TADEUSZ BRAJERSKI
CZASOWNIKI POLSKIE
*ZŁOZ˙ONA BUDOWA CZASOWNIKÓW
§ 1. Czasowniki polskie s ˛a strukturami złoz˙onymi. Ich budowa słowo-twórcza róz˙ni sie˛ znacznie od budowy innych cze˛s´ci mowy. Bardzo rzadkie s ˛a formy czasownikowe brzmi ˛ace tak jak formy gramatyczne innych cze˛s´ci
* W wielonurtowym dorobku naukowym zmarłego 24 lipca 1997 roku Profesora
Tadeu-sza Brajerskiego (por. Bibliografia, „Roczniki Humanistyczne” 30-31(1982-1983), z. 6, s. 9-20; 35-36(1997-1998), z. 6, s. 6-7) wyraz´nie zaznaczyły sie˛ prace pos´wie˛cone trudnym sprawom polskiego czasownika. D ˛az˙ ˛ac do ich uporz ˛adkowania, Profesor opublikował cz ˛astkowe rezultaty swoich badan´ w artykułach: Krotnos´c´ czasownika we współczesnym je˛zyku polskim, „Slavia Occidentalis” 21(1967), s. 17-24; W sprawie „par aspektowych” typu pukac´ − pukn ˛ac´, „Prace Filologiczne” 32(1985), s. 79-85; O derywacji wewn ˛atrzczasownikowej, w: Slawistyczne studia je˛zykoznawcze, Wrocław 1987, s. 75-81; Uwagi o praesens historicum, „Annales Universitatis
Mariae Curie-Skłodowska”, sectio FF, vol. VI, 9, 1988; Geneza polskich (i słowian´skich)
czasowników niedokonanych z formantem przedrostkowym, „Zeszyty Naukowe Wydziału
Huma-nistycznego Uniwersytetu Gdan´skiego”, Slawistyka, 1989(1992), nr 6, s. 61-66; Słowian´skie
przedrostki czasownikowe i aspekt, w: Munera linguistica Ladslao Kuraszkiewicz dedicata,
Wrocław 1993, s. 63-67. Całos´ciow ˛a problematyke˛ semantyczno-gramatyczn ˛a czasownika przedstawił po angielsku w podre˛czniku do nauki je˛zyka polskiego dla cudzoziemców Polish
Course Handbook. Translation and Notes. Vocabularies. Grammar. [...] by Profesor..., Ph. D., Catholic University of Lublin, and Docent Alina Szala, Ph. D., Marie Curie-Skłodowska University, Lublin, with the assistance of Marcela Hajek, The Linguaphone Institute [Lublin− London 1979], s. 346, The Linguaphone Institute [London].
Wyniki swoich dawniejszych i nowszych przemys´len´ na temat czasownika chciał Autor zawrzec´ w zwartej syntezie, nad któr ˛a pracował w ostatnim okresie swojego z˙ycia. Całos´ci nie zd ˛az˙ył przygotowac´ do druku. Pozostawił jednak w miare˛ pełny materiał − skoncentrowany przede wszystkim na najtrudniejszych kwestiach znaczeniowych − który zamierzał opubli-kowac´. W wie˛kszos´ci jest to tekst przygotowany juz˙ w drugiej ostatecznej wersji maszynopisu.
mowy (np. wykop w zdaniach Wykop te kartofle. i Trzeba zasypac´ ten
wy-kop.). Takz˙e poszczególne formy gramatyczne czasownika róz˙ni ˛a sie˛ mie˛dzy
sob ˛a pod wzgle˛dem budowy morfologicznej.
Reprezentacyjn ˛a form ˛a czasownika polskiego, wyste˛puj ˛ac ˛a jako hasło w słownikach, jest forma bezokolicznika. Kon´czy sie˛ ona prawie zawsze na spółgłoske˛ -c´: nies´-c´, pi-c´, br-a-c´, pis-a-c´, krzycz-e-c´ itp. Tylko niewielka grupa czasowników kon´czy sie˛ w tej formie na -c: piec, wlec, móc, strzyc. To zakon´czenie jest cze˛s´ci ˛a rdzenia (w osobowych formach zmienia sie˛ w k i g oraz cz i z˙: piek-e˛ piecz-e-sz, mog-e˛ moz˙-e-sz), ale pełni tez˙ funkcje˛ kon´cówki bezokolicznika.
W pracach pos´wie˛conych słowotwórstwu dzieli sie˛ polskie czasowniki na niepochodne (nie derywowane) i pochodne (derywowane).
1. Czasownik niepochodny składa sie˛ tylko z rdzenia o znaczeniu czasow-nikowym (st ˛ad tez˙ nazwa czasownik rdzenny) i z morfemu lub morfemów gramatycznych. Definicja ta jest prosta i chyba powszechnie akceptowana, czasem jednak postrzegamy jej niedostatecznos´c´ przy próbach stwierdzenia niepochodnos´ci, ew. pochodnos´ci czasownika. Sprawa ta ma niewielkie zna-czenie w nauczaniu je˛zyka, nie be˛dziemy sie˛ wie˛c tutaj dokładnie ni ˛a zaj-mowali1. Wyraz´nie rdzenne s ˛a czasowniki bezprzedrostkowe, takie jak np. nies´-c´, da-c´, pis-a-c´, pros-i-c´.
Cze˛s´c´ została przepisana na maszynie w pierwszej wersji. Drobne fragmenty pracy stanowi ˛a czytelny re˛kopis.
Wszystkie partie tekstu przepisane „na czysto” − z wyj ˛atkiem jednej − Autor uporz ˛adkował w naste˛puj ˛acy sposób:
1. Złoz˙ona budowa czasownika;
2. Czasowniki stanowe, procesualne i czynnos´ciowe; 3. Czas, „chwila mówienia”, interwał czasowy; 4. Iteratywnos´c (powtarzalnos´c´, „krotnos´c´”) przejawów; 5. Aspekt czasownika bez formantów przedrostkowych; 6. Podział czasowników na grupy formalne;
7. Dwa tematy fleksyjne czasownika; 8. Czasy gramatyczne i tzw. pary aspektowe.
Niektóre z tych partii zawieraj ˛a po kilka drobnych rozdziałów. Dla innych partii tekstu przygotowanych w pierwszej wersji re˛kopisu b ˛adz´ pozostaj ˛acych w re˛kopisie: Czasowniki tranzytywne i intraznzytywne, Rodzaj przejawu, Czasowniki kauzatywne, Pary przyczynowo--skutkowe, Pary krotnos´ciowe, oraz dla rozdziału Czasowniki ruchu, przepisanego juz˙ w dru-giej wersji, Autor nie wyznaczył okres´lonego miejsca w planie całos´ci. Tu zostały one po-mieszczone mie˛dzy punktem 3 a 5 zgodnie z zasad ˛a logicznego naste˛pstwa prezentowanych tam tres´ci.
1Por. wspomnian ˛a w p. * prace˛ o charakterze dydaktycznym Polish Course... Nastawienie
2. Czasowniki pochodne zostały utworzone, i tworzy sie˛ je jeszcze, za pomoc ˛a formantów, którymi s ˛a przyrostki (stoj ˛a one po podstawie słowo-twórczej) i przedrostki (stoj ˛a przed podstaw ˛a).
a) Podstaw ˛a słowotwórcz ˛a (derywacyjn ˛a) wielu polskich czasowników s ˛a rzeczowniki, przymiotniki, rzadziej zaimki i inne cze˛s´ci mowy, np. pastowac´ i kucharzyc´ od rzeczowników past-a i kucharz, łysi-e-c´ i uwoln-i-c´ od przymiotników łys-y i woln-y, o-swo-i-c´ (piszemy tak zamiast o-swoj-i-c´) od zaimka swój, wtór-owa-c´ od archaicznego liczebnika wtór-y drugi ,
po-wiel-i-c´od wiel-e, jedn-a-c´ od jeden, z˙artobliwe gdyb-a-c´ rozwaz˙ac´, co mogłoby
sie˛ zdarzyc´ w innych okolicznos´ciach (Co by było, gdyby…).
b) Podstaw ˛a derywacyjn ˛a niewielkiej grupy czasowników s ˛a zestawienia wyrazów: marnotrawic´, równouprawnic´ sie˛, zados´c´uczynic´, szaroge˛sic´ sie˛ („Rz ˛adzi sie˛ jak szara ge˛s´.”), zmartwychwstac´, współpracowac´ itp.
c) Bardzo duz˙o urobiono czasowników od róz˙nych wyrazów obcych, zwłaszcza od czasowników: eduk-owa-c´, interweni-owa-c´, intern-owa-c´ od łac. educare, intervenire i intern-us wewne˛trzny , wiwat-owa-c´ od łac. vivat niech z˙yje , mobiliz-owa-c´ i realiz-owa-c´ od franc. mobiliser i réaliser, mocno zadomowione ład-owa-c´, dzie˛k-owa-c´ i traf-i-c´ od niem. lad-en,
dank--en i treff-en itd.
d) Najwie˛cej jest czasowników urobionych od czasowników polskich i spolszczonych. Formantami s ˛a w nich przedrostki, przyrostki i zaimek sie˛. Przykłady: od pis-a-c´ mamy za-pisac´, od-pisac´, do-pisac´, prze-pisac´, w-pisac´ itd., a od nich zapis-ywa-c´, odpis-ywa-c´, dopis-ywa-c´, przepis-ywa-c´,
wpi-sywa-c´ itd., od nich po-zapisywac´, na-zapisywac´, po-odpisywac´, po-dopi-sywac´, po-przepisywac´, na-przepisywac´, na-przepisywac´ sie˛, po-podpisywac´, na-podpisywac´ sie˛ (Ilez˙ ja sie˛ tych zas´wiadczen´ w z˙yciu napodpisywałem!)
itd. Z rdzeniem -pis- jest ponad 60 czasowników, z rdzeniem -rob- (rob-ic´,
z-robic´, za-robic´, zarabi-ac´ itd.) ponad 50; nie wszystkie s ˛a notowane
w słownikach.
Czasowniki urobione od czasowników polskich i spolszczonych nazywamy czasownikami dewerbalnymi (odczasownikowymi), a utworzone od rzeczow-ników, przymiotrzeczow-ników, zaimków i liczebników − czasownikami denominal-nymi (odimiendenominal-nymi); reszta nie ma nazwy. Pamie˛tajmy, z˙e czasowniki utwo-rzone bezpos´rednio od czasowników obcych (np. mobilizowac´, internowac´) nie s ˛a uwaz˙ane za dewerbalne. Dopiero utworzone od nich polskimi afiksami (przedrostkami, przyrostkami i zaimkiem sie˛, np. z-mobilizowac´, wy-ładowac´,
wyładow-ywa-c´ sie˛) uwaz˙amy za dewerbalne.
Uwaga: przedrostki i przyrostki nie zawsze pełni ˛a funkcje˛ formantów. Na przykład w czasowniku pod-pisac´ przedrostek jest formantem, bo za jego
pomoc ˛a został utworzony nowy czasownik od pisac´, a w podpis-ywa-c´ for-mantem jest przyrostek -ywa-, bo dzie˛ki niemu powstał nowy czasownik od
podpisac´.
§ 2. W budowie słowotwórczej i we fleksji czasowników wyste˛puj ˛a bardzo cze˛sto róz˙ne wymiany głosek: w bezokoliczniku móc s ˛a głoski ó i c, które w formach osobowych czasu teraz´niejszego zmieniaj ˛a sie˛ w o, g i z˙: mog-e˛
moz˙-e-sz itd.; czasownik ci ˛ac´ w czasie teraz´niejszym ma formy tn-e˛ tni-esz
(czyli tn´-e-sz) itd., a czasowniki pochodne od ci ˛ac´ maj ˛a rdzen´ -cin-: wy-cin-a-c´, prze-cin-a-c´ itd.; w formach osobowych czasowników pis-a-c´, maz-a-c´, bazgr-a-c´ zamiast spółgłosek s, z i r wyste˛puj ˛a sz, z˙ i rz: pisz-e˛, maz˙-e˛, bazgrz-e˛; itd.
