View of Manipulation and Readers Influence on Polish Translations of Harry Potter Series
15
0
0
Pełen tekst
(2) 152. AGATA BRAJERSKA-MAZUR. Wedug Lefevere’a „przekady nie powstaj w próni”6, a oryginay ulegaj w tumaczeniu tzw. refrakcji7 – tj. przeksztaceniom przy przeniesieniu w inny system literacki, inny jzyk i inn kultur. Tak jak promie wiata, który ulega zaamaniu przy przej ciu z jednego o rodka w drugi, tak tekst literacki przeksztaca si w tumaczeniu pod wpywem rónych mniej lub bardziej widocznych czynników zewntrznych, takich jak np. krytyka literacka, adaptacja, antologizacja […], które w jaki sposób manipuluj znaczeniem tekstu wyj ciowego. Dziaania te zawsze podporzdkowane s wadzy instytucji sprawujcych kontrol nad tumaczem czy krytykiem, zasadniczo przy pomocy narzdzi ekonomicznych i politycznych, a nie wycznie kulturowych, takich jak obowizujce w danej kulturze wzorce i normy stylistyczne. Lefevere okre la t kontrol mianem „patronatu”8.. Wpyw szeroko pojtego patronatu (ideologicznego, ekonomicznego i klasowego) by szczegóowo opisywany przez badaczy chiskich i angielskich na konkretnych przypadkach tekstów zmanipulowanych w tumaczeniu9. W Polsce manipulacj przekadem bada si do rzadko, jeszcze rzadziej podaje si przykady znieksztace tumaczonych tekstów i okre la czynniki, pod wpywem których nastpia dana refrakcja. W ksice Polityka a przekad10 zawarte s raczej teoretyzujce artykuy, które opisuj wpyw polityki na wybór tumaczonych autorów i ich tekstów czy te wpyw podobnych lub rónych do wiadcze na przekad i recepcj danych utworów. W osobnej publikacji Katarzyna Szymaska11 podaa konkretne przykady manipulacji w przekadach na jzyk polski i z jzyka polskiego. Badaczka omówia m.in. przypadki wpywu kontekstu socjopolitycznego na tumaczenie ksiki Anthony’ego Burgessa The Clockwork Orange, która zostaa przeoona przez Roberta Stillera dwukrotnie (w 1974 i 1999 r.) i za kadym razem inaczej, poniewa zmieni si ustrój Pol6. Translation – History – Culture, s. 14. Zob. P. BUKOWSKI, M. HEYDEL, Wprowadzenie, s. 23-24; haso: rewriting w: Routledge Encyclopedia of Translation Studies. W póniejszych pracach tym terminem Lefevere zastpi okre lenie refrakcja. 8 M. HEYDEL, Zwrot kulturowy w badaniach nad przekadem, s. 25-26. 9 W. ZHAO, Cultural Manipulation of Translation Activities: Hu Shi’s Rewritings and the Construction of a New Culture, Shanghai 2006; J.T.P. LAI, Institutional Patronage: The Religious Tract Society and the Translation of Christian Tracts in Nineteenth-Century China, “The Translator” 2007, nr 13, s. 39-61; D. MCNEIL, The Many Lives of Galileo: Brecht. Theatre and Translation’s Political Unconscious, Frankfurt 2005. 10 Red. P. Fast, Katowice 1996. 11 Przekad literacki – manipulacja: refrakcja i instytucja patronatu wedug André Lefevere’a i Manipulation School, „Polisemia” 2010, nr 2, http://www.polisemia.com.pl/numeryczasopisma/numer-2-2010-2/przeklad-literacki---manipulacja [dostp: 19.12.2015]. 7.
