciekaj ˛acych od swoich panów. Uwaz˙ali równiez˙, z˙e przyste˛puj ˛acy do nich grzesznicy automatycznie ulegaj ˛a oczyszczeniu z grzechów i zasługuj ˛a na specjalne błogosławien´stwo. Podsu-wali ich nawet podste˛pnie biskupom jako kandydatów do s´wie˛cen´34.
D.M. ROGICH, The Development of a Theologian according to Saint Gregory the Theologian, „The Greek Orthodox Theological Review” 1994, nr 39, z. 1-2, s. 63-81; M. SZRAM, Pokora
w nauczaniu greckich Ojców Kos´cioła IV wieku, Wydawnictwo KUL, Lublin 2004, s. 100-101,
153-155; A. GUILLAUMONT, S´wiadectwo Babaja Wielkiego o mesalianach, s. 322.
30Por. THEODORETUS CYRENSIS, Haereticarum fabularum compendium 4, 11. 31Por. IOANNES DAMASCENUS, Liber de haeresibus, 80.
32Por. tamz˙e.
33Por. EPIPHANIUS, Panarion 80, 4. Zob. A. GUILLAUMONT, Modlitwa nieustanna w
staro-z˙ytnym monastycyzmie, tłum. S. Wirpszanka, w: U z´ródeł monastycyzmu chrzes´cijan´skiego, t. 2,
s. 170-175.
Najbardziej spektakularnym przejawem rygoryzmu ascetycznego była prak-tykowana przez niektórych mesalian autokastracja35, przez co zbliz˙ali sie˛ do
sekty walezjan, opisanej w Diversarum hereseon liber przez Filastriusza z Brescii36. Paradoksalnie zdarzały sie˛ jednak ws´ród mesalian takz˙e
przykła-dy laksyzmu moralnego, wynikaj ˛ace z przekonania, z˙e jako wybrani i do-s´wiadczaj ˛acy wspólnoty z Duchem S´wie˛tym s ˛a wolni od niebezpieczen´stwa grzechu i mog ˛a pozwolic´ sobie bezkarnie na róz˙ne wyste˛pki. Jan Damascen´-ski wspomina o nieumiarkowaniu w jedzeniu, zbytkownym z˙yciu, oddawaniu sie˛ kradziez˙y i rozpus´cie37. Z jednej strony moz˙na w tych postawach – jes´li
potraktowac´ je jako fakty – dopatrywac´ sie˛ wpływu zachowan´ niektórych gnostyków, uwaz˙aj ˛acych, z˙e skoro nalez˙ ˛a do grupy przeznaczonych do zba-wienia pneumatyków, mog ˛a grzeszyc´ bez z˙adnych ograniczen´38. Z drugiej
strony jednak odosobniony przekaz Damascen´czyka moz˙e byc´ przesadzony i stanowic´ element retorycznej, nie zawsze zgodnej z prawd ˛a historyczn ˛a inwektywy, cze˛sto spotykanej we wczesnochrzes´cijan´skich opisach ruchów heretyckich, maj ˛acej przedstawic´ heretyków w jak najgorszym s´wietle i od-straszyc´ od kontaktów z nimi39.
Przedstawione powyz˙ej rygorystyczne i niezgodne z ortodoksyjn ˛a ducho-wos´ci ˛a chrzes´cijan´sk ˛a praktyki moz˙na byłoby potraktowac´ jako swoisty prze-jaw niegroz´nego dziwactwa, gdyby nie fakt, z˙e zataczały one szerokie kre˛gi. Autorzy wczesnochrzes´cijan´skich katalogów herezji wspominaj ˛a o szerokim liczebnym, geograficznym i czasowym zasie˛gu działalnos´ci mesalian40.
Naj-35Por. tamz˙e.
36Sekta walezjan, maj ˛aca centrum swojej działalnos´ci w Bakacie, głównej wiosce w arab-skiej Filadelfii, skupiała eunuchów, którzy kastrowali zarówno swoich gos´ci, jak i przypad-kowych przechodniów. Por. FILASTRIUS BRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, 58.