Przy omawianiu form czasownikowych wyste˛puje cze˛sto sprawa tzw. spół-głosek funkcjonalnie mie˛kkich. Nalez˙ ˛a do nich: sz, z˙, cz, dz˙, c, dz i rz. Spół-głoski te były do połowy XV w. mie˛kkie (wymawiano np. szija, z˙ito, czisty,
jez˙dz˙e˛, w noc i, mie˛dz i, wierzic´), dzis´ s ˛a twarde (szyja, z˙yto, czysty itd.).
CZASOWNIKI STANOWE, PROCESUALNE I CZYNNOS´CIOWE
§ 3. Czasowniki s ˛a znakami przejawów, tzn. stanów, procesów i czyn-nos´ci, dzielimy je wie˛c na a) stanowe, b) procesualne i c) czynnos´ciowe. Podział ten, jak wiele innych podziałów w semantyce, nie jest całkowicie adekwatny w stosunku do znaczonej czasownikami rzeczywistos´ci, bo jest ona cze˛sto bardzo skomplikowana i nie daje sie˛ klasyfikowac´ w pełnej zgodzie z wymogami logiki.
§ 4. Istotn ˛a włas´ciwos´ci ˛a konkretnego stanu jest niezmiennos´c´ układu relacyjnego przedmiotów w jakims´ wycinku przestrzeni i czasu. Przykłady:
stac´, spac´, siedziec´, lez˙ec´, drzemac´. Czas trwania tej niezmiennos´ci, łatwo
zauwaz˙alny, nie momentalny, bywa wyznaczany form ˛a gramatyczn ˛a czasow-nika i jego kontekstem. Czasownik stanowy nie zawsze oznacza całkowit ˛a nieruchomos´c´ podmiotu. Nieruchoma jest niew ˛atpliwie lampa stoj ˛aca na
biurku, ksi ˛az˙ka stoj ˛aca lub lez˙ ˛aca na półce, pluszowy mis´ siedz ˛acy w
fote-liku, ale np. z˙ywy człowiek stoj ˛acy, lez˙ ˛acy czy siedz ˛acy nie moz˙e byc´
cał-kiem nieruchomy: oddycha, pisze, rozmawia z kims´, gestykuluje itd. Cze˛sto i martwy przedmiot stoj ˛acy czy lez˙ ˛acy jest w ruchu: dzban z wod ˛a stoi na
głowie id ˛acej kobiety, szafa stoi lub lez˙y na platformie jad ˛acej po nierównej drodze cie˛z˙arówki, we˛giel lez˙y na be˛d ˛acym w ruchu pasie transmisyjnym itp. Celem czasownika stanowego nie jest oznaczenie wszystkiego, co sie˛ z przed-miotem dzieje.
Czasowników oznaczaj ˛acych tylko konkretne układy relacyjne (proste i złoz˙one) jest stosunkowo niewiele: stac´, siedziec´, lez˙ec´, kle˛czec´, wisiec´,
zwisac´, sterczec´, wysterkac´, wystawac´ z czegos´, przylegac´ do czegos´, tkwic´ w czyms´, mies´cic´ sie˛ w czyms´, byc´ np. w domu, mieszkac´, s ˛asiadowac´ z kims´, graniczyc´ z czyms´, zimowac´, plaz˙owac´, biwakowac´ itd. Brakuj ˛ace zaste˛pujemy
czasownikami czynnos´ciowymi: domy stykaj ˛a sie˛ ze sob ˛a, korytarz ł ˛aczy kondygnacje gmachu, s´cianka dzieli pokój, dach opiera sie˛ na belkowaniu, słupy podpieraj ˛a balkon, okna wychodz ˛a na ogród, szafa sie˛ga sufitu, droga biegnie, wiedzie, prowadzi, wije sie˛, rozwidla sie˛ itp.
Do stanowych zaliczyc´ tez˙ trzeba czasowniki oznaczaj ˛ace stosunki nieprze-strzenne. Stosunki te zachodz ˛a zarówno mie˛dzy bytami abstrakcyjnymi (hipo-stazami), jak i mie˛dzy bytami konkretnymi: ł ˛acz ˛a konkret z konkretem, kon-kret z abstraktem i abstrakt z abstraktem. Nalez˙ ˛a tu np. czasowniki takie, jak w naste˛puj ˛acych frazach: dom nalez˙y do brata, dziadek ma gospodarstwo
rolne, zalez˙e˛ od przełoz˙onych, blok waz˙y trzy tony, ława mierzyła półtora metra, masło kosztuje juz˙ tysi ˛ac złotych, stoi przed nami powaz˙ne zadanie, wisi nad nami groz´ba atomowej zagłady, mój s ˛ad opiera sie˛ na racjonalnych przesłankach, twoja sprawa lez˙y mi na sercu, w domu panowała atmosfera nie do zniesienia itd.
Rzadkie s ˛a czasowniki oznaczaj ˛ace stałos´c´ cechy: widniec´ byc´ widocz-nym , błyszczec´; pachniec´ (pachn ˛ac´), cuchn ˛ac´, s´mierdziec´; niedosłyszec´ byc´
głuchawym , niedowidziec´ nie móc wyraz´nie widziec´, byc´ s´lepawym ;
ci ˛az˙yc´ komus´ byc´ cie˛z˙kim dla kogos´ ; smakowac´ komus´. W literaturze
pie˛knej spotyka sie˛ zdania: Ws´ród zieleni bielały s´ciany chat., Za oknem
czerniała noc., W dali niebieszczały Tatry., W ogródku złociły sie˛ słonecz-niki., Przed nimi jas´niał rze˛sis´cie os´wietlony dwór. itp. (czasowniki typu jas´niec´, czerniec´ s ˛a procesualne, gdy znacz ˛a stawac´ sie˛ jasnym, czarnym ,
zob. niz˙ej). Stałos´c´ cechy oznaczamy najcze˛s´ciej orzeczeniami analitycznymi typu jest (był, be˛dzie) jasny, czarny.
Za stany trzeba uwaz˙ac´ trwałe w jakims´ odcinku czasu doznanie zmysłowe oznaczane czasownikami widziec´ i słyszec´ (ale patrzec´ i słuchac´ to czynnos´ci) oraz czuc´, odczuwac´ (np. zapach, zimno, gor ˛aco) i marzn ˛ac´ odczuwac´
do-tkliwe zimno (Chodz´ do domu, nie marznij na dworze!).
Liczne s ˛a czasowniki oznaczaj ˛ace stany umysłowe (mentalne) i psychiczne:
sie˛; musiec´; wolec´; zamierzac´, miec´ z bezokolicznikiem (np. mam wysłac´ depesze˛); raczyc´ (cos´ zrobic´); chciec´, pragn ˛ac´, łakn ˛ac´; kochac´, lubic´, miło-wac´, wielbic´, uwielbiac´; nienawidzic´, zazdros´cic´ komus´, gniewac´ sie˛; cieszyc´ sie˛, radowac´ sie˛, weselic´ sie˛; smucic´ sie˛, rozpaczac´, cierpiec´, me˛czyc´ sie˛; dziwic´ sie˛, zdumiewac´ sie˛; bac´ sie˛, le˛kac´ sie˛, niepokoic´ sie˛; brzydzic´ sie˛; czuc´ sie˛ np. z´le, dobrze; współczuc´ komus´ itp.
Czasownikami stanowymi s ˛a tez˙: móc byc´ w stanie (cos´ zrobic´) ,
potra-fic´, nadawac´ sie˛ do czegos´. W funkcji stanowych wyste˛puj ˛a tez˙ czasowniki
czynnos´ciowe i procesywne w znaczeniu „wirtualnym” (potencjalnym, moz˙li-wos´ciowym), takie jak np. w zdaniach: Nasze dziecko juz˙ chodzi ( umie, moz˙e samo chodzic´ )., Chory juz˙ wstaje o własnych siłach., Ten samochód
wyci ˛aga 160 km na godzine˛., Pan´ski zegarek pochodzi jeszcze dobrych pare˛ lat (= jest w takim stanie, z˙e be˛dzie długo czynny). itp.
§ 5. Czasowniki procesualne (procesywne) oznaczaj ˛a: a) liczne konkretne zdarzenia zachodz ˛ace w atmosferze i ws´ród desygnatów niez˙ywotnych:
chmu-rzy sie˛, mz˙y, si ˛api, leje, błyska sie˛, przejas´nia sie˛, s´wita, dnieje, s´ciemnia sie˛, ozie˛biło sie˛, pochłodniało, ociepliło sie˛ (s ˛a to tzw. czasowniki
bezpodmio-towe, uz˙ywane w formie 3. osoby l. pojed.); wiatr dmie, wieje; woda płynie,
pieni sie˛, paruje, wsi ˛aka, zamarza, wrze, kipi; gaz sie˛ ulatnia; ognisko sie˛ pali, płonie, z˙arzy sie˛; lis´cie padaj ˛a, gnij ˛a; drewno próchnieje; tynk ze s´cian odpada; dom sie˛ wali itd., itd.; b) zjawiska akustyczne nie wywołane przez
istoty z˙ywe: grzmi, cos´ kołacze, stuka, trzeszczy, melodia brzmi, dz´wie˛czy,
dzwon dzwoni itp.; c) zdarzenia zachodz ˛ace w organizmach z˙ywych: serce bije, kołacze, boli, krew kr ˛az˙y, rana sie˛ goi, zabliz´nia sie˛; dzwoni komus´ w uszach, w głowie szumi, kogos´ mdli; zasypiac´, mdlec´, umierac´; trz ˛as´c´ sie˛ z zimna, ze strachu, drz˙ec´, dygotac´, spocic´ sie˛, zadyszec´ sie˛, cierpn ˛ac´; rosn ˛ac´, rozkwitac´, owocowac´ itp.; d) zmiany włas´ciwos´ci (cech) organizmów z˙ywych
i przedmiotów martwych: tyc´, chudn ˛ac´, cieniec´, grubiec´, ładniec´, brzydn ˛ac´, wyprzystojniec´, odmłodniec´, starzec´ sie˛; czerstwiec´; zdrowiec´, stetryczec´, dziadziec´; zieleniec´ stawac´ sie˛ zielonym , czerwieniec´, zaczerwienic´ sie˛, bielec´, zaróz˙owic´ sie˛ itd. (ale np. bielec´ byc´, okazywac´ sie˛ białym to stan,
zob. wyz˙ej); z˙artobliwe urze˛dniczec´ przybierac´ cechy typowego urze˛dnika ,
zestudenciec´, tak jak zdziwaczec´ itp.; e) niektóre „zdarzenia” z wyste˛puj ˛acymi
w nich poje˛ciami abstrakcyjnymi i tworami mys´li, np. sprawa sie˛ komplikuje,
problem kogos´ zainteresował, marzy sie˛ cos´ komus´, s´ni sie˛ cos´.