(3) WP YW CZYTELNIKÓW NA POLSKIE T UMACZENIE HARRY’EGO POTTERA. 153. ski. Gówny bohater powie ci, Alex, posuguje si slangiem Nadstat – angielszczyzn znieksztacon pod wpywem jzyka rosyjskiego. Stiller, by zachowa. wraenie „propagandy”, „infiltracji sublimalnej”12 i koncepcj bezwzgldnej przemocy, za pierwszym razem przeoy slang Nadstat, uciekajc si do rusycyzmów, za drugim za do anglicyzmów. W ten sposób chcia „odwoa si do zbiorowego do wiadczenia odbiorców przekadu”13, którzy byli poddawani w Polsce ekspansji kultury rosyjskiej, potem, po 1989 r., angielskiej. Szymaska opisaa równie przypadek „amberyzacji Ojca 'witego”, pokazujcy specyficzn polityk wydawnictwa Amber, które w przekadzie biografii polskiego papiea14 usuno „najbardziej drastyczne, nieudokumentowane bd nadmiernie subiektywne oceny i hipotezy”15. W rezultacie z polskiej wersji ksiki znikno wiele wzmianek na temat polskiego antysemityzmu, prymasa Glempa, kopotów zdrowotnych papiea, krytyki Ko cioa, niepochlebnych opinii na temat Reagana oraz generaa Jaruzelskiego, cho. take wzmianek o takich kwestiach w odniesieniu do Jana Pawa II, jak korzystanie z azienki, noszenie bokserek, zalecanie si w modo ci do koleanki16.. Przeinaczono równie liczne fragmenty tekstu, które wedug wydawcy zbyt uderzay w wizerunek papiea. Na przykad zdanie opisujce powrót modego Karola z wycieczki klasowej, na której poczstowano go alkoholem: Jan Ku noted with satisfaction that his classmate Karol didn't shrink from the opportunity 17. [Jan Ku zauway z satysfakcj, e jego kolega z klasy Karol nie zrezygnowa z okazji]. przybrao nastpujc posta : 12. R. STILLER, Burgess a sprawa polska, w: A. BURGESS, Mechaniczna pomaracza, prze. R. Stiller, Kraków 1999, s. 221. Por. A. SUMERA, Source language, target language and the third one, w: Przekadajc nieprzekadane, red. O. i W. Kubiscy, Gdask 2000, s. 539-540; O. i W. KUBI+SCY, Osobliwy przypadek dwóch polskich przekadów „A Clockwork Orange” Anthony Burgessa: wycieczka w kulturowe „uinnienie”, w: Przekadajc nieprzekadalne, t. II, red. O. i W. Kubiscy, Gdask 2004, s. 67-76. 13 K. SZYMA+SKA, Przekad literacki, s. 3. 14 C. BERNSTEIN, M. POLITI, His Holliness: John Paul II and the Hidden History of Our Time, New York: Doubleday 1996. 15 Nota redakcyjna, w: C. BERNSTEIN, M. POLITI, Jego witobliwo Jan Pawe II i nieznana historia naszych czasów, tum. S. Gbiski, Warszawa 1997. 16 K. SZYMA+SKA, Przekad literacki, s. 3. Zob. równie przykady podane w: T. MIRKOWICZ, Amberyzacja Jego ¢witobliwoci, „Gazeta Wyborcza” z 28-29 VI 1997, s. 10-11. 17 C. BERNSTEIN, M. POLITI, His Holliness, s. 39..
(4) 154. AGATA BRAJERSKA-MAZUR. Zauwaono, e Karol z tej okazji nie skorzysta18. [podkr. moje – A. B-M]. Wedug badaczki: sprawa „amberyzacji” wynika z manipulowania przekadem w ten sposób, aby dao si go zaadaptowa do oczekiwa ideologicznych i obyczajowych odbiorców polskich. Do tego doszed równie czynnik z pogranicza konwencji literackiej – hagiograficzna stylistyka przedstawiania osób zasuonych czy duchownych, urastajcych do rangi bohaterów. Wedug André Lefevere'a „refrakcja” czy rewriting byyby tutaj spowodowane zarówno „motywacjami ideologicznymi” (ideological motivations), jak i „ograniczeniami poetologicznymi”19.. Dostosowywanie przekadu do czytelniczych oczekiwa jest naczelnym hasem funkcjonalistów i wyznawców teorii skoposu20. Szkoa manipulistów zajmuje si tym tematem, badajc konwencje literackie, obyczajowo czy wiatopogld ogóu odbiorców, które maj realny wpyw na ksztat tumaczenia. Wydaje si, i oddziaywanie czytelników na sposób przekadu literatury fantastycznej i/lub modzieowej na jzyk polski jest znacznie wiksze i wychodzi nawet poza te kategorie, wymaga wic osobnej analizy. Polscy czytelnicy fantastyki oczekuj technik egzotyzujcych, spodziewaj si obcych realiów w przedstawianych im wiatach. Przyzwyczajeni do anglojzycznego róda tego gatunku i jego dominacji w polskim polisystemie literackim, odrzucaj wszelkie próby naturalizacji realiów – zwaszcza nazw i imion znaczcych21. Std pewnie wyniky ataki na tumaczenie Jerzego oziskiego22, spolszczajce powie Johna Ronalda Reuela Tolkiena The Lord of the Rings i naruszajce „ wito ” wyobcowujcego przekadu Marii Skibniewskiej23.. 18. C. BERNSTEIN, M. POLITI, Jego witobliwo..., s. 40. K. SZYMA+SKA, Przekad literacki, s. 4. 20 Zob. P. BUKOWSKI, M. HEYDEL, Wprowadzenie, s. 15-20; T. BILCZEWSKI, Komparatystyka i interpretacja, s. 225; J. KOZAK, Kot bez umiechu czy(li) umiech bez kota?, „Przekadaniec” 2000, nr 7, s. 9-27. 21 D. GUTTFELD, English-Polish Translation of Science Fiction and Fantasy, Toru 2008, s. 71-87; D. KUREK, Translators’ Strategies in the Rendition of Language Varieties in Polish Versions of Selected English Fantasy Novels, Lublin 2014 (rozprawa doktorska w manuskrypcie, obroniona na UMCS), s. 49. 22 J.R.R. TOLKIEN, Wadca piercieni, tum. J. oziski, Warszawa 1996-1997. 23 J.R.R. TOLKIEN, Wadca piercieni, tum. M. Skibniewska, Warszawa 1961-1963. Istnieje równie trzecie, tym razem grupowe, tumaczenie trylogii Tolkiena: Wadca Piercieni, Warszawa 2001 – t. I-II (cz. 1-4) – M. i C. Frcowie, wiersze T. Olszaski, t. III – opracowanie 19.