37Por. IOANNES DAMASCENUS, Liber de haeresibus, 80.
38Gnostycy, działaj ˛acy w II i III w., kierowali sie˛ w antropologii i soteriologii skrajnym determinizmem. Członkowie niektórych ugrupowan´ gnostyckich przekonani, z˙e ludzie dziel ˛a sie˛ z natury na trzy kategorie – cielesnych (hylików), kieruj ˛acych sie˛ dusz ˛a (psychików) i w pełni duchowych (pneumatyków), uwaz˙ali, z˙e ci ostatni zbawi ˛a sie˛ niezalez˙nie od swojego ziemskiego poste˛powania, poniewaz˙ zostali wybrani przez Boga. Por. K. RUDOLPH, Gnoza.
Istota i historia póz´noantycznej formacji religijnej, tłum. G. Sowin´ski, Zakład Wydawniczy
Nomos, Kraków 1995, s. 84, 112-113.
39Por. M. STACHURA, Wrogowie porz ˛adku rzymskiego. Studium zjawiska agresji je˛zykowej
w Kodeksie Teodozjusza, Nowelach Postteodozjan´skich i Konstytucjach Sirmondian´skich,
Towa-rzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”, Kraków 2010, s. 100-105, 174-176, 188-191; P. NEHRING, Topika wczesnych łacin´skich z˙ywotów s´wie˛tych (Od „Vita Antonii” do „Vita
Augustini”), Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Torun´ 1999, s. 105-113; D. CA -NER, Wandering, s. 95.
groz´niejszym zjawiskiem było jednak – jak sie˛ wydaje – ideowe zaplecze wspomnianych postaw. Okazuje sie˛ bowiem – w s´wietle zachowanych pism, zwłaszcza nieocenionego pod tym wzgle˛dem katalogu herezji Jana Damascen´-skiego, odwołuj ˛acego sie˛ do nieznanych sk ˛adin ˛ad z´ródeł – z˙e za oryginalnym zachowaniem mesalian kryła sie˛ bardzo niebezpieczna doktryna, obejmuj ˛aca tezy fałszywe z punktu widzenia ortodoksji, dotycz ˛ace wielu istotnych prawd wiary chrzes´cijan´skiej.
2. ASPEKT TEORETYCZNY – BŁE˛DNA DEMONOLOGIA, PNEUMATOLOGIA, SAKRAMENTOLOGIA, EKLEZJOLOGIA I SOTERIOLOGIA
W 80. rozdziale swojego katalogu herezji wczesnochrzes´cijan´skich Jan Damascen´ski wyliczył główne załoz˙enia doktryny mesalian´skiej, powołuj ˛ac sie˛ na bliz˙ej nieokres´lon ˛a ksie˛ge˛, identyfikowan ˛a przez A. Guillaumonta z fragmentami dzieła Asketikon przypisywanego Symeonowi z Mezopota-mii41. Ws´ród tych załoz˙en´ zasadnicz ˛a role˛ odgrywała nauka o szatanie, ma-j ˛aca wpływ na swois´cie rozumian ˛a antropologie˛, któr ˛a kieruma-je skrama-jny dua-lizm. W s´wietle pogl ˛adów mesalian człowiek z natury jest uzalez˙niony od władzy szatana. Natura ludzka jest pokrewna złym duchom, a szatan zamiesz-kuje w osobie człowieka od urodzenia i ma władze˛ nad ludzkim rozumem. Od panowania tej diabelskiej siły nie byli wolni nawet apostołowie42. Zło jest tak głe˛boko zakorzenione w naturze ludzkiej, z˙e moz˙na mówic´ o jego swoistej wspólnocie czy koegzystencji z człowiekiem43.