§ 6. Do czynnos´ciowych zalicza sie˛ przede wszystkim czasowniki ozna-czaj ˛ace konkretne działania istot z˙ywych, tzn. ludzi i zwierz ˛at (ros´liny
trak-tuje sie˛ jako przedmioty martwe2). Ws´ród tych działan´ s ˛a czynnos´ci stosun-kowo mało skomplikowane, takie jak np. kłas´c´ sie˛, wstawac´, siadac´, kle˛kac´,
ci ˛agac´, pchac´, is´c´, biec, oraz czynnos´ci złoz˙one z róz˙nych czynnos´ci
pros-tych, takie jak np. myc´ sie˛, ubierac´ sie˛, sprz ˛atac´, pracowac´ w fabryce, sprze-dawac´ w sklepie, handlowac´, fabrykowac´, eksportowac´. Konkretny ruch jest
płynnym przechodzeniem z jednego układu stosunkowego (relacyjnego) w inny. Widac´ to wyraz´nie na tas´mach filmowych. Proste podniesienie sie˛ z krzesła (oznaczone czasownikiem wstac´) zajmuje na tas´mie kilkanas´cie i wie˛cej klatek (24 zdje˛cia na sekunde˛). W kaz˙dej z nich wzajemne stosunki mie˛dzy poszczególnymi cze˛s´ciami ciała oraz mie˛dzy ciałem i krzesłem, róz˙nymi przedmiotami w pokoju, s´cianami, podłog ˛a itd. s ˛a nieco inne niz˙ w klatce poprzedniej i naste˛pnej. Dopiero gdy te obrazy rzucimy na ekran (za pomoc ˛a aparatu z odpowiedni ˛a migawk ˛a), otrzymamy złudzenie ruchu ci ˛agłego, płynnego3.
CZAS, „CHWILA MÓWIENIA”, INTERWAŁ CZASOWY
§ 7. Czynnos´ci, procesy i stany przebiegaj ˛a w czasie. Czas ten jest dla nas (prócz fizyków) absolutny, bezwzgle˛dny. Wyobraz˙amy go sobie jako linie˛, rzadziej jako strumien´ czy fale˛, biegn ˛ac ˛a od minus-nieskon´czonos´ci do plus--nieskon´czonos´ci. Linie˛ dzielimy na dwie cze˛s´ci: przeszłos´c´ (praeteritum) i przyszłos´c´ (futurum). Granic ˛a mie˛dzy tymi dwiema „półprostymi” jest tzw. chwila mówienia. Przejawy wczes´niejsze od niej, np. czytał, przeczytał, „lokujemy” na półprostej symbolizuj ˛acej przeszłos´c´, a póz´niejsze od chwil mówienia, tzn. przewidywane, np. be˛dzie czytał, przeczyta, na półprostej oznaczaj ˛acej nam przyszłos´c´. Tylko w tym sensie, w odniesieniu do chwili mówienia, czas uznajemy za wzgle˛dny. Przejawy oznaczane czasownikami zajmuj ˛a na linii róz˙nej długos´ci odcinki. Odcinek taki nazwijmy, za fizykami, interwałem czasowym.
Pod terminem chwila mówienia nalez˙y rozumiec´ interwał, w którym wy-powiadamy czasownik be˛d ˛acy znakiem interesuj ˛acego nas przejawu. Gdy na przykład wypowiadamy zdanie Ojciec czyta gazete˛., chwil ˛a mówienia jest
2Na marginesie uwaga Autora: rosiczka. 3Na marginesie uwaga Autora: dokon´czyc´.
interwał zuz˙yty przez nas na wypowiedzenie czasownika czyta. Jest on wprawdzie bardzo krótki (jego długos´c´ zalez˙y od fonicznego składu orze-czenia i od szybkos´ci, z jak ˛a to orzeczenie wypowiadamy), jest to jednakz˙e interwał i nie moz˙na go uwaz˙ac´ za punkt na linii czasu. Granica mie˛dzy przeszłos´ci ˛a i przyszłos´ci ˛a nie jest wie˛c zbyt precyzyjna. Punktu styku prze-szłos´ci z przyprze-szłos´ci ˛a „uchwycic´” nie moz˙emy.
Chwile˛ mówienia uwaz˙amy za czas teraz´niejszy (praesens). Ale przejaw oznaczony form ˛a czasu teraz´niejszego zajmuje zawsze interwał dłuz˙szy, i to nieraz znacznie, od chwili mówienia. To, co nazywamy czasem teraz´niejszym, nie jest wie˛c teraz´niejsze w pełnym tego słowa znaczeniu. Form ˛a tego czasu oznaczamy włas´ciwie taki przejaw, którego interwał obejmuje chwile˛ mówie-nia. Gdy nadawca wypowiada zdanie Ojciec czyta gazete˛., czynnos´c´ ojca zajmuje znaczenie wie˛kszy odcinek czasu niz˙ czynnos´c´ nadawcy tekstu po-legaj ˛aca na wypowiedzeniu słowa czyta. Interwał czynnos´ci nadawcy znajduje sie˛ cały w interwale czynnos´ci ojca. Czynnos´c´ ojca zajmuje cz ˛astke˛ półprostej oznaczaj ˛acej przyszłos´c´. Przykładowe zdanie znaczy wie˛c: Ojciec czytał gazete˛ (wiem, ew. nie wiem, jak długo), czyta teraz i (spodziewam sie˛, ew. jestem pewien, z˙e) be˛dzie jeszcze czytał przez pewien czas .
Rozróz˙niamy wie˛c trzy „naturalne” czasy: teraz´niejszy, przeszły i przyszły. Stanowi ˛a one podstawe˛ naszych czasów gramatycznych.
CZASOWNIKI DURATYWNE I MOMENTALNE
§ 8. Długos´c´ czasu, w jakim przejawiaj ˛a sie˛ czynnos´ci, procesy i stany, bywa bardzo róz˙na. W zdaniach Bóg rz ˛adzi s´wiatem. i S´wiat materialny rze-czywis´cie istnieje. przejawy rz ˛adzi i istnieje nie maj ˛a okres´lonego pocz ˛atku
ani kon´ca, ich interwały zajmuj ˛a cał ˛a linie˛ czasu od minus-nieskon´czonos´ci do plus-nieskon´czonos´ci. W zdaniach Ziemia obraca sie˛ wokół słon´ca i wokół
własnej osi. i Wisła wpada do Bałtyku. interwały orzeczen´ s ˛a znacznie
krót-sze. Najcze˛s´ciej jednak mamy do czynienia z przejawami o wiele krótszymi, jak np. w zdaniach: Cały wieczór przesiedziała przed telewizorem.,
Prze-czytałem pan´ski artykuł., Janek pisał list do babci., Stumetrówke˛ przebiegł w niecałe 11 sekund. O długos´ci interwałów zaje˛tych przez orzeczenia
infor-muj ˛a nas ich konteksty. Nie zawsze, jak widac´, informacje s ˛a dokładne: cały wieczór, nieokres´lony czas czytania artykułu i pisania listu, ale prawie dokładnie wyliczony czas stumetrówki.
Precyzyjnego podziału przejawów według ich trwania dokonac´ nie moz˙na. Tylko z grubsza dzielimy przejawy i oznaczaj ˛ace je czasowniki na a) dura-tywne (trwałe), nazywane tez˙ czasem kontynuatywnymi (łac. durativa lub
continuativa) i b) momentalne (momentanea). Podział ten jest wynikiem
porównania czasu przejawów z chwil ˛a mówienia: przejawy o interwałach wyraz´nie dłuz˙szych od chwili mówienia s ˛a duratywne, przejawy o interwa-łach krótszych, równych lub tylko bardzo nieznacznie dłuz˙szych od chwili mówienia s ˛a momentalne. Porównanie takie stosujemy nie tylko przy prze-jawach teraz´niejszych, lecz takz˙e przy przeszłych i przyszłych, bo o kaz˙-dym przejawie mys´limy i mówimy tak, jak bys´my go obserwowali w teraz´-niejszos´ci.
Od czasowników momentalnych, takich jak np. kopn ˛ac´ piłke˛, klepn ˛ac´ kogos´ po ramieniu, mrugn ˛ac´, podskoczyc´, nie moz˙na tworzyc´ form
osobo-wych czasu teraz´niejszego. Czynnos´ci i procesy momentalne (stany s ˛a zawsze duratywne) s ˛a najcze˛s´ciej nagłe, niespodziewane. Zanim wysłany przez nie bodziec, najcze˛s´ciej wzrokowy i słuchowy, dotrze do naszej kory mózgowej, zanim przejaw spostrzez˙emy, rozpoznamy, skojarzymy z odpowiednim cza-sownikiem i ten czasownik wypowiemy, przejaw znajdzie sie˛ w przeszłos´ci. Nawet wtedy, gdy przejawu momentalnego sie˛ spodziewamy, najcze˛s´ciej nie zd ˛az˙amy wypowiedziec´ odpowiedniego czasownika w formie i znaczeniu czasu teraz´niejszego. Sprawozdawca sportowy na przykład, mimo z˙e pilnie obserwuje gre˛ na boisku piłkarskim, bardzo rzadko zd ˛az˙a krzykn ˛ac´ swoje „Strzela!” w momencie kopnie˛cia piłki. Przejaw momentalny jest dla nas zawsze przeszły lub, jes´li go przewidujemy, przyszły.
Czy istnieje formalny wykładnik momentalnos´ci?
Jest sporo czasowników momentalnych z sufiksem -n ˛a-, np. kopn ˛ac´, wrzasn ˛ac´, pisn ˛ac´, zamachn ˛ac´ sie˛, zdmuchn ˛ac´, jest ich tez˙ troche˛ w
koniuga-cji drugiej maj ˛acej sufiks -i- -y-, np. rzucic´, trafic´, strzelic´, skoczyc´ (zob. § 22), i kilka w innych grupach koniugacyjnych. Ale sufiks -n ˛a- wyste˛puje
tez˙ w znacznej liczbie czasowników duratywnych, np. rosn ˛ac´, kwitn ˛ac´, mo-kn ˛ac´, ton ˛ac´, a w innych grupach czasowniki momentalne s ˛a wyj ˛atkami.
Mo-mentalnos´c´ nie jest zwi ˛azana z form ˛a czasownika. Wskazuje j ˛a nam tylko znaczenie czasownika, czasem znaczenie okres´lone dokładniej kontekstem. Przekonuj ˛a nas o tym naste˛puj ˛ace zestawienia: a) Min ˛ałem w pe˛dzie budke˛ straz˙nika.i b) Min ˛ałem gmach teatru.; a) Przekre˛cił kontakt, zapłone˛ły lampy.
i b) Z trudem przekre˛cili pos ˛ag, by go ustawic´ na postumencie.; a) Przesiadł sie˛ szybko na s ˛asiednie krzesło. i b) Przesiadł sie˛ na krzesło stoj ˛ace po drugiej stronie sali.; a) Przekroczył próg. i b) Przekroczył zielon ˛a granice˛.
Czasow-niki momentalne nazywane s ˛a w niektórych pracach „punktowymi”. Nazwa jest niewłas´ciwa, bo przejawy momentalne zajmuj ˛a na linii czasu nie punkty, lecz bardzo krótkie interwały. Jak długi musi byc´ interwał, by przejaw moz˙na było zaliczyc´ do momentalnych, trudno okres´lic´. Najcze˛s´ciej wchodz ˛a w gre˛ ułamki sekundy.
ASPEKT − CZASOWNIKI NIEDOKONANE I DOKONANE
§ 9. Czasowniki polskie, tak jak czasowniki innych je˛zyków słowian´skich, charakteryzuj ˛a sie˛ tzw. aspektem. Aspekt jest to kategoria semantyczna i gra-matyczna (fleksyjna) polegaj ˛aca na róz˙nicy (opozycji) mie˛dzy a) czasowni-kami niedokonanymi (imperfektywnymi, skrót: ndk), oznaczaj ˛acymi przejawy be˛d ˛ace w toku realizacji w teraz´niejszos´ci, przeszłos´ci i przyszłos´ci (jem,
jadłem, be˛de˛ jadł obiad) i b) czasownikami dokonanymi (perfektywnymi,
skrót: dk), oznaczaj ˛acymi przejawy zrealizowane w przeszłos´ci lub w przy-szłos´ci (zjadłem, zjem obiad). Dla fleksji czasownika waz˙ne jest przede wszystkim to, z˙e od czasowników dokonanych nie moz˙na tworzyc´ form o znaczeniu czasu teraz´niejszego. Wyjas´nienie przyczyny tego stanu rzeczy pozwoli nam dokładniej zrozumiec´ istote˛ dokonanos´ci.