(5) WPYW CZYTELNIKÓW NA POLSKIE TUMACZENIE HARRY’EGO POTTERA. 155. Internauci tworzyli strony tumoków (sic!), na których przecigali si w wymienianiu bdnych (czyli naturalizujcych bd zmieniajcych przekad Skibniewskiej) decyzji tumacza, zwykle co do oddania nazw wasnych z Tolkienowskiego wiata24. Mieli np. za ze, i w wersji ozi skiego „rzeka Brandywine staa si Gorzawin (cho sam Tolkien w przypisach stanowczo odegnywa si od alkoholowego kojarzenia tej nazwy), Merry Brandybuck – Radostkiem Gorzaleniem (w zamierzeniu gorzaka + jele , cho efekt kojarzy si raczej z gorejcym leniem), Rivendell – Tajarem, i tak dalej”25. Najbardziej nie podobao im si tumaczenie sowa dwarves jako krzaty26 lub rider jako azik, które skrupulatnie zestawiali z propozycjami Skibniewskiej (kolejno: krasnoludy i obieywiat). Tabelka zawierajca jedno z takich zestawie przedstawiaa tumaczenia „po polsku” (tj. Skibniewskiej) i „po ozi sku” (tj. ozi skiego)27. „Spolszczanie na si”, „ozizmy” i ”tumok” dosadnie oddaj niepochlebne opinie fanów Tolkiena o przekadzie nieodpowiadajcym ich oczekiwaniom. Troch mniej krytyczny i bardziej wywaony stosunek mieli odbiorcy odnonie do tumacze Hobbita, powstaych po przekadach Skibniewskiej28. Niemniej jednak i w tym wypadku jasno dawali do zrozumienia, jakie s ich wymagania co do translacji tej ksiki, której samo „recenzowanie to troch jak recenzowanie Biblii”29 (sic!).. przekadu M. i C. Frcowie, cz. 5 A. Januszewska, cz. 6 A. Jagieowicz, wiersze – T. Olsza ski, dodatki R. Derdzi ski. 24 www.tumok.republika.pl/lozins1.htm; www.tolkien.cyberdusk.pl/index.php?tlu; www.tu mok.republika.pl/lozins2.htm; www.tumok.republika.pl; www.prorok.pl/tolkien/art-34.0.html; http://home.agh.edu.pl/~evermind/jrrtolkien/nprzeklad.htm; http://home.agh.edu.pl/~evermind/ gan01.htm [dostp: 19.12.2015]. 25 A. SZADY, Przy herbacie: dole i niedole oraz zadziwiajce wybryki tumaczy, http://esen sja.stopklatka.pl/magazyn/2010/04/iso/07,501.html [dostp: 19.12.2015]. 26 www.tumok.republika.pl/lozins1.htm; http://home.agh.edu.pl/~evermind/jrrtolkien/nprzeklad .htm; http://home.agh.edu.pl/~evermind/gan01.htm; http://home.agh.edu.pl/~evermind/tumacze nia_TA0.htm [dostp: 19.12.2015]. Co do trudnego przekadu nazwy dwarf – postaci rzeczywicie majcej niewiele wspólnego z polskim krasnoludkiem lub skrzatem – czytelnik dowie si wicej w: M. CHOI SKI, Czy „faires” to „elfy” – czyli krótka wyprawa do irlandzkiego wiata magii, „Przekadaniec” 1(2006), nr 16, 162-170. 27 www.tumok.republika.pl/lozins1.htm [dostp: 19.12.2015]. 28 Powie Tolkiena The Hobbit, or there and back again (London 1937) zostaa przeoona na polski trzykrotnie jako: Hobbit, czyli tam i z powrotem, tum. M. Skibniewska, Warszawa 1960; Hobbit, czyli tam i z powrotem, tum. P. Braiter-Ziemkiewicz, Warszawa 1997; Hobbit z objanieniami, tum. A. Polkowski, Warszawa 2002. 29 K. W
(6) GROWSKI, Bilbo bez tajemnic, www.esensja.stopklatka.pl/ksiazka/recenzje/tekst. html?id=15765 [dostp: 19.12.2015]. Zob. Jakie tumaczenie Hobbita polecacie?, forum dyskusyjne mioników twórczoci J.R.R. Tolkiena, http://forum.tolkien.com.pl/viewtopic.php?.