Uwolnienie od władzy szatana moz˙e przynies´c´ człowiekowi tylko przyje˛cie Ducha S´wie˛tego, który musi zaj ˛ac´ w duszy ludzkiej miejsce diabła. Nawie-dzenie człowieka przez Ducha dokonuje sie˛ jednak – w przekonaniu mesalian – w sposób naruszaj ˛acy podstawy ortodoksyjnej sakramentologii i eklezjolo-gii. Odbywa sie˛ ono – według nich – podczas indywidualnej modlitwy, a nie w trakcie zebrania sie˛ wspólnoty Kos´cioła. Ducha przyjmuje sie˛ nie przez wiare˛, ale w namacalny, zmysłami odczuwalny sposób, co prowadzi do praw-dziwej doskonałos´ci44. Idee te przypominaj ˛a przekonania montanistów o ist-nieniu prawdziwego Kos´cioła tam, gdzie charyzmatycy dos´wiadczaj ˛a osobis´cie
41Por. A. GUILLAUMONT, Mesalianie, s. 316-317. 42Por. IOANNES DAMASCENUS, Liber de haeresibus, 80.
43Por. C. STEWART, „Working the Earth of the Heart”, s. 67-68. 44Por. A. GUILLAUMONT, Chrzest ognia u mesalian, s. 350.
obecnos´ci Ducha S´wie˛tego, oraz pogl ˛ady donatystów o Kos´ciele s´wie˛tych i wybranych45.
O ile jednak donatys´ci nie podwaz˙ali znaczenia chrztu s´wie˛tego, a uwaz˙ali tylko, z˙e prawdziwie jest on udzielany w ich wspólnocie, a nie w Kos´ciele, o tyle mesalianie odrzucali całkowicie istotn ˛a role˛ chrztu w procesie nawróce-nia i d ˛az˙enawróce-nia do s´wie˛tos´ci. Uwaz˙ali, z˙e wierz ˛acy otrzymuje oczyszczenie duszy i zbliz˙a sie˛ do Boga nie przez chrzest, a tylko przez modlitwe˛46.
Chrzest jest całkowicie bezuz˙yteczny i niczego nie zmienia w naturze czło-wieka, jes´li chodzi o jej zwi ˛azek z grzesznos´ci ˛a. Dotyka tylko symptomów grzechu, a nie jego istoty. Demon pozostaje zwi ˛azany z ludzk ˛a natur ˛a nadal tak, jak miało to miejsce przed chrztem. Wejs´cie Ducha S´wie˛tego do duszy człowieka pod postaci ˛a ognia i zast ˛apienie mieszkaj ˛acych w niej demonów było dla mesalian rodzajem chrztu ognia zapowiedzianego przez Chrystusa („Ja was be˛de˛ chrzcił Duchem i ogniem” – Mt 3,11; Łk 3,16), który róz˙nił sie˛ istotowo od chrztu z wody udzielanego przez Kos´ciół47.
Teodoret z Cyru w Historii kos´cielnej dodaje, z˙e zgodnie z przekazem znanego przywódcy mesalian – Adelfiosa – zaste˛puj ˛ace chrzest wejs´cie Ducha S´wie˛tego do duszy modl ˛acego sie˛ członka ich ugrupowania sprawia, z˙e nie trzeba juz˙ praktykowac´ z˙adnej ascezy ani zachowywac´ postów. Os´wiecony Duchem S´wie˛tym mesalianin wierzył, z˙e jest uwolniony od cielesnych pokus i oczyma ciała ogl ˛ada Trójce˛ S´wie˛t ˛a48. Ten stan moz˙na było osi ˛agn ˛ac´ – jak
wierzyli mesalianie – po okresie co najmniej 3 lat intensywnej modlitwy49. Jak pisze A. Guillaumont: „cech ˛a szczególn ˛a mesalianizmu [wyróz˙niaj ˛ac ˛a spos´ród innych wczesnochrzes´cijan´skich ruchów charakteryzuj ˛acych sie˛ asce-tycznym rygoryzmem – przyp. M.S.] jest przede wszystkim przekonanie, z˙e sama modlitwa, jez˙eli jest nieustanna, moz˙e spowodowac´ przyjs´cie Ducha do
45Por. B. CZE˛SZ, Zwi ˛azek Ducha S´wie˛tego z Kos´ciołem, s. 173-194; A. Z˙UREK, „Jeden
chrzest w jednym i s´wie˛tym Kos´ciele” – w poszukiwaniu istoty donatyzmu, w: Ortodoksja, herezja, schizma w Kos´ciele staroz˙ytnym, red. F. Dr ˛aczkowski, J. Pałucki, P. Szczur, M. Szram,