Wiemy juz˙, z˙e czasowniki momentalne, takie jak kopn ˛ac´, krzykn ˛ac´, pod-skoczyc´, upas´c´, nie mog ˛a oznaczac´ czynnos´ci teraz´niejszych: interwał chwili
mówienia nie mies´ci sie˛ w interwale czynnos´ci momentalnej; w chwili mó-wienia czynnos´c´ momentalna jest juz˙ w przeszłos´ci. Czasowniki momentalne s ˛a wie˛c dokonane (perfektywne).
O wiele wie˛cej jest czasowników dokonanych utworzonych formantami przedrostkowymi (§ 29), bo przedrostki wnosz ˛a do semantyki czasowników te elementy znaczeniowe, które uniemoz˙liwiaj ˛a uz˙ycie tych czasowników w gramatycznym czasie teraz´niejszym. Zilustruj ˛a to naste˛puj ˛ace przykłady.
Czasowniki utworzone formantem przedrostkowym za-, np. za-palic´
papie-rosa, za-mieszkac´, za-strajkowac´, za-kwitn ˛ac´, oznaczaj ˛a pocz ˛atek przejawów
oznaczonych podstawami palic´, mieszkac´ itd. Pocz ˛atek czynnos´ci wyraz˙aj ˛a tez˙ niekiedy czasowniki utworzone formantem , np. ode-js´c´ od domu,
od--płyn ˛ac od brzegu, od-jechac´ od rodziny. Przedrostek w czasownikach do--sun ˛ac´ fotel do pieca, do-ci ˛agn ˛ac´ wór do wozu, do-prowadzic´ złodzieja do posterunku itp. oraz do-lez˙ec´ nie s´pi ˛ac do s´witu, do-siedziec´ do kon´ca wy-kładu, do-chodzic´ w starych butach do wiosny itp. oznacza koniec czynnos´ci
i stanów oznaczonych przez lez˙ec´ i siedziec´. Pocz ˛atek i koniec przejawu to punkty na linii czasu, a w punktach chwila mówienia zmies´cic´ sie˛ nie moz˙e. Za „punktowe” trzeba tez˙ uznac´ czasowniki typu prze-solic´, prze-pieprzyc´,
prze-pełnic´ oraz prze-dobrzyc´, prze-chwalic´, prze-idealizowac´ itp.;
wyczu-wamy w nich przekraczanie punktów granicznych ( za duz˙o ).
W czasownikach u-r ˛abac´ (troche˛) drzewa, u-kopac´ (troche˛) kartofli, ukroic´ kawałek chleba, u-pic´ troche˛ mleka ze szklanki itp. przedrostek znaczy
nie-wiele . W na-krajac´ chleba, na-smaz˙yc´ p ˛aczków, na-obierac´ kartofli, na-łus-kac´ orzechów itp. przedrostek na- znaczy wystarczaj ˛aco duz˙o . W na-pra-cowac´ sie˛, na-mordowac´ sie˛, na-biegac´ sie˛, na-gadac´ sie˛ (do syta), na-czytac´ sie˛ np. romansideł itp. formanty na- i sie˛ wprowadzaj ˛a do czasowników
poje˛cie bardzo duz˙o, nadmiernie duz˙o . Okres´lic´ jak ˛akolwiek miare˛ przed-miotów realnych czy abstrakcyjnych moz˙na dopiero po zakon´czeniu czynno-s´ci, procesu czy stanu, zatem czasownik z przedrostkiem wskazuj ˛acym te˛ miare˛ musi byc´ dokonany. Nie moz˙na tworzyc´ od niego form osobowych o znaczeniu czasu teraz´niejszego.
Wyrazistos´c´ funkcji przedrostków w pokazanych tu czasownikach pozwo-liła nam poznac´ przyczyne˛ dokonanos´ci czasowników tworzonych formantami przedrostkowymi. Nie we wszystkich dzisiejszych czasownikach semantyka przedrostków jest tak wyraz´na. Moz˙na jednak przypuszczac´, z˙e w okresie prasłowian´skim, kiedy powstawała kategoria aspektu, przedrostki we wszyst-kich czasownikach były wyraz´ne, bo gdyby było inaczej, nie pojawiłaby sie˛ w je˛zykach słowian´skich prawie bezwyj ˛atkowa zasada: Czasownik utworzony formantem przedrostkowym jest dokonany.
§ 10. Wyj ˛atków od tej zasady jest niewiele. Nalez˙ ˛a do nich naste˛puj ˛ace czasowniki niedokonane: na-lez˙ec´ i przy-na-lez˙ec´ do kogo czego, na-lez˙ec´ sie˛
komus´ (tylko w 3. osobie l. poj. i mnogiej, np. Nalez˙y mi sie˛ przyzwoite honorarium., Nalez˙ ˛a sie˛ jej przeprosiny.), za-lez˙ec´ od kogo, za-lez˙y komus´ na kim czym; na-widzic´ lubic´, kochac´ (przestarzałe), nie-na-widzic´; nie-do-widziec´i nie-do-słyszec´ miec´ słaby wzrok, słuch ; do-tyczyc´ kogo czego (Ta sprawa mnie nie dotyczy.); (nie) przy-stoi (czas przeszły: przy-stało) (nie)
wypada, nalez˙y (Zachował sie˛, jak przystało na dobrze ułoz˙onego
mło-dzien´ca.); roz-umiec´, mniec´, ufac´ (dawniej u-pw-a-c´, por. pew-n-y) i po-z˙ ˛adac´ kogo czego (por. dk za-z˙ ˛adac´). Czasowniki dwuaspektowe, tzn.
uz˙y-wane jako niedokonane i jako dokonane: po-dob-a-c´ sie˛ (rdzen´ -dob- jak w dob-r-y) i po-traf-i-c´; słyszy sie˛ jednak czasem te czasowniki z przed-rostkiem s-, uz˙ywanym dla podkres´lenia dokonalnos´ci: s-podobac´ sie˛,
znaczenie czasownika niedokonanego lub dokonanego: Zwykłem milczec´ mam (i miałem) zwyczaj milczec´ (ndk) lub przywykłem do milczenia (dk) . Trzeba tu jeszcze wymienic´ niedokonane czasowniki o niejasnej ety-mologii: u-siłowac´ cos´ zrobic´, na-s´ladowac´ i prze-s´ladowac´ (to chyba od nie uz˙ywanego dzis´ rzeczownika usił i wyraz˙en´ na s´lad, prze(z) s´lad) oraz
po-niewierac´.
CZASOWNIKI TRANZYTYWNE I INTRANZYTYWNE
§ 11. Czasowniki tranzytywne (przechodnie) oznaczaj ˛a czynnos´ci wykony-wane przez podmiot na tzw. przedmiocie bliz˙szym (dopełnieniu bliz˙szym). Ten przedmiot bliz˙szy ma w polskim zdaniu najcze˛s´ciej forme˛ accusatiwu, np. Mama ubiera Dorotke˛., Piotrek umył re˛ce.; w zdaniach tych wyrazy
Dorotke˛ i re˛ce s ˛a przedmiotami bliz˙szymi. Przedmiot bliz˙szy moz˙e tez˙ miec´
forme˛ genetiwu, np. Mama nie ubiera Dorotki. (czasownik ubiera po zaprze-czeniu wymaga dopełnienia w genetiwie), Stach szuka ksi ˛az˙ki., Jan oczekuje nagrody., Mama unika gwaru., a nawet forme˛ instrumentalu, np. Kazimierz Wielki rz ˛adził pan´stwem długo i szcze˛s´liwie., Oddziałem naszym dowodził młody porucznik.
Czasowniki tranzytywne mog ˛a wie˛c wyst ˛apic´ w passivum: Córka jest
ubierana przez matke˛., Nasz oddział był dowodzony przez młodego porucz-nika. itp. Przedmioty bliz˙sze staj ˛a sie˛ przy takich orzeczeniach podmiotami
gramatycznymi. Niektóre czasowniki tranzytywne mog ˛a tez˙ wyste˛powac´ w tzw. stronie zwrotnej: Córka sie˛ ubiera., Brat sie˛ myje. itp. Pamie˛tac´ przy tym nalez˙y, z˙e w je˛zyku polskim jest sporo czasowników wyste˛puj ˛acych z za-imkiem sie˛, który nie pełni funkcji zaimka zwrotnego, np. s´miac´ sie˛, bac´ sie˛,
napracowac´ sie˛ itp.
Czasowniki takie jak spac´, chodzic´, łysiec´ itp. nie mog ˛a miec´ przy sobie przedmiotu bliz˙szego: Janek spał smacznie do rana., Nasz Piotrus´ juz˙ chodzi.,
Ojciec łysieje. Czasownki te s ˛a intranzytywne (nieprzechodnie).
Tranzytywnos´c´ i intranzytywnos´c´ s ˛a włas´ciwos´ciami semantycznymi cza-sowników, ujawniaj ˛a sie˛ jednak w zdaniu, uwaz˙a sie˛ je wie˛c takz˙e za włas´-ciwos´ci syntaktyczne czasowników.
RODZAJ PRZEJAWU
§ 12. Terminu rodzaj przejawu nie da sie˛ dokładniej zdefiniowac´. Terminem tym oznacza sie˛ np. 1. charakter przejawu, tzn. jego przynalez˙nos´c´ do jakiejs´ grupy zjawisk fizycznych, np. ruchowych, głosowych, s´wietlnych itp. (chodzic´, krzyczec´, błyszczec´), i psychicznych (cieszyc´ sie˛, gniewac´ sie˛,
marzyc´ itp.); 2. sposób wykonywania czynnos´ci (is´c´, jechac´, nies´c´, wiez´c´, kroczyc´, sun ˛ac´ itp.), 3. szybkos´c´ przebiegu przejawu (biec, pe˛dzic´, ale is´c´, lez´c´); 4. stopien´ nate˛z˙enia przejawu (mówic´, szeptac´, ale wrzeszczec´, krzy-czec´); 5. stopniowanie realizacji efektów przejawu (rosn ˛ac´, bledn ˛ac´, łysiec´, starzec´ sie˛ itp.); 6. powtarzalnos´c´ i niepowtarzalnos´c´ przejawu (czasowniki
jednokrotne oraz iteratywane i serialne); 7. stosunki przestrzenne, jakie zacho-dz ˛a mie˛zacho-dzy podmiotami i przedmiotami zaangaz˙owanymi w przebieg przeja-wu (Jan przepłyn ˛ał rzeke˛. − stosunek mie˛dzy Janem i rzek ˛a oraz zmieniaj ˛ace
sie˛ stosunki mie˛dzy poszczególnymi cze˛s´ciami ciała Janka); 8. stosunki mie˛-dzy czasem, w jakim przejaw czynnos´ci jest realizowany, i czasem okres´lo-nym w konteks´cie odnos´nego czasownika (Ojciec przez˙ył wojne˛. − stosunek: czas z˙ycia dłuz˙szy od czasu wojny); 9. poszczególne fazy, jakie przejaw przechodzi (Dziewczyna sie˛ rozpłakała. − pocz ˛atek płaczu, Janek dojez˙dz˙a juz˙
chyba do Warszawy.itp.); 10. długos´c´ czasu potrzebna do realizacji przejawu
(czynnos´ci momentalne lub duratywne); 11. wpływ przejawu na stan fizyczny lub psychiczny podmiotu (Jerzy sie˛ napracował nad tym referatem. praco-wał intensywnie i wskutek tego jest zme˛czony ); itp.