(7) 156. AGATA BRAJERSKA-MAZUR. Gówn przyczyn ataku wciekoci czytelników zwaszcza na tumaczenie ozi skiego byo zakorzenienie w polskiej kulturze przekadu Skibniewskiej, które jest uznawane za kanoniczne. Podobnie byo w wypadku przekadu ksiek dla dzieci Alexandra Alana Milne’a o przygodach misia Winnie-the-Pooh, poniewa czytelnicy odrzucali jako witokradcze wszelkie inne tumaczenia ni Ireny Tuwim, mimo i kwestionoway one wierno Kubusia Puchatka wobec oryginau i staray si by mu blisze30. W tej sytuacji jednak oczekiwania odbiorców byy diametralnie inne od da czytelników fantasy. Zwolennicy Puchatka domagali si udomowienia i naturalizacji ksiek Milne’a, negujc wszelkie próby pokazania ich obcoci, podczas gdy fani literatury fantastycznej preferowali egzotyzacj, odrzucajc spolszczanie. Burza wokó Puchatka rozptaa si na amach prasy po wydaniu tumaczenia Moniki Adamczyk w 1986 r.31 Ataki na ozi skiego miay i nadal maj miejsce w cyberprzestrzeni i odzwierciedlaj jeszcze wiksz si czytelnicz – odbiorców zrzeszonych w fandomach, piszcych do fanzinów32, porozumiewajcych si na blogach i forach internetowych rónych licznych stron fanów literatury fantasy. Ich sia jest ogromna, oddziaywanie take, ale – jeli chodzi o tumaczenia dzie Tolkiena – wpywajce tylko na ich recepcj33. Sytuacja jest jeszcze bardziej skomplikowana i przekada si na realny wpyw czytelników na sposób przekadu w wypadku tumaczenia serii ksiek o Harrym Potterze, które mona okreli mianem zarówno fantastycznych, jak i nalecych do gatunku literatury modzieowej. Jest to zarazem najciekawszy i najlepiej udokumentowany przykad wpywu czytelników na strategi translatorsk tumacza, a czasami nawet wspóprzekad. Poczwszy od wydania pierwszego tomu 34, Andrzej Polkowski mia kontakt z odbiorcami, który w miar rozrostu serii pogbia i zacienia si. wiadcz o tym komentarze zamieszczane w „krótkim poradniku dla docieklit=5173; Maria Skibniewska najlepsz tumaczk Tolkiena w Polsce jest, http://esensja.stop klatka.pl/result.html?esearch=B&q=Tolkien%2C+tumaczenie&domains [dostp: 19.12.2015]. 30 Zob. A. BRAJERSKA-MAZUR, Kubu czy Fredzia? Midzy niedosownoci a dosownoci w przekadzie imienia Winnie-the-Pooh, w: (Nie)dosowno, red. J. Dybiec-Grajer, Kraków 2015 (tam podana bardzo obszerna bibliografia dotyczca tego tematu). 31 A.A. MILNE, Fredzia Phi-Phi, tum. M. Adamczyk, Lublin 1986. 32 Zob. K. W
(8) GROWSKI, Fantastyczne fanziny, http://esensja.stopklatka.pl/magazyn/2001/ 02/iso/15_05.html [dostp: 19.12.2015]. 33 Zob. J. SMDER, Recepcja literatury fantasy w Polsce na przykadzie dzie J.R.R. Tolkiena, Kraków 2011, http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=180603&from=&dirids=1&ver _id=&lp=1&QI=D9C7DF82E23D046CA512E6015EFC9361-3 [dostp: 19.12.2015]. 34 J.K. ROWLING, Harry Potter i kamie filozoficzny, tum. A. Polkowski, Pozna 2000. Dalej cyt. HP w tekcie gównym z podaniem numeru tomu serii, roku wydania i strony..