M. Wysocki, M. Ziółkowska, Wydawnictwo Polihymnia, Lublin 2012, s. 123-131.
46 Por. IOANNES DAMASCENUS, Liber de haeresibus, 80. D. Caner uwaz˙a, z˙e pogl ˛ad o kwestionowaniu przez mesalian wartos´ci chrztu i przecenianiu roli samej modlitwy jest przesadzony i wynika z przesadnej retoryki antyheretyckiej charakterystycznej dla autorów katalogów herezji od czasów Epifaniusza. Por. D. CANER, Wandering, s. 89-92.
47Por. A. GUILLAUMONT, Chrzest ognia u mesalian, s. 341-342. 48Por. THEODORETUS CYRENSIS, Historia ecclesiastica 229, 4-231, 20.
49Por. MAXIMUS CONFESSOR, Scholia in Hierarchiam caelestem Dionysii, PG 4, 169D. Zob. A. GUILLAUMONT, Mesalianie, s. 318;TENZ˙E, Chrzest ognia u mesalian, s. 340-341.
duszy, a w konsekwencji takz˙e twierdzenie, z˙e posłuszen´stwo i sakramenty Kos´cioła nie s ˛a skuteczne, a i sam Kos´ciół nie jest do niczego potrzebny”50.
Powyz˙sze pogl ˛ady doktrynalne, stanowi ˛ace uzasadnienie ascetycznych praktyk mesalian, maj ˛a charakter typowy dla ruchów o charakterze sekty, uznaj ˛acych sie˛ za prawdziwy Kos´ciół s´wie˛tych, takich jak wspomniany mon-tanizm czy donatyzm. Zawieraj ˛a takz˙e elementy charakterystyczne dla gnosty-cyzmu. Członkowie ruchu uwaz˙ali sie˛ za doskonałych, posiadaj ˛acych dodatko-we objawienie, czyli rodzaj gnozy, polegaj ˛acej na zmysłowym odczuwaniu obecnos´ci Boga we własnej duszy51. S ˛adzili takz˙e, z˙e obok zwykłej ludzkiej
duszy zdobywaj ˛a przez praktyke˛ nieustannej modlitwy drug ˛a dusze˛ niebian´sk ˛a decyduj ˛ac ˛a o ich zbawieniu, przez co upodabniali sie˛ do przeznaczonych do zbawienia pneumatyków działaj ˛acych w ruchach gnostyckich52.
Podkres´lanie roli os´wiecenia przez Ducha S´wie˛tego nie oznaczało jednak u mesalian biernos´ci duchowej czy iluminizmu niezalez˙nego od wysiłków podejmowanych przez człowieka. Wre˛cz przeciwnie, akcentowali oni role˛ własnej wytrwałej pracy duchowej i modlitwy jako warunku uzyskania ducho-wych darów, co zbliz˙ało ich do przekonan´ pelagian´skich53.
Ws´ród terminów, opisuj ˛acych skutki nawiedzenia człowieka przez Ducha, pojawia sie˛ u mesalian znany i wykorzystywany w duchowos´ci wczesno-chrzes´cijan´skiej termin „apatheia”, oznaczaj ˛acy w konteks´cie ich doktryny uwolnienie od wszelkich wpływów złego ducha i bezgrzesznos´c´54. Jest to
niezgodne z tradycj ˛a Ewagrian´sk ˛a, w której „apatheia” nie oznacza braku złych mys´li („logismoi”), ale postawe˛ niepoddawania sie˛ im, a „pathos”, czyli zła namie˛tnos´c´, sama w sobie nie jest grzechem, lecz jego skutkiem, a zara-zem pokus ˛a do czynienia zła55.
50 A. GUILLAUMONT, Miejsce i rola „Liber graduum” w duchowos´ci syryjskiej, tłum. S. Wirpszanka, w: U z´ródeł monastycyzmu chrzes´cijan´skiego, t. 2, s. 301.