Pewne rodzaje przejawów s ˛a pokazane przez rdzenie czasowników, np. rdzenie czasowników pis-a-c´, szczek-a-c´ i błyszcz-e-c´ oznaczaj ˛a przejawy bardzo róz˙ne (róz˙ne podmioty, róz˙ne przedmioty zaangaz˙owane w realizacje˛ tych przejawów, przynalez˙nos´c´ do róz˙nych zjawisk fizycznych: ruch, głos, zjawisko s´wietlne itd.). Niektóre rodzaje s ˛a okres´lane przyrostkami, np. momentalnos´c´, wielokrotnos´c´, stopniowe uzyskiwanie cechy (łysi-e-c´ stawac´ sie˛ stopniowo łysym ). Najwyraz´niej jednak róz˙ne rodzaje przejawów wyzna-czaj ˛a przedrostki czasownikowe, por. np. wy-płyn ˛ac´ na powierzchnie˛, w-pły-n ˛ac´ do zatoki, prze-płyn ˛ac´ rzeke˛, o-płyn ˛ac´ wyspe˛ itd. W dalszym ci ˛agu tego
opracowania termin rodzaj przejawu stosuje sie˛ przede wszystkim na ozna-czenie tego, co do znaczenia czasownika wnosi znaozna-czenie przedrostka.
W starszych gramatykach do rodzajów czynnos´ci (i innych przejawów) zaliczono tez˙ aspekt. Dzisiaj aspektu do rodzajów przejawów nie wł ˛acza sie˛.
ITERATYWNOS´C´ (POWTARZALNOS´C´, „KROTNOS´C´”) PRZEJAWÓW
§ 13. Czasowniki oznaczaj ˛a najcze˛s´ciej przejawy (czynnos´ci, procesy i stany) jednokrotne (semelfaktywne), realizowane bez jakichkolwiek przerw w jednym interwale czasowym, np. w zdaniach: Mama szyje cos´, a Hania
robi mi sweter., Czuje˛ dym, ktos´ pali papierosa., Dwaj z˙ołnierze stali przed nim na bacznos´c´. W wielu jednak tekstach te same czasowniki oznaczaj ˛a
przejawy powtarzane w jakims´ okres´lonym odcinku czasu, realizowane z przerwami, tzn. przejawy wielokrotne (iteratywne): Trzy dni szyły obie
suknie˛ s´lubn ˛a., Jacek jest zdenerwowany, pali papierosa za papierosem., W trzech kolejkach stałam, z˙eby załatwic´ takie głupstwo. itp.
Powtarzalnos´c´ przejawu bywa cze˛sto elementem charakteryzuj ˛acym osobe˛ lub jakis´ przedmiot be˛d ˛acy podmiotem czasownikowego orzeczenia. Zdarza sie˛ to a) gdy powtarzalnos´c´ przejawu wynika z zawodu podmiotu, z jego ustalonych zwyczajów i z jego natury: Przy szlifierce stoje˛, nie siedze˛., Szewc
robi buty, krawiec szyje ubrania, a ja pisze˛ wiersze., Ojciec nie pił i nie palił., Brat przyjmuje pacjentów tylko w przychodni., Kwiecien´-plecien´, wci ˛az˙ przeplata: troche˛ zimy, troche˛ lata.; jest to iteratywnos´c´ habitualna (habitus
zwyczaj ); b) gdy realizacja przejawu jest zalez˙na od zdolnos´ci (fizycznych, umysłowych) podmiotu: Patrz, nasze dziecko juz˙ stoi!, To zdolny chłopak,
zrobi, co trzeba., Ranny wstawał juz˙ o własnych siłach., Mówie˛ po rosyjsku i angielsku., Ten niepozorny samochodzik wyci ˛aga sto dwadzies´cia (kilo-metrów) na godzine˛.; tak ˛a interatywnos´c´ nazywamy wirtualn ˛a (virtus cnota
i siła, moc ) lub potencjaln ˛a, moz˙liwos´ciow ˛a.
Tego rodzaju „krotnos´ci” rozpoznajemy dzie˛ki kontekstom.
§ 14. W dzisiejszym je˛zyku literackim jest troche˛ czasowników, które w kaz˙dym teks´cie oznaczaj ˛a czynnos´ci i stany (nie procesy) iteratywne ha-bitualne. Zostały utworzone od jednokrotnych formantami przyrostkowymi
-a-, -ja-, -wa- i -ywa- (-iwa-) (według zasad pokazanych w § 1). Przyrostkom
towarzysz ˛a zmiany głosek niektórych rdzeni. Oto wykaz najcze˛s´ciej uz˙ywa-nych czasowników wielokrotuz˙ywa-nych wraz z ich derywacyjnymi podstawami:
wielokrotne jednokrotne wielokrotne jednokrotne mawi-a-c´34 chadz-a-c´ 3 sypi-a-c´ 3 pas-a-c´3 jad-a-c´3 pi-ja-c´3 bi-ja-c´3 mów-i-c´21 chodz-i-c´ 21 sp-a-c´23 pas´-c´ 12 jes´-c´nrg pi-c´110 bi-c´110 by-wa-c´3 mie-wa-c´3 gr-ywa-c´3 wid-ywa-c´ 114 pis-ywa-c´114 czyt-ywa-c´114 siad-ywa-c´114 by-c´ nrg mie-c´ nrg gr-a-c´ 3 widzie-c´22 pis-a-c´ 18 czyt-a-c´3 siad-a-c´ 3 W gwarach ludowych i w starszym je˛zyku literackim (w. XVIII-XIX) takich iteratiwów habitualnych spotyka sie˛ znacznie wie˛cej, bo obok wymie-nionych s ˛a jeszcze np.:
ławi-a-c´3 rabi-a-c´ 3 nasz-a-c´3 jez˙dz˙-a-c´3 mierz-a-c´3 bier-a-c´ 3 pier-a-c´ 3 sył-a-c´ 3 łow-i-c´21 rob-i-c´ 21 nos-i-c´ 21 jez´dz-i-c´21 mierz-y-c´21 br-a-c´13 pr-a-c´13 sł-a-c´18 kry-wa-c´3 szy-wa-c´3 sie-wa-c´3 kaz-ywa-c´114 płak-iwa-c´114 sług-iwa-c´ 114 leg-iwa-c´114 słuch-iwa-c´114 kry-c´110 szy-c´ 110 sia-c´ 111 kaz-a-c´ 18 płak-a-c´18 słuz˙-y-c´21 lez˙-e-c´ 22 słuch-a-c´ 3 Kilka przykładów: Gdys´my zaczynali mówic´ o partii, mawiał, z˙e polityka
go nie obchodzi., Z˙ona chadzała od czasu do czasu do matki., Chłopak sypiał do południa., Obiady jadam w stołówce akademickiej, kolacje w domu.,
Pisy-wał do mnie mniej wie˛cej co dwa tygodnie., Panienka miewała humorki
i trzeba to było znosic´.
Czasowniki te nie mog ˛a wykazywac´ czynnos´ci i stanów iteratywnych reali-zowanych w ci ˛agu jednej doby, nie moz˙na ich tez˙ uz˙ywac´ na oznaczenie przejawów iteratywnych niehabitualnych, nie mówi sie˛ wie˛c np. *Dzisiaj
jadałem juz˙ szes´c´ razy., *Nieraz ci o tym mawiałem., *Nasze dziecko juz˙ chadza.
Formy czasu teraz´niejszego tych czasowników nie mog ˛a byc´ uz˙ywane jako praesens historicum (zob. § 15).
Nie wyste˛puj ˛a tez˙ te czasowniki w parach aspektowych, bo nie maj ˛a dokładnych odpowiedników w postaci czasowników dokonanych.
W je˛zyku potocznym czasowników chadzac´, pisywac´, jadac´ itp. uz˙ywa sie˛ bardzo rzadko. Zamiast nich s ˛a w uz˙yciu czasowniki semelfaktywne: Pan
4Oznacza podział na koniugacje i grupy koniugacyjne, zob. §§ 25, 26; skrót ngr oznacza
chyba nie czyta (zam. nie czytuje) gazet!, Pisze˛ do niego (zam. pisuje˛) co tydzien´., Obiady jem (zam. jadam) w stołówce. itp. Słyszy sie˛ jeszcze czasem bywam, ale cze˛s´ciej zamiast Bywam u nich. uz˙ywa sie˛ raczej Chodze˛ do nich., Czasem do niech zajde˛ (lub zajrze˛).
Iteratywnos´c´ bywa oznaczana cze˛sto przedrostkami.
Najcze˛s´ciej po-: Ludzie powychodzili z domów. − liczne podmioty.
Po-zdejmowalis´my czapki. − liczne podmioty i przedmioty, Matka poszyła dzie-ciom ubranka. − liczne obiekty, Poci ˛ałem sznur na kawałki. − 1 obiekt,
liczne jego cze˛s´ci.
Cze˛sto na- i na- + sie˛: Naprzychodziło mnóstwo młodziez˙y., Nawyryłam
sporo chwastów (z grz ˛adek)., Nie natan´czyłas´ sie˛ w tym karnawale., Nano-siłem sie˛ tego we˛gla w swoim z˙yciu., Nawypisywałem sie˛ tych kwitków;
wy- + sie˛: Wyhulał sie˛ w młodos´ci, teraz siedzi i patrzy, jak inni hulaj ˛a; o- i ob-: Lekarz opukał chorego., Obskubała te˛ ge˛s´.
Czasowniki te s ˛a dokonane − tylko w praeter. i futurum.
§ 15. Istniej ˛a czasowniki niedokonane, które oznaczaj ˛a czynnos´ci (rzadko tez˙ procesy) krótkotrwałe, najcze˛s´ciej momentalne, powtarzane z krótkimi, trwaj ˛acymi niekiedy ułamek sekundy, przerwami, a wie˛c serie krótkotrwałych aktów. Nazwijmy je czasownikami serialnymi.
1. Nalez˙ ˛a tu bezprzedrostkowe czasowniki takie jak: stukac´, pukac´, st ˛apac´, machac´, kiwac´ palcem lub re˛k ˛a, migac´, trzaskac´, mrugac´, chuchac´, dmuchac´, chrz ˛akac´, kichac´, czkac´, szczekac´, takz˙e strzelac´, trafiac´, chybiac´, chwytac´, rzucac´, tr ˛acac´ itp. z koniugacji 3; tupac´, skakac´, r ˛abac´, klaskac´, klepac´, kopac´ kogo, co, kopac´ rów, dół itp., skubac´, trzepac´, lizac´, szeptac´, krakac´, gdakac´ itp. z grupy 18; mlaskac´, głaskac´, siorbac´, chybotac´ sie˛ itd.
odmie-niane według koniugacji 3 lub 18; walic´ kogos´ bic´ mocno , grzmocic´ kogo,
kropic´ z grupy 21; je˛czec´, ste˛czec´, beczec´, ryczec´, rz˙ec´ itp. z grupy 22; kłuc´, pluc´, z˙uc´, bic´ z grupy 110; siec 11, gryz´c´ 12; itp. Znaczna wie˛kszos´c´ tych
czasowników ma odpowiedniki w perfektywnych czasownikach momental-nych, np. stukn ˛ac´, pukn ˛ac´, mrugn ˛ac´z grupy 17, strzelic´, trafic´, chybic´, rzucic´
itp. z grupy 21 i inne (zob. § 22).
Włas´ciwe znaczenie wykazuj ˛a te czasowniki w teks´cie przedstawiaj ˛acym wyraz´nie pojedyncz ˛a serie˛ aktów. Przykłady: Ktos´ puka!, St ˛apał cichutko, by jej nie obudzic´., Stała na peronie i machała chusteczk ˛a., Długo chuchał w zmarznie˛te re˛ce., Chory cicho je˛czał., Jakas´ kobieta trzepała bajecznie kolorowy dywan., Na dworze szczekał pies. Natomiast w tekstach wykazuj
˛a-cych iteratywnos´c´ orzeczen´ (zwykł ˛a, habitualn ˛a lub wirtualn ˛a) czasownik taki oznacza albo powtarzane serie aktów, albo powtarzane (z dłuz˙szymi
przer-wami) pojedyncze momentalne akty, np. Juz˙ kilka razy stukałam w s´ciane˛,
z˙eby sie˛ uspokoili., Ile razy pukałes´?, Czasem strzela sie˛ do ptactwa., Ile razy przy posiłkach zaczynamy mówic´ o Jadzi, mama tr ˛aca mnie łokciem albo kopie pod stołem i mruga znacz ˛aco., Janek celnie strzela, prawie zawsze trafia., Gdym był młodszy, skakałem ponad metr pie˛c´dziesi ˛at., Dziadek kładł szczypte˛ tabaki na lew ˛a re˛ke˛ w miejsce zwane „tabakierk ˛a”, w ˛achał i kichał pote˛z˙nie.