(9) WPYW CZYTELNIKÓW NA POLSKIE TUMACZENIE HARRY’EGO POTTERA. 157. wych”, znajdujcym si na ko cu kadej czci Harry’ego Pottera. Polkowski traktowa czytelników z szacunkiem i bra pod uwag ich potrzeby co do zgbiania pochodzenia magicznych nazw. Tumacz zreszt nie tylko wyjania ródosowy imion znaczcych, których z zasady nie przekada na jzyk polski, ale take tumaczy si ze swoich translatorskich wyborów co do oddania w polszczynie innych, ju przetumaczonych, nazw (np. czarodziejskich przedmiotów, magicznych stworze , eliksirów). Warto zauway , i (by moe z powodu „podwójnoci” ksiek o Harrym Potterze, które nale zarazem do gatunku literatury fantastycznej, jak i do modzieowej) czytelnicy zaakceptowali pomys Polkowskiego, by spolszcza tylko niektóre nazwy ze wiata czarodziejów. W ten sposób pogodzili wymóg egzotyzacji fantastyki z oczekiwaniem naturalizacji w ksikach dla dzieci i modziey. Odbiorcy zaakceptowali sam ide sowniczka, który wyjania i te przeoone, i te nieprzeoone przez tumacza nazwy; zwaszcza e uwagi Polkowskiego nie tylko dostarczay w nim wiedzy, ale byy przy tym yczliwe w stosunku do czytelnika i czsto take dowcipne: DRACO – […] imi Malfoya, okropnego lizgona; warto wiedzie , e draco to po acinie „w” albo „smok”, Drakon by wyjtkowo okrutnym tyranem (por. drako skie prawa), a „draka” – ju kady wie, co znaczy. […] (HP, 1, 2000: 321) MIOTY – ang. Broomsticks, znany i u nas rodek lokomocji, popularny zwaszcza wród czarownic. Nie wiadomo skd, na lsku pojawio si fonetyczne spolszczenie tej nazwy w piosence „o pónocy na brumtyku”. Badania etymologiczne w toku. (HP, 1, 2000: 322). „Idea sowniczka”, majcego „moe sens przy tumaczeniu powieci kultowej, której odbiorcy z zapaem dyskutuj o wszelkich szczegóach utworu i chtnie czytaj dodatkowe informacje”35, nabraa nowej racji bytu od trzeciego tomu serii, bowiem znalazy si w nim takie oto wpisy: GUMOCHONY – ang. Flobberworms, […], magiczne stworzenia o wielkich, olizgych gardach, ywice si saat i uwielbiajce gum. Polsk nazw wymylia Joanna Lipiska z Warszawy, niestrudzona tropicielka bdów w polskim przekadzie Harry’ego Pottera. (HP, 3, 2001: 453; tu i w dalszych cytatach podkr. moje – A. B-M) MAJCHER – imi starego, ale wci krwioerczego buldoga […] po angielsku Ripper, czyli dosownie „Rozpruwacz”. […] Nie mona jednak nazwa psa Rozpruwaczem, bo trudno by go byo zawoa , wic nadaem mu imi Majcher; wymylia je Agnieszka Kowalska z Warszawy, a ja wybraem je sporód blisko 300 propozycji nadesa35. M. WONIAK, Czy Harry Potter pod inn nazw nie mniej by pachnia?, „Przekadaniec” 1(2006), nr 16, s. 188..
(10) 158. AGATA BRAJERSKA-MAZUR. nych na konkurs ogoszony przeze mnie na synnej ju internetowej stronie Harry’ego Pottera (www.harrypotter.prv.pl) redagowanej przez Tytusa Hodysa. (HP, 3, 2001: 453-454). Wpisy te wiadcz o realnym wpywie fanów na przekad Polkowskiego. S w ród nich informacje o konsultacjach tumacza z poszczególnymi potterologami, jak Joanna Lipiska, Justyna Frank-Kamiska, Marta i Iwona Sznicer, Agnieszka Klunder36, a take z caymi grupami fanów. Te ostatnie miay miejsce w ramach licznych konkursów ogaszanych na stronach potterowskich37 lub wydawnictwa Media Rodzina38, które publikowao kolejne cz ci Harry’ego Pottera. Ju w czwartym tomie tumacz przyzna, i przy przekadzie angielskiej nazwy portkey korzysta ze zbiorowej pomocy potteromanów: 'WISTOKLIK – […] angielski termin zbudowany jest ze zbitki port („port”, „otwór”, ale po acinie porto to równie „jecha ”, „przenosi ”) i key („klucz”, „klawisz”). Po konkursie ogoszonym na Czarostronie Tytusa Hodysa, Rada Translatorska przy polskim Ministerstwie Magii uznaa, e najlepszym polskim odpowiednikiem tego terminu bdzie „ wistoklik”. […] (HP, 4, 2001, s. 763). O pomoc fanów tumacz i wydawnictwo zwrócili si równie w wypadku innych szczególnie trudnych do przeoenia nazw i zwrotów: Q-PY BLOK – tekst plakatu reklamujcego nowy, rewelacyjny rodek uprzykrzania innym ycia […] wywoa wiele emocji w ród wiernych fanów Harry’ego Pottera w Polsce. Ogosiem konkurs na prób przekadu tej reklamy, jako e orygina jest wa ciwie nieprzetumaczalny ze wzgldu na gr angielskich sów, cznie z aliteracj. Przyszo ponad 500 propozycji. Efekt jest dzieem zbiorowym. […] (HP, 6, 2006, s. 699-700) Wybierz polski tytu VII tomu przygód Harry’ego Pottera! We udzia w ankiecie: […] dla „Harry Potter and the Deathly Hallows” ciko znale satysfakcjonujcy polskich potteromanów odpowiednik. I cho pracownicy wydawnictwa konsultowali si z innymi wydawcami powie ci, prowadzili wielogodzinne dyskusje wewntrz wydawnictwa oraz przygldali si propozycjom tumacza cyklu, Andrzeja Polkowskiego, to 36. Joanna Lipiska – wpisy dotyczce tumacze terminów gumochony (HP, 3, 2001, s. 453), bahanki (HP, 5, 2004, s. 951); Justyna Frank-Kamiska, Marta i Iwona Sznicer: „Q-py blok” (HP, 6, 2006, s. 699), Agnieszka Klunder: „szmalcownicy” (HP, 7, 2008, s. 778). 37 www.harrypotter.prv.pl, http://www.harrypotter.org.pl, http://www.prorok.pl/potter [dostp: 19.12.2015]. 38 www.HarryPotter.pl, http://mediarodzina.pl/seria/harry_potter [dostp: 19.12.2015]..