51Por. C. STEWART, „Working the Earth of the Heart”, s. 68. 52Por. IOANNES DAMASCENUS, Liber de haeresibus, 80.
53Por. A. LOUTH, Messalianism and Pelagianism, „Studia Patristica” 1982, nr 17, s. 127-135.
54Por. C. STEWART, „Working the Earth of the Heart”, s. 68.
55Por. T. ŠPIDLIK, I. GARGANO, V. GROSSI, Historia duchowos´ci, t. III: Duchowos´c´ Ojców
Kos´cioła, tłum. K. Franczyk, J. Serafin, K. Stopa, Wydawnictwo Homo Dei, Kraków 2004,
3. WNIOSKI KON´COWE
Mesalianizm był ruchem złoz˙onym i trudnym do jednoznacznej oceny56. Niektóre jego odłamy mogły ograniczac´ sie˛ do praktykowania ci ˛agłej mo-dlitwy i nie podzielac´ wszystkich skrajnych stanowisk doktrynalnych. Trudno tez˙ ocenic´ w pełni wiarygodnos´c´ przekazów zawartych w pismach antyhere-tyckich polemistów Kos´cioła57. Mog ˛a one byc´ skaz˙one nadmiern ˛a
inwekty-w ˛a. Zapeinwekty-wne tez˙ doktryna mesalian nie tinwekty-worzyła spójnego systemu i nie wszystkie jej elementy musiały byc´ przyjmowane przez róz˙ne grupy okres´lane jako mesalian´skie. Niemniej jednak powtarzaj ˛ace sie˛ we wczesnochrzes´cijan´-skich katalogach herezji najbardziej charakterystyczne elementy doktryny przypisywanej mesalianom – lekcewaz˙enie chrztu i przynalez˙nos´ci do wspól-noty Kos´cioła – były na tyle istotnymi odste˛pstwami od ortodoksyjnej wiary, z˙e nie pozwalaj ˛a traktowac´ podzielaj ˛acych je ugrupowan´ mesalian´skich tylko jako niegroz´nych przedstawicieli rygorystycznego ruchu ascetycznego.
BIBLIOGRAFIA
Z´RÓDŁA
AUGUSTINUS, De haeresibus, ed. R. Vander Plaetse, C. Beukers, CCL 46, Brepols, Turnhout 1969, s. 266-345.
EPIPHANIUS, Panarion, ed. K. Holl, GCS 25, J.C. Hinrichs’sche Buchhandlung, Leipzig 1915; GCS 31, Leipzig 1922; GCS 37, Leipzig 1933.
FILASTRIUSBRIXIENSIS, Diversarum hereseon liber, ed. F. Heylen, G. Banterle, Scriptores circa Ambrosium 2, Biblioteca Ambrosiana, Città Nuova Editrice, Milano–Roma 1991. IOANNES DAMASCENUS, Liber de haeresibus, ed. B. Kotter, Die Schriften des Johannes von
Damaskos, t. V, Walter De Gruyter, Berlin 1980.
THEODORETUSCYRENSIS, Haereticarum fabularum compendium, ed. J.-P. Migne, PG 83, Paris 1864, k. 335-556.
OPRACOWANIA
CANERD., Wandering, Begging Monks: spiritual authority and the promotion of monasticism in late antiquity, University of California Press, Berkeley 2002.
56Por. M. PLESTED, The Place of Macarius-Symeon, s. 21: „We know that Messalianism was, but we do not know what it was”.
57Por. H. DÖRRIES, Die Messalianer im Zeugnis ihrer Bestreiter, „Saeculum” 1970, nr 21, s. 213-227.
CANÉVETM., DESPREZV., Pseudo-Macaire (Macaire-Syméon), Dictionnaire de Spiritualité 10, Beauchesne, Paris 1980, s. 20-43.