Czasownik serialny moz˙e oznaczac´ pojedynczy akt momentalny w naste˛-puj ˛acych wypadkach: a) Gdy jest uz˙yty w formie czasu teraz´niejszego ozna-czaj ˛acego czas przeszły (praesens historicum), np. Widziałem, jak chłopak
skacze przez płot, chwyta tego łobuza za kołnierz, wali pie˛s´ci ˛a mie˛dzy oczy…
(skacze, chwyta i wali zamiast skoczył, chwycił i waln ˛ał). b) Gdy formy czasu
teraz´niejszego maj ˛a znaczenie czasu przyszłego: Zdejmuj dres, bo za chwile˛
skaczesz!, Stój, bo strzelam!, Waz˙ne jest dzis´, jutro pluj na wszystko. c) Gdy
czasownik serialny oznacza czynnos´c´ współczesn ˛a do innej: Gdym skakał,
rozdarłem spodenki, bom zaczepił o drut., Nie poczułem „kopnie˛cia” kara-binu, gdy strzelałem.d) Cze˛sto w trybie rozkazuj ˛acym, zwłaszcza
zaprzeczo-nym: Chwytaj line˛, trzymaj, nie puszczaj!, Nie strzelaj!, Nie skacz jeszcze! Ale i w tych wypadkach czasownik moz˙e oznaczac´ pojedyncz ˛a serie˛ aktów. Decyduje o tym kontekst.
2. Jest tez˙ sporo czasowników serialnych z przedrostkami. Tworzone s ˛a najcze˛s´ciej od serialnych czasowników bezprzedrostkowych (ale nie bezpo-s´rednio, § 1) róz˙nymi formantami przedrostkowymi: przytupywac´,
podska-kiwac´, wystukiwac´, podskubywac´, zlizywac´, wyrzucac´, odtr ˛acac´, przekłuwac´, przez˙uwac´, spluwac´, rozbijac´ itd. Oznaczaj ˛a one pojedyncze serie aktów lub
pojedyncze akty podobnie jak czasowniki serialne bezprzedrostkowe. Niektóre z nich jednak oznaczaj ˛a tylko serie aktów. S ˛a to czasowniki z przedrostkami maj ˛acymi znaczenie wykluczaj ˛ace jednokrotnos´c´ aktu, np. o- i ob- dooko-ła : Lekarz opukuje chorego., Mama w kuchni obskubywadooko-ła kurczaka., Fafik
obskakiwał mnie szczekaj ˛ac zawzie˛cie.By opukac´ chorego, oskubac´ kurczaka
i skakac´ dookoła kogos´ potrzebne s ˛a serie puknie˛c´, skubnie˛c´ i skoków. 3. Osobn ˛a grupe˛ stanowi ˛a serialne czasowniki typu poklepywac´ kogos´,
poje˛kiwac´, poste˛kiwac´, pochrz ˛akiwac´, popłakiwac´, podpiskiwac´ itd.
ozna-czaj ˛ace serie klepnie˛c´, je˛ków, ste˛knie˛c´ itd. o słabej intensywnos´ci. Czasow-niki te nie mog ˛a oznaczac´ pojedynczych aktów w z˙adnym konteks´cie.
CZASOWNIKI KAUZATYWNE
§ 16. Kauzatywnymi (od łac. causa przyczyna, powód ) nazywamy
czasowniki wyraz˙aj ˛ace czynnos´c´, której podmiot powoduje, z˙e dopełnienie (obiekt bliz˙szy lub dalszy) wykonuje jak ˛as´ czynnos´c´, ulega jakiemus´ proce-sowi lub przechodzi w jakis´ stan.
Terminem causativum oznaczano czasowniki urabiane w zamierzchłej przeszłos´ci przez zamiane˛ samogłoski rdzennej jakiegos´ czasownika czynnos´ciowego lub procesualnego. W je˛zyku polskim jest dzis´ tylko kilka takich czasowników: poic´ od pic´, morzyc´ od mrzec´ (morzyc´ kogos´ głodem −
mrzec´ z głodu), warzyc´ od wrzec´ (warzyc´ mleko − mleko wrze), pławic´ od pływac´. Znaczenie terminu rozszerzono i dzis´ za czasowniki kauzatywne
(causativa) uwaz˙a sie˛ wszelkie czasowniki oznaczaj ˛ace powodowanie czynnos´ci, procesów i stanów, por. np. gasic´ : zgasn ˛ac´, zapalic´ : palic´ sie˛, suszyc´ : wyschn ˛ac´, kłas´c´ i połoz˙yc´ : lez˙ec´, wieszac´ i powiesic´ : wisiec´, stawiac´ i postawic´ : stac´, udoskonalic´ : stac´ sie˛ doskonałym, wyprostowac´ : stac´ sie˛ prostym, takz˙e wzmocnic´, osłabic´, uzdrowic´, zwie˛kszyc´, zmniejszyc´, wyczys´cic´, pobrudzic´.
Za orzeczenie kauzatywne uwaz˙a sie˛ (na-, przy-)roz-kazac´, polecic´,
pozwolic´, dac´, zgodzic´ sie˛ w poł ˛aczeniu bezokolicznikami, np. kazał mi przynies´c´ ksi ˛az˙ke˛, poleciłem jej wysłac´ paczke˛, pozwoliła mu wył ˛aczyc´ telewizor, dał sie˛ zaprowadzic´ na posterunek.
PARY PRZYCZYNOWO-SKUTKOWE (FAZOWE)
§ 17. Para przyczynowo-skutkowa składa sie˛ z czasownika dk oznaczaj ˛a-cego pocz ˛atkow ˛a faze˛ przejawu (najcze˛s´ciej stanu) i z czasownika ndk ozna-czaj ˛acego dalsze fazy tego przejawu. Przykład takiej pary: dk oblec i ndk
oblegac´ w zdaniach Nieprzyjaciel obległ nasze miasto. ...zacz ˛ał oblegac´
(pocz ˛atkowa faza oble˛z˙enia) i Nieprzyjaciel oblegał nasze miasto. ... (dalsze fazy oble˛z˙enia). Moz˙na tu widziec´ stosunek przyczynowo-skutkowy mie˛dzy przejawami: przyczyna w czasowniku dk (obległ), skutek w czasow-niku ndk (oblegał). Pod wzgle˛dem słowotwórczym pary fazowe nie róz˙ni ˛a sie˛ od par aspektowych i krotnos´ciowych, nalez˙y je jednak od tych par odróz˙-niac´, bo maj ˛a wyraz´nie odmienne znaczenie.
Zwrócic´ nalez˙y uwage˛ przede wszystkim na pary, w których oba kompo-nenty maj ˛a ten sam przedrostek. Jest ich stosunkowo niewiele. Przykłady (na pierwszym miejscu czasownik dk):
zawrzec´ zawierac´(Jego przemówienie zawarło − zawierało w sobie wszystko, co nas boli.)
przywrzec´ przywierac´ (Cukier przywarł − przywierał do dna szklanki.) zaprzec´ sie˛ zapierac´ sie˛ nie przyznawac´ sie˛ do czegos´
wesprzec´ sie˛ wspierac´ sie˛ na kims´ lub na czyms´ wpic´ sie˛ wpijac´ sie˛ w cos´ (np. ze˛bami w jabłko) przylec przylegac´ do czegos´
oblec oblegac´ miasto
rozlec sie˛ rozlegac´ sie˛ (Rozległ sie˛ − rozlegał sie˛ głos tr ˛abki.)
posi ˛as´c´ posiadac´ maj ˛atek
zachwycic´ zachwycac´(Zachwycił − zachwycał go jej głos.)
zachwycic´ sie˛ zachwycac´ sie˛ czyms´ lub kims´
znalez´c´ sie˛ znajdowac´ sie˛(Nareszcie znalazł sie˛ − znajdował sie˛ we własnym domu.)
(ale zawierac´ − zawrzec´ z kims´ ugode˛ to para aspektowa, a znajdowac´ − znalez´c´ cos´ na drodze − para krotnos´ciowa).
Istniej ˛a pary, które jednakowo cze˛sto wyste˛puj ˛a w funkcji par fazowych i w funkcji par krotnos´ciowych, np. pary z rdzeniami -jrz- i -gl ˛ad
-oznaczaj ˛acymi patrzenie: wyjrzec´ − wygl ˛adac´ oknem na ulice˛ (dk) zacz ˛ac´
patrzec´ przez okno − (ndk) wygl ˛adac´ kilkakrotnie raz po raz , zajrzec´ −
zagl ˛adac´ do kogos´ przez okno, wejrzec´ − wgl ˛adac´ w jak ˛as´ sprawe˛, podejrzec´ − podgl ˛adac´ kogos´ przez dziurke˛ od klucza. Ale pary rozejrzec´ sie˛ − rozgl ˛adac´ sie˛ wokół siebie, przyjrzec´ sie˛ − przygl ˛adac´ sie˛ komus´ lub czemus´
s ˛a parami aspektowymi, a para spojrzec´ − spogl ˛adac´ na kogos´ lub cos´− par ˛a
krotnos´ciow ˛a.
Pary fazowe mog ˛a tez˙ składac´ sie˛ z dk czasowników z prefiksami z- i u-oraz z ndk czasowników bezprefiksalnych. S ˛a one podobne do par aspekto-wych typu robic´ − zrobic´, szyc´ − uszyc´ (w typie tym przedrostki z- i u- s ˛a bardzo cze˛ste). Przykłady: zrozumiec´ − rozumiec´, zemdlic´ − mdlic´ (Zemdliło
mnie. − Mdli mnie.), zmartwic´ sie˛ − martwic´ sie˛, zniecierpliwic´ sie˛ − nie-cierpliwic´ sie˛, strapic´ sie˛ − trapic´ sie˛, spienic´ sie˛ − pienic´ sie˛ (Woda sie˛ spieniła. − Woda sie˛ pieni.), spłonic´ sie˛ − płonic´ sie˛, uwierzyc´ − wierzyc´, ucieszyc´ − cieszyc´ sie˛ itp.
Wymienione wyz˙ej typy par fazowych wyste˛puj ˛a stosunkowo rzadko. Cze˛sto s ˛a natomiast pary, w których czasowniki perfektywne maj ˛a przedrostki wyspecjalizowane w oznaczaniu pocz ˛atkowej fazy przejawu, tzn. przedrostki
za-, roz- i po-. Przykłady: zagotowac´ − gotowac´ zupe˛ (dk) doprowadzic´ do
gotowac´ − zagotowac´ wode˛ na herbate˛ lub mleko to para aspektowa, zob.
§ 9), zabrzmiec´ − brzmiec´ (Zabrzmiał − brzmiał głos tr ˛abki.), zas´witac´ − s´witac´ (Zas´witało. − S´witało.), zapłon ˛ac´ − płon ˛ac´ (Zapłone˛ło − płone˛ło ognisko.), zapalic´ − palic´ papierosa, rozpalic´ − palic´ w piecu, rozz˙arzyc´ sie˛ − z˙arzyc´ sie˛ (Ogienek sie˛ rozz˙arzył − sie˛ z˙arzył.), rozsierdzic´ sie˛ − sierdzic´ sie˛, pokochac´ − kochac´, poznac´ − znac´, pobiec − biec, pójs´c´ − is´c´ itd.