(11) WP YW CZYTELNIKÓW NA POLSKIE T UMACZENIE HARRY’EGO POTTERA. 159. nie udao im si ustali jednej wspólnej propozycji. Dlatego te postanowiono odda spraw w rce fanów – niech wspódecyduj, niech wybior najlepszy wedug nich przekad tytuu VII tomu. (ogoszenie na stronie: http://www.prorok.pl/potter/art-323,0.html). Przy innych konkursach duy udzia, a niekiedy zdanie rozstrzygajce, mia jednak wydawca: ZAKON FENIKSA – […] Pottermaniacy wiedz, e na temat przekadu tej nazwy przetoczya si w Internecie burzliwa dyskusja. Rzecz w tym, e order (od ac. ordo – „rzd”, „szereg”, „oddzia’, „porzdek”) ma w jzyku angielskim wiele znacze, najcz ciej wykraczajcych poza do wskie znaczenie polskiego sowa „zakon”. […] Wydawca, korzystajc z przysugujcego mu prawa, zadecydowa jednak, e bdzie to „Zakon Feniksa”. (HP, 5, 2004, s. 954) akatus: Dlaczego zmieni pan Order Feniksa na Zakon Feniksa? Andrzej_Polkowski: Nie zmieniem, tylko przeoyem. W tym wypadku order to nie order. Pewno chodzi o zamian bractwa na zakon. Tak po prostu wola wydawca, poniewa zakon ju si przyj. (czat z 18.01.2006, http://czat.wp.pl/id_czata,2331,zapis.html?T%5Bpage%5D=15). Wydawca rozstrzyga równie w kwestiach spornych dotyczcych poprawno ci przekadu niektórych zwrotów: ~janusz: Dlaczego tytuem 6 cz ci jest „Ksie Pó Krwi” zamiast „Pó krwi Ksi”?? Przecie to ewidentny bd gramatyczny. Andrzej_Polkowski: Bya na ten temat wielka dyskusja z udziaem specjalistów jzykoznawców. Ja proponowaem wa nie „Pó krwi Ksi”. Ale wydawca po konsultacji ze specjalistami zdecydowa inaczej. (czat z 18.01.2006, http://czat.wp.pl/id_czata,2331,zapis.html?T%5Bpage%5D=17). Niekiedy jednak na samego wydawc, polskiego tumacza, a nawet autork serii oraz, co za tym idzie, wszystkich tumaczy jej ksiek na wszystkie jzyki, mieli wpyw wa nie czytelnicy. Chodzi tu o kwesti bdów logicznych, zauwaonych przez odbiorców w kolejnych ksikach. Jak przyzna sam Polkowski: Andrzej_Polkowski: […] Zdradz tu, e po ukazaniu si kolejnych tomów w Anglii w cigu miesica przychodzi od agenta pani Rowling lista od 20 do 120 bdów, które powinni tumacze uwzgldni . […] Bd one wszystkie wymienione w owej akcji w Proroku.pl (czat z 18.01.2006, http://czat.wp.pl/id_czata,2331,zapis.html?T%5Bpage%5D=15).
(12) 160. AGATA BRAJERSKA-MAZUR. Wedug ogoszenia na stronie potterowskiej wspomniana na czacie przez Polkowskiego akcja polegaa na zbieraniu raportów: wszelkich usterek zwizanych z ksikami o Harry'm Potterze […]. Agent J.K.Rowling, pan Christopher Little po odnalezieniu wanych usterek autorki bdzie zmuszony niezwocznie uczyni poprawki (co wie si z nawizaniem kontaktu z wydawnictwami Harry'ego Pottera na caym wiecie). Dlatego konkurs ten pomoe dobremu imieniu polskiego Harry'ego Pottera i zbliy fanów. Mamy nadziej, e uda si Wam znale niedocignicia tumacza, autorki czy wydawnictwa. (konkurs: Nagradzamy za usterki- tumacza, wydawnictwa i autorki Harry'ego Pottera, http://www.prorok.pl/potter/art-464,2.html). Prorok.pl poda przykady ju znalezionych niedocigni w polskim tumaczeniu Harry’ego Pottera oraz w samym oryginale. Na przykad: ANNA BRODOWSKA wykrya, e: Haso: B DNY RYCERZ Jest: „[…] Harry przywouje go niechccy, machnwszy ródk na Magnoliowym uku”. Powinno by : „machnwszy rk”. Haso: BRAZYLIA Jest: „kraj w Ameryce Poudniowej, do którego chcia powróci boa dusiciel z londyskiego zoo”. Powinno by : „do którego chcia czmychn boa dusiciel” – bo urodzi si w zoo. (http://www.prorok.pl/potter/art-464,2.html). Warto zauway , i bdy dotyczce pierwowzoru byy szczególnie mile widziane: Bdziemy take wdziczni za usterki J.K.Rowling, która, jak twierdzi wydawnictwo Media Rodzina, co pewien czas wprowadza poprawki do tomów Harry'ego Pottera. (http://www.prorok.pl/potter/art-464,2.html). Niezalenie od decyzji autorki ksiek, podjtych pod wpywem czytelników i wydawcy, Polkowski take naprawia swoje potknicia lub si z nich tumaczy. W sowniczku doczonym do pitego tomu serii wyzna, i: MAGNOLIA CRESCENT – nazwa jednej z uliczek w Little Whinging, która w tomie trzecim zostaa przeoona przeze mnie (Magnoliowy uk). Bya to z mojej strony niekonsekwencja, poniewa nie tumacz nazw ulic mugolskich […], tylko nazwy ulic w wiecie czarodziejów […]. Dlatego postanowiem w tym tomie naprawi bd i wróci do nazwy oryginalnej. (HP, 5, 2004, s. 953).