CANIVETP., Théodoret et le messalianisme, „Revue Mabillon” 1961, nr 51, s. 26-34. CZE˛SZB., Zwi ˛azek Ducha S´wie˛tego z Kos´ciołem w uje˛ciu s´wie˛tego Ireneusza i w interpretacji
montanistycznej, Studia i materiały 131, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Teologiczny, Redakcja Wydawnictw, Poznan´ 2010.
DÖRRIESH., Die Messalianer im Zeugnis ihrer Bestreiter, „Saeculum” 1970, nr 21, s. 213-227. DÖRRIESH., Die Theologie des Makarios/Symeon, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1978. DÖRRIES H., Symeon von Mesopotamien. Die Überlieferung der messalianischen
Makarios-Schriften, TU 55/1, J.C. Hinrichs’sche Buchhandlung, Leipzig 1941.
FITSCHEN K., Messalianismus und Antimessalianismus. Ein Beispiel ostkirchlicher Ketzer-geschichte, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1998.
GRIBOMONTJ., Le dossier des origines du messalianisme, w: Epektasis. Mélanges J. Daniélou, red. J. Fontaine, Ch. Kannengiesser, Éditions Beauchesne, Paris 1972, s. 611-625. GRIBOMONT J., Le monachisme au IVesiècle en Asie Mineure: de Gangres au Messalianisme,
„Studia Patristica” 1957, nr 2, s. 400-415.
GUILLAUMONTA., Chrzest ognia u mesalian, tłum. S. Wirpszanka, w: U z´ródeł monastycyzmu chrzes´cijan´skiego, t. 2, Z´ródła Monastyczne 38, Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków–Ty-niec 2006, s. 339-351.
GUILLAUMONT A., Mesalianie, tłum. S. Wirpszanka, w: U z´ródeł monastycyzmu chrzes´cijan´-skiego, t. 2, Z´ródła Monastyczne 38, Wydawnictwo Benedyktynów, Tyniec–Kraków 2006, s. 305-324.
GUILLAUMONT A., Miejsce i rola „Liber graduum” w duchowos´ci syryjskiej, tłum. S. Wirp-szanka, w: U z´ródeł monastycyzmu chrzes´cijan´skiego, t. 2, Z´ródła Monastyczne 38, Wy-dawnictwo Benedyktynów, Kraków–Tyniec 2006, s. 287-304.
GUILLAUMONT A., Modlitwa nieustanna w staroz˙ytnym monastycyzmie, tłum. S. Wirpszanka, w: U z´ródeł monastycyzmu chrzes´cijan´skiego, t. 2, Z´ródła Monastyczne 38, Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków–Tyniec 2006, s. 165-177.
GUILLAUMONT A., S´wiadectwo Babaja Wielkiego o mesalianach, tłum. S. Wirpszanka, w: U z´ródeł monastycyzmu chrzes´cijan´skiego, t. 2, Z´ródła Monastyczne 38, Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków–Tyniec 2006, s. 325-337.
GUILLAUMONT A., „Uduchowieni” i ich relacje z hierarchi ˛a kos´cieln ˛a w chrzes´cijan´stwie wschodnim pierwszych wieków, tłum. S. Wirpszanka, w: U z´ródeł monastycyzmu chrzes´ci-jan´skiego, t. 2, Z´ródła Monastyczne 38, Wydawnictwo Benedyktynów, Tyniec–Kraków 2006, s. 227-237.
HAUSHERR I., L’erreur fondamentale et la logique du messalianisme, „Orientalia Christiana Patristica” 1935, nr 1, s. 328-360.
JASIEWICZA., Wste˛p, w: PSEUDO-MAKARY/ SYMEONEGIPSKI, Homilia IV (49). Chrzes´cijanie powinni z gorliwos´ci ˛a i roztropnos´ci ˛a biec w wys´cigu z˙ycia na arenie tego s´wiata, „Vox Patrum” 2010, nr 55, s. 903-904.
KOZERA M., Ideały Ojców Pustyni. Pathos i apatheia, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 2000.
LOUTHA., Messalianism and Pelagianism, „Studia Patristica” 1982, nr 17, s. 127-135. LOUTH A., The Origins of the Christian Mystical Tradition from Plato to Denys, University
Press, Oxford 1981.