PARY KROTNOS´CIOWE
§ 18. W skład pary krotnos´ciowej wchodzi czasownik ndk, który w swoim znaczeniu „aktualnym” wykazuje czynnos´c´ powtarzan ˛a, tzn. czasownik itera-tywny seryjny (§ 15), oraz czasownik dk, przedstawiaj ˛acy te˛ sam ˛a czynnos´c´ jako akt pojedynczy momentalny. Istniej ˛a dwa typy takich par: 1. z czasowni-kami bezprzedrostkowymi i 2. z czasowniczasowni-kami przedrostkowymi. Przykłady:
imperfect. perfect.
seryjne moment.
1.stukac´ 3 stukn ˛ac´ 17
tupac´ 18 tupn ˛ac´17
st ˛apac´ 3 st ˛apn ˛ac´ 17
mrugac´ 3 mrugn ˛ac´ 17
je˛czec´ 22 je˛kn ˛ac´ 17
kłuc´ 110 koln ˛ac´17 kogos´
pluc´ 110 plun ˛ac´17na podłoge˛
strzelac´ 3 strzelic´ 21do tarczy trafiac´ 3 trafic´ 21w dziesi ˛atke˛
chybiac´ 3 chybic´ 21
2. wykrzykiwac´ 114 wykrzykn ˛ac´17 wzdychac´ 3 westchn ˛ac´16
spluwac´ 3 splun ˛ac´ 17na podłoge˛
potykac´ sie˛ 3 potkn ˛ac´ sie˛ 17o kamien´ poste˛powac´ 115 post ˛apic´ 21nierozs ˛adnie
podskakiwac´ 114 podskoczyc´ 21
znajdowac´ 115 znalez´c´ nrg
Podstawow ˛a funkcj ˛a czasownika ndk (serialnego) w parze krotnos´ciowej jest zaste˛powanie czasownika dk (momentalnego, semelfaktywnego) w wypad-kach, gdy pojedynczy akt momentalny musi byc´ przedstawiany formami cza-sów imperfektywnych, zwłaszcza czasu teraz´niejszego (od czasowników momentalnych, jak juz˙ wiemy, czasów imperfektywnych tworzyc´ nie moz˙na).
Koniecznos´c´ taka zachodzi, gdy akt momentalny musi byc´ pokazany jako iteratywny habitualny, iteratywny niehabilitualny lub jako wirtualny; takz˙e wtedy, gdy akt momentalny trzeba wyrazic´ form ˛a czasu teraz´niejszego o zna-czeniu czasu przeszłego lub przyszłego, gdy trzeba go przedstawic´ jako współczesny w stosunku do jakiegos´ innego aktu i gdy go wyraz˙amy form ˛a imperatiwu (o funkcjach semantycznych czasownika seryjnego zob. § 15).
§ 19. W słownikach pary krotnos´ciowe s ˛a notowane tak samo jak pary aspektowe, bez kwalifikatorów wskazuj ˛acych ich odre˛bny charakter. Jest to oczywisty bł ˛ad, bo róz˙nica mie˛dzy tymi parami jest znaczna. W parze aspek-towej czasownik ndk jest zawsze konatywny, a czasownik dk informuje o rea-lizacji celu (rezultatu) tej konatywnos´ci (§§ 9, 34), natomiast w parze krotnos´ciowej konatywnos´ci czasownika ndk najcze˛s´ciej nie ma, a jes´li wyste˛puje, to jest to d ˛az˙nos´c´ wielu aktów do osi ˛agnie˛cia rezultatu tylko jednego z tych aktów. Na przykład w parach stukac´ − stukn ˛ac´, tupac´ − tupn ˛ac´, podskakiwac´ − podskoczyc´ czasowniki ndk s ˛a niekonatywne, ale
w parze wyskakiwac´ − wyskoczyc´ oknem (chłopak wyskakiwał − wyskoczył
oknem) czasownik ndk wykazuje d ˛az˙nos´c´ kaz˙dego z serii aktów (wyskoczen´)
do osi ˛agnie˛cia swego celu, podczas gdy czasownik dk prezentuje rezultat tylko jednego z takich aktów (wyskakiwał wyskakiwał wiele razy ,
wysko-czył wyskoczył tylko raz ).
Pary, w których czasownik ndk oznacza serie˛ aktów zd ˛az˙aj ˛acych do osi ˛ag-nie˛cia jednego celu, s ˛a parami aspektowymi, np. para opukiwac´ − opukac´ w zdaniu Lekarz opukiwał − opukał chorego. ... (opukiwał d ˛az˙ył do uzyskania informacji o stanie chorego , opukał zdobył te˛ informacje˛ dzie˛ki opukiwaniu ), lub para wystukiwac´ − wystukac´ w zdaniu Wystukiwałem −
wystukałem ten tekst na maszynie. (celem stukania jest tu gotowy tekst).
Zdarzaj ˛a sie˛ pary, które w jednych kontekstach pełni ˛a funkcje par aspek-towych, w innych − funkcje par krotnos´ciowych, np. para mijac´ − min ˛ac´ jest
par ˛a aspektow ˛a w zdaniach Mijalis´my − mine˛lis´my gmach poczty. ... (oba czasowniki s ˛a tu duratywne i jednokrotne) i Mijalis´my − mine˛lis´my w pe˛dzie
powalone wichur ˛a drzewa i pozrywane dachy. ... (czasownik ndk jest tu
seryjny, wykazuje jednak d ˛az˙enie do jednego celu, tzn. do minie˛cia drzew i pozrywanych dachów), ale pełni funkcje˛ pary krotnos´ciowej w zdaniach
Mijałem drogowskaz na rozstaju. ... (jeden raz). Niekiedy trudno ustalic´,
TZW. CZASOWNIKI RUCHU
§ 20. Czasownikami ruchu nazywamy tu tylko te czasowniki, które 1. oznaczaj ˛a przenoszenie sie˛ podmiotu samego lub z przedmiotem (dopeł-nieniem w zdaniu) z miejsca na miejsce i 2. ł ˛acz ˛a sie˛ w pary złoz˙one z cza-sownika jednokierunkowego (ukierunkowanego) i wielokierunkowego (nie-ukierunkowanego). Czasownik jednokierunkowy oznacza d ˛az˙enie do jakiegos´ punktu w przestrzeni, np. ide˛ do szkoły, biegne˛ na boisko, niose˛ ksi ˛az˙ke˛ koledze (punkty w przestrzeni: szkoła, boisko, kolega), a czasownik
wielo-kierunkowy oznacza ruch w róz˙nych kierunkach, np. chodze˛ po pokoju,
bie-gam po boisku, legitymacje˛ nosze˛ zawsze ze sob ˛a. Oba czasowniki w parze
s ˛a niedokonane (imperfektywne) i trwałe (duratywne). Wykaz tych par:
jednokierunk. wielokierunk. a) is´c´ nrg chodzic´21 lez´c´ 12 łazic´21 wiez´c´ 12 wozic´21 wies´c´ 12 wodzic´21 nies´c´ 12 nosic´21 b) jechac´ nrg jez´dzic´ 21
wlec 11 włóczyc´ 21cos´(np. wór) po ziemi
wlec sie˛ − is´c´ wolno, z trudem − włóczyc´ sie˛ chodzic´ bez celu leciec´ 22 latac´ 3
c) biec 16 biegac´ 3
ciec 16 ciekac´3 (o wodzie: np. wy-cieka)
ciec 16 ciekac´3 gwar. włóczyc´ sie˛ bez celu
ci ˛agn ˛ac´16 ci ˛agac´ 3 np. cos´ ze sob ˛a
pełzn ˛ac´ 16 pełzac´3 np. w ˛az˙ pełznie− pełza
płyn ˛ac´16 pływac´3
sun ˛ac´ 16 − posuwac´ sie˛ do przodu
− suwac´3 np. palcem po mapie gonic´ 21
lub gnac´ 23
ganiac´ 3 biec i pe˛dzic´ np. bydło pe˛dzic´ 21 − biec bardzo szybko
pe˛dzic´ 21 pe˛dzac´3 np. bydło
toczyc´ 21 taczac´3 np. beczke˛ przed sob ˛a prowadzic´ 21 prowadzac´ 3
Do tych podstawowych par dodac´ jeszcze moz˙na pary: brykn ˛ac´ 17− bry-kac´3 (Z´rebak brykn ˛ał na ł ˛ake˛. − Z´rebak bryka po ł ˛ace.); brn ˛ac´ 16 − brodzic´
21 z czasownikami róz˙ni ˛acymi sie˛ nieco znaczeniowo: brn ˛ac´ is´c´ z trudem
zapadaj ˛ac sie˛ po terenie błotnistym, grz ˛askim, piaszczystym, zarosłym ge˛st ˛a traw ˛a , takz˙e brn ˛ac´ w długi, a brodzic´ to chodzic´ po wodzie, błocie,
pias-ku, trawie, nie zawsze z trudem ; zróz˙nicowane znaczenia maj ˛a tez˙ pary
wiac´ 111 − wiewac´ 3 oraz dk po-wiac´ 111 − ndk powiewac´ 3 (Wiatr wieje.
i „W okieneczku stała, chusteczk ˛a wiewała”., Powiał zimny wiatr. i Wietrzyk powiewał daj ˛ac miły chłodek., Ochładzała sie˛ powiewaj ˛ac wachlarzem.).
S ˛a tez˙ bezprzedrostkowe czasowniki jednokierunkowe nie maj ˛ace odpo-wiedników wielokierunkowych, np. mkn ˛ac´ 16, kroczyc´ 21, st ˛apac´ 3, czołgac´ sie˛ 3, oraz wielokierunkowe bez odpowiedników jednokierunkowych, np. bł ˛adzic´ 21, bł ˛akac´ sie˛ 3, tułac´ sie˛ 3, wałe˛sac´ sie˛ 3, wulgarne łachac´ 3, pe˛tac´ sie˛ 3, szwendac´ sie˛ 3.
W gramatykach podaje sie˛ nieraz czasowniki wielokierunkowe razem z czasownikami wielokrotnymi typu jadac´, pisywac´ (§ 14). Nie jest to zgod-ne z faktycznym stazgod-nem rzeczy, bo podstawow ˛a funkcj ˛a tych czasowników jest wielokierunkowos´c´, nie wielokrotnos´c´.
ASPEKT CZASOWNIKÓW
BEZ FORMANTÓW PRZEDROSTKOWYCH
§ 21. Czasowniki nie maj ˛ace w swym składzie morficznym formantów przedrostkowych s ˛a w zasadzie niedokonane. S ˛a jednak liczne wyj ˛atki.
§ 22. Dokonane s ˛a wszystkie czasowniki bez przedrostków (i z przed-rostkami) nalez˙ ˛ace do grupy 17, tzn. czasowniki z przyrostkiem -n ˛a- w
bez-okoliczniku (zob. §§ 18, 25). Oznaczaj ˛a one akty momentalne, np. mign ˛ac´, machn ˛ac´ re˛k ˛a, tupn ˛ac´, klasn ˛ac´; wiele z nich oznacza akty i głosy ludzi
i zwierz ˛at wykonane jednym wydechem lub wdechem powietrza, np.
chuch-n ˛ac´, dmuchn ˛ac´, kichn ˛ac´, chrz ˛akn ˛ac´, czkn ˛ac´, gwizdn ˛ac´, je˛kn ˛ac´, krzykn ˛ac´, bekn ˛ac´, gdakn ˛ac´, rykn ˛ac´, warkn ˛ac´. Do grupy 17 nalez˙ ˛a tez˙ pas´c´ lub padn ˛ac´
(padne˛ padniesz itd.), lec lub legn ˛ac´, rzec (rzekne˛ rzekniesz) i stac´ sie˛ (stane˛ sie˛ staniesz sie˛).