(13) WP YW CZYTELNIKÓW NA POLSKIE T UMACZENIE HARRY’EGO POTTERA. 161. W tomie szóstym za tak oto wyja nia pozostawienie bdnego przekadu: BURKES – czytelnikowi naley si tu wyja nienie, dlaczego w polskim przekadzie jest to Burkes, a nie Burke, jak w oryginale. Nazwisko to poznajemy ju w pierwszym tomie w nazwie ponurego sklepu przy ulicy 'miertelnego Nokturnu: „Borgin i Burkes”. Jak si teraz okazao, „s” na kocu drugiego nazwiska zostao uyte dla zaznaczenia formy dopeniacza dla caej nazwy sklepu (sklep Borgina i Burke’a). Tumacz o tym nie wiedzia i std ów Burkes, któremu nie wypada ju zmienia nazwiska. (HP, 6, 2006, s. 698). Je li chodzi o poprawianie przekadowych bdów, wydaje si, i na polskiego tumacza w równej mierze wpyny opinie ze strony zaprzyjanionych potteromanów, jak i nacisk grup nieformalnych tumaczy, którzy znueni oczekiwaniem na kolejne polskie wydania nowych tomów Harry’ego Pottera, brali sprawy w swoje rce i sami przekadali oryginay. Jak podaje Magdalena Maek: „pierwszym amatorskim, doprowadzonym do koca tumaczeniem, by przekad Harry Potter and the Order of the Phoenix, wykonany przez Grup Spike’a. Szósty i siódmy tom przygód maego czarodzieja […] przetumaczyo ju kilka grup, z jednej strony zachconych sukcesem i rozgosem, jaki zyskaa Grupa Spike’a, a z drugiej – w niektórych przypadkach niezadowoleniem z jako ci ich przekadu”39. Tomasz Chwastek wymienia nastpujce zespoy, zajmujce si „dzikimi tumaczeniami”: Armi ¢wistaka, GD (Drug Gwardi Dumbledore’a) i Bardzo lubi kurczaki, z którymi wojn w sieci rozpoczo polskie wydawnictwo Harry’ego Pottera, usiujc usuwa z Internetu przekady ich autorstwa40. Strony, na których amatorzy publikowali swoje przekady, byy równie szybko zamykane przez prokuratur41, niemniej jednak wywieray wpyw nie tylko na czytelników, ale take oficjalnego tumacza Harry’ego Pottera – w tym tempo i jako jego pracy. Co zaskakuje, jak udowodnia Maek, zespó amatorów potrafi przeoy ca ksik na poziomie profesjonalistów, a jako tumaczenia Polkowskiego i Armii ¢wistaka jest podobna42. Take pod wzgldem stylu, który przecie nie by przedmiotem konkursów i nie omawiano go na forach potterologów.. 39. O tumaczeniach ksiki „Harry Potter and the Deathly Hallows” autorstwa J.K. Rowling, w: Debiuty naukowe II. Terminologia – translatoryka – terminografia, Warszawa 2008, s. 62. 40 Premiera: Harry Potter i Insygnia ¢mierci, http://kulturaonline.pl/premiera,harry,potter,i, insygnia,smierci,tytul,artykul,2679.html [dostp: 19.12.2015]. 41 Zob. M. MA EK, O tumaczeniach, s. 62. 42 Tame, s. 61-69..