MEYENDORFFJ., St. Basil, Messalianism and Byzantine Christianity, „St. Vladimir’s Seminary Quarterly” 1980, nr 24, s. 219-234.
NEHRING P., Topika wczesnych łacin´skich z˙ywotów s´wie˛tych (Od „Vita Antonii” do „Vita Augustini”), Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Torun´ 1999.
PLESTED M., The Place of Macarius-Symeon in the Eastern Christian Tradition, University Press, Oxford 2004.
ROGICHD.M., The Development of a Theologian according to Saint Gregory the Theologian, „The Greek Orthodox Theological Review” 39(1994), z. 1-2, s. 63-81.
RUDOLPH K., Gnoza. Istota i historia póz´noantycznej formacji religijnej, tłum. G. Sowin´ski, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 1995.
SŁOMKAJ., Nowe proroctwo. Historia i doktryna montanizmu, Studia Antiquitatis Christianae. Series Nova 4, Wydawnictwo S´w. Jacka, Katowice 2007.
ŠPIDLIKT., GARGANOI., GROSSIV., Historia duchowos´ci, t. III: Duchowos´c´ Ojców Kos´cioła, tłum. K. Franczyk, J. Serafin, K. Stopa, Wydawnictwo Homo Dei, Kraków 2004. STACHURA M., Wrogowie porz ˛adku rzymskiego. Studium zjawiska agresji je˛zykowej w
Ko-deksie Teodozjusza, Nowelach Postteodozjan´skich i Konstytucjach Sirmondian´skich, Towa-rzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”, Kraków 2010.
STEWART C., „Working the Earth of the Heart”: the Messalian Controversy in History Texts and Language to AD 431, Clarendon Press, Oxford 1991.
SZRAM M., Pokora w nauczaniu greckich Ojców Kos´cioła IV wieku, Wydawnictwo KUL, Lublin 2004.
Z˙UREKA., „Jeden chrzest w jednym i s´wie˛tym Kos´ciele” – w poszukiwaniu istoty donatyzmu, w: Ortodoksja, herezja, schizma w Kos´ciele staroz˙ytnym, red. F. Dr ˛aczkowski, J. Pałucki, P. Szczur, M. Szram, M. Wysocki, M. Ziółkowska, Wydawnictwo Polihymnia, Lublin 2012, s. 123-131.
MESALIANIE – RYGORYSTYCZNY RUCH ASCETYCZNY CZY HEREZJA DOKTRYNALNA?
S t r e s z c z e n i e
Mesalianie byli jednym z najsłynniejszych, a równoczes´nie tajemniczych i niejednolitych rygorystycznych ruchów ascetycznych w staroz˙ytnym Kos´ciele. Autor artykułu na podstawie wczesnochrzes´cijan´skich katalogów herezji Epifaniusza z Salaminy, Teodoreta z Cyru, Jana Damascen´skiego i Augustyna oraz współczesnej literatury przedmiotu stara sie˛ odpowiedziec´ na pytanie, czy nalez˙y traktowac´ mesalian bardziej jako rodzaj niegroz´nej sekty czy raczej jako herezje˛ głosz ˛ac ˛a powaz˙ne błe˛dy doktrynalne. Dochodzi do wniosku, z˙e mesalian´skie uzasadnie-nie teologiczne praktyki ci ˛agłej modlitwy podwaz˙ało główne zasady ortodoksyjnej pneumatolo-gii, sakramentolopneumatolo-gii, eklezjologii i soteriologii. Wprawdzie w analizowanych opisach herezji, pochodz ˛acych z wczesnochrzes´cijan´skich z´ródeł, nalez˙y wzi ˛ac´ pod uwage˛ obfite stosowanie inwektywy, niejednokrotnie zacieraj ˛acej prawdziwy obraz opisywanego ugrupowania, niemniej jednak w przypadku mesalian powtarzaj ˛ace sie˛ te same zarzuty nakazuj ˛a widziec´ w nich nie tylko ruch ascetyczny, ale przede wszystkim niebezpieczn ˛a herezje˛ doktrynaln ˛a.