Do bezprzedrostkowych dokonanych nalez˙ ˛a naste˛puj ˛ace czasowniki z grupy 21: chwycic´, chybic´, czepic´ sie˛, kupic´, pus´cic´, ruszyc´ (cos´ z miejsca,
ruszyc´ w podróz˙, ruszyc´ sie˛), rzucic´, skoczyc´, starczyc´, stawic´ (tylko w
idio-mach stawic´ czoło komu czemu przeciwstawic´ sie˛ komu czemu odwaz˙nie) i stawic´ opór nie zgodzic´ sie˛ na cos´), stawic´ sie˛, st ˛apic´ (archaizm, dzis´ st ˛apn ˛ac´ 17), strzelic´, trafic´, wrócic´; za bezprzedrostkowe uwaz˙ac´ tez˙ trzeba
czasowniki zdradzic´ (od rzeczownika z-d-rad-a lub moz˙e bezpos´rednio od czasownika radzic´ ze wstawionym -d- po przedrostku z-, § 30) i otworzyc´ (dawniej ote-wrzec´ 14 z przedrostkiem ot(e)-, który dzis´ brzmi od(e)-; nie ma tu zwi ˛azku z tworzyc´).
Bezprzedrostkowe dokonane z innych grup: j ˛ac´ i j ˛ac´ sie˛ czegos´13; wydat-kowac´i zadatkowac´ (od rzeczowników wydatek i zadatek, wie˛c wy- i za- nie
s ˛a tu formantami); ofiarowac´ 115 (łac. offero) dzis´ dokonany, do niedawna dwuaspektowy, zob. niz˙ej § 24); zyskac´ i obiecac´ z koniugacji 3 (od z-iskac´ i ob-wiecac´; dzis´ te czasowniki uwaz˙amy za bezprzedrostkowe, bo nie ł ˛aczy-my ich z iskac´ znacz ˛acym dawniej szukac´ , dzis´ wyszukiwac´ insekty we włosach lub bieliz´nie oraz z archaicznym wiecac´).
§ 23. Niewielka grupa czasowników wykazuje aspekt zalez˙ny od zna-czenia: w jednych kontekstach czasowniki s ˛a niedokonane, w innych doko-nane. Jest w tej grupie 7 czasowników z sufiksem -n ˛a- nalez˙ ˛acych do grupy
16(ndk) lub 17(dk), 5 czasowników z sufiksem -i- (po spółgłoskach funkcjo-nalnie mie˛kkich -y-) z grupy 21 i 1 z grupy 13:
brze˛kn ˛ac´: a) ndk nabrzmiewac´, obrzmiewac´ , np. Twarz mu brze˛knie.;
b) dk brze˛kn ˛ac´ zadz´wie˛czec´ , np. Brze˛kne˛ły struny harfy., Chłopak brz ˛akn ˛ał na gitarze.
cisn ˛ac´: a) ndk uciskac´, naciskac´ , Woda cis´nie na dno zbiornika., Cisn ˛a mnie te buty.; b) dk rzucic´ z sił ˛a , Cisn ˛ał czapke˛ na stół.
pierzchn ˛ac´: a) ndk stawac´ sie˛ szorstkim , Skóra pierzchnie od proszków do prania.; b) dk uciec w popłochu, Nieprzyjaciel pierzchn ˛ał z pola walki. rz˙n ˛ac´: a) ndk ci ˛ac´, przecinac´ , Michał rz˙nie sieczke˛ w stodole.; b) dk
rzucic´ czyms´ z sił ˛a , uderzyc´ kogos´ mocno (wulgarnie) , Rz˙n ˛ał czapk ˛a o ziemie˛., Rz˙n ˛ał go pie˛s´ci ˛a mie˛dzy oczy.
tchn ˛ac´: a) ndk wydzielac´ cos´ z siebie, charakteryzowac´ sie˛ czyms´
i cie˛z˙ko z trudem oddychac´ , Ogromna sien´ tchne˛ła wilgoci ˛a i przejmu-j ˛acym chłodem., Cała jej postac´ tchne˛ła wdzie˛kiem naturalnos´ci i prostoty., Ledwie tchne˛ ze zme˛czenia.; b) dk wdmuchn ˛ac´ cos´ w kogo co , Bóg tchn ˛ał dusze˛ w człowieka., W martwy tekst (rez˙yser) tchn ˛ał z˙ycie, ruch, siłe˛.
wion ˛ac´: a) ndk wiac´ lekko , Wietrzyk cicho wionie.; b) dk powiac´
wion ˛ał wicher ze s´niegiem., Zdje˛ła szalik i wione˛ła nim kilkakroc´., Miłos´c´ dawna i wzbudzone przez ni ˛a uczucia szlachetniejsze wione˛ły na zawsze.
zion ˛ac´: a) ndk ziac´, wyziewac´ cos´ z siebie , Ze zburzonych domów zione˛ła pustka i martwota.; b) dk dmuchn ˛ac´, chuchn ˛ac´ na kogo co , Czar-nymi włosy obrosła twarz tragarza zione˛ła na głowe˛ jej oddechem cuchn ˛acym cebul ˛a i winem.
tr ˛acic´: a) ndk pachniec´ czyms´ , Ten nóz˙ tr ˛aci s´ledziem.; tr ˛acic´ myszk ˛a
byc´ przestarzałym, niemodnym , Twoje pogl ˛ady tr ˛ac ˛a myszk ˛a.; b) dk
do-tkn ˛ac´, lekko uderzyc´ , S ˛asiad tr ˛acił mnie łokciem i mrugn ˛ał znacz ˛aco. razic´: a) ndk sprawiac´ przykre wraz˙enie, odstre˛czac´ do kogo czego
i sprawiac´ ból, me˛czyc´ , Razi mnie jego sposób bycia., Razi mnie to
s´wia-tło.; b) ugodzic´ kogos´ czyms´ czym ostrym, zabic´ , Raziła go indian´ska strzała., Piorun go raził.
ranic´: a) ndk sprawiac´ przykros´c´, ból , Rani mnie twoja podejrzliwos´c´.;
b) dk zrobic´ rane˛ , Strzelisz i niechc ˛acy ranisz kolege˛.
raczyc´: a) ndk cze˛stowac´ czyms´ kogo , Raczyli nas, czym mogli.; b) dk
lub ndk zalez˙nie od kontekstu, np. dk On nawet nie raczył sie˛ ze mn ˛a przy-witac´., ndk Ksi ˛az˙e˛ pan raczy pana przyj ˛ac´, prosze˛ za mn ˛a.
waz˙yc´ sie˛: a) ndk waz˙yc´ sie˛ na wadze , Waz˙e˛ sie˛ co tydzien´.; b) dk lub
ndk zalez˙nie od kontekstu, odwaz˙yc´ sie˛ i miec´ odwage˛ (cos´ zrobic´ ), np. dk Waz˙yłes´ sie˛ podnies´c´ re˛ke˛ na własn ˛a matke˛!? i ndk Waz˙ysz sie˛ mnie okłamywac´?
ci ˛ac´: a) ndk krajac´, rozcinac´ , Tniemy kolorow ˛a bibułke˛ na w ˛aziutkie paseczki...; b) dk uderzyc´ kogos´ mocno, cze˛sto czyms´ ostrym , Krzykn ˛ał na konia i ci ˛ał go batem., Ci ˛ał go tym razem (ostrzem szabli) przez ramie˛.
§ 24. Istniej ˛a tez˙ czasowniki bezprzedrostkowe, które bez zmiany zna-czenia wyste˛puj ˛a w jednych kontekstach jako niedokonane, w innych jako dokonane.
Do nich nalez˙y spora grupa czasowników obcego pochodzenia, np.
abdy-kowac´, absentowac´ sie˛, adaptowac´, adoptowac´, akredytowac´, amnestionowac´, antydatowac´, anulowac´, awansowac´, deportowac´, doktoryzowac´ (sie˛), dymisjo-nowac´, ekshumowac´, eksploatowac´, emitowac´, erygowac´, ewakuowac´, ferowac´
(wyrok), habilitowac´ (sie˛), ingerowac´, internowac´, izolowac´, koronowac´ (sie˛),
kreowac´, oferowac´, parafowac´, pasteryzowac´, preliminowac´, proklamowac´, promowac´, ratyfikowac´, reaktywowac´, regenerowac´ (sie˛), rehabilitowac´, rele-gowac´, repatriowac´, restytuowac´, rewindykowac´, rewizytowac´, rewokowac´, sekularyzowac´(sie˛), stornowac´, subsydiowac´, sygnowac´, trepanowac´, uzurpo-wac´, weryfikowac´, windykowac´. W starszych tekstach podwójny aspekt
wyka-zuje ofiarowac´ (dzis´ dk przy ndk ofiarowywac´). Wszystkie nalez˙ ˛a do grupy koniugacyjnej 115.
Rdzennie polskie z tej grupy 115: darowac´, mianowac´, wzmiankowac´ (od rzeczownika wzmianka) i s´lubowac´. Z innych grup: brakn ˛ac´ 16 (zast ˛apiony
dzis´ przez ndk brakowac´ 115 i dk zabrakn ˛ac´ 16, np. ndk Brakuje nam pie-nie˛dzyi dk Zabraknie nam pienie˛dzy. zamiast dawnego ndk i dk Braknie nam pienie˛dzy.), kazac´ 18 (np. ndk Rób, co ci kaz˙e˛! i dk Jutro kaz˙e˛ synowi poje-chac´ do miasta.), archaiczny jawic´ sie˛ 21 (zast ˛apiony dzis´ przez ndk zjawiac´ sie˛i pojawiac´ sie˛ oraz dk zjawic´ sie˛ i pojawic´ sie˛). W tekstach dawniejszych
jako dwuaspektowy wyste˛puje tez˙ czasownik frun ˛ac´17, dzis´ dokonany
(jedno-kierunkowy czasowniki „ruchu”, § 20).
Podobnie dwuaspektowe bywaj ˛a w pewnych kontekstach czasowniki raczyc´ i waz˙yc´ sie˛ wyz˙ej pokazane (§ 23).
Pamie˛tajmy, z˙e s ˛a tez˙ dwuaspektowe czasowniki z przedrostkami: podobac´
sie˛, potrafic´ i zwykn ˛ac´ (§ 10).
PODZIAŁ CZASOWNIKÓW NA GRUPY FORMALNE
§ 25. Podstaw ˛a podziału jest budowa morfologiczna form osobowych czasu teraz´niejszego i róz˙nice zachodz ˛ace mie˛dzy budow ˛a tych form i budo-w ˛a bezokolicznika.
Ze wzgle˛du na zakon´czenia 1. i 2. osoby liczby pojedynczej w czasie teraz´niejszym (i przyszłym dokonanym) dzielimy czasowniki tradycyjne na 4 koniugacje: pierwsza -e˛, -esz, druga -e˛, -isz (po spółgłosce funkcjonalnie mie˛kkiej -ysz, zob. § 2), trzecia -am, -asz i czwarta -em, -esz. Ze wzgle˛du na forme˛ bezokolicznika czasowniki 1. koniugacji dziel ˛a sie˛ na 15 grup, a cza-sowniki 2. koniugacji na 3 grupy; koniugacje 3. i 4. nie dziel ˛a sie˛ na drob-niejsze grupy.
W 11-tomowym Słowniku je˛zyka polskiego pod red. W. Doroszewskiego5 (skrót: SDor) i w 3-tomowym Słowniku je˛zyka polskiego pod red. M. Szym-czaka6 (takz˙e w innych słownikach, których podstaw ˛a jest SDor) czasowniki s ˛a podzielone na 11 grup. Podział ten został wypracowany przez J. Tokar-skiego7. Nie jest dokładny i dlatego nie został tutaj zastosowany.
5T. I-XI, Warszawa 1958-1969. 6T. I-III, Warszawa 1978.