(14) 162. AGATA BRAJERSKA-MAZUR. Tak wielostronna i cisa wspópraca tumacza (a take wydawnictwa i samej autorki) z czytelnikami jest bardzo korzystna i owocna dla wszystkich stron, nawet je li si wemie pod uwag alternatywne tumaczenia amatorskie rywalizujce z oficjalnym przekadem Polkowskiego. Dziki niej polski Harry Potter staje si lepszy – tj. jednocze nie wierniejszy wobec oryginau oraz bardziej przystpny i zrozumiay dla odbiorców. Fabua ksiek zyskuje na logiczno ci, a wydawnictwo, dziki podsycaniu i podtrzymywaniu zainteresowania fanów jeszcze zwiksza swoje dochody. Sami potterolodzy zacie niaj czc ich wi nie tylko w Polsce, ale take na caym wiecie. Dla badaczy przekadu za taki fenomen wzajemnych wpywów (zwaszcza midzy tumaczem a czytelnikiem) jest nowym i szalenie ciekawym tematem analizy. Zdaje si, e spo ród wpywów na przekad literacki ta zaleno , to wprzgnicie odbiorców w proces tumaczenia, a nawet poprawiania oryginau, jest najlepszym rodzajem manipulacji literatur. Nie dorówna jej wpyw ani rónie pojtej ideologii (politycznej, artystycznej, obyczajowej), ani cenzury, ani patronatu, poniewa znieksztacaj one tekst. W wypadku cyklu o Harry’m Potterze wspópraca z czytelnikiem go ulepsza. Jacek Borowski zauway, i: Kto mógby powiedzie , e to margines literatury, wic nikogo nie musi bole gowa o poziom tych […] tekstów. Jest akurat odwrotnie. Literatura popularna – czy nam si podoba, czy nie – jest po telewizji i prasie najwaniejszym wzorcem jzykowym w ród szerokich rzesz czytelników. Je li bd si oni wychowywa na popuczynach po polszczynie, w przyszo ci stopie zaropienia jzyka zwikszy si jeszcze bardziej43.. Nic wic bardziej godnego pochway ni czujno odbiorców i ich stra nad dobrym poziomem przekadu, którego oczekuj. Ciekaw i godn uwagi kwesti byoby zbadanie, jak wyglda wpyw czytelników na tumaczenie innego rodzaju literatury i czy jest on (je li w ogóle jest) równie korzystny jak przy przekadzie fantasy i ksiek dla dzieci i modziey. Ale to ju temat na inne rozwaania. BIBLIOGRAFIA BERNSTEIN C., POLITI M.: His Holliness: John Paul II and the Hidden History of Our Time, New York 1996. BERNSTEIN C., POLITI M.: Jego witobliwo Jan Pawe II i nieznana historia naszych czasów, tum. S. Gbiski, Warszawa 1997.. 43. Horror przekadów, „Wprost” 2001, nr 28, www.wprost.pl/ar?O=10555 [dostp: 19.12.2015]..
(15) WP YW CZYTELNIKÓW NA POLSKIE T UMACZENIE HARRY’EGO POTTERA. 163. BILCZEWSKI T.: Komparatystyka i interpretacja. Nowoczesne badania porównawcze wobec translatologii, Kraków 2010. BORKOWSKI J.: Horror przekadów, „Wprost” 2001, nr 28, www.wprost.pl/ar?O=10555 [dostp: 19.12.2015]. BRAJERSKA-MAZUR A.: Kubu czy Fredzia? Midzy niedosowno ci a dosowno ci w przekadzie imienia Winnie-the-Pooh, w: (Nie)dosowno, red. M. Piotrowska i J. DybiecGrajer, Kraków 2015, s. 83-92. BUKOWSKI P., HEYDEL M.: Wprowadzenie: przekad – jzyk – literatura, w: Wspóczesne teorie przekadu. Antologia, red. P. Bukowski, M. Heydel, Kraków 2009, s. 5-37. CHOI+SKI M.: Czy „faires” to „elfy” – czyli krótka wyprawa do irlandzkiego wiata magii, „Przekadaniec” 1(2006), nr 16, s. 162-170. CHWASTEK T.: Premiera: Harry Potter i Insygnia 'mierci, http://kulturaonline.pl/premiera,harry, potter,i,insygnia,smierci,tytul,artykul,2679.html GUTTFELD D.: English-Polish Translation of Science Fiction and Fantasy, Toru 2008, s. 71-87. HEYDEL M.: Zwrot kulturowy w badaniach nad przekadem, „Teksty Drugie” 2009, nr 6, s. 21-33. KOZAK J.: Kot bez u miechu czy(li) u miech bez kota?, „Przekadaniec” 2000, nr 7, s. 9-27. KUBI+SCY O. i W.: Osobliwy przypadek dwóch polskich przekadów „A Clockwork Orange” Anthony Burgessa: wycieczka w kulturowe „uinnienie”, w: Przekadajc nieprzekadalne, t. II, red. O. i W. Kubiscy, Gdask 2004, s. 67-76. KUREK D.: Translators’ Strategies in the Rendition of Language Varieties in Polish Versions of Selected English Fantasy Novels, Lublin: UMCS 2014 rozprawa doktorska w BG UMCS. LAI J.T.P.: Institutional Patronage: The Religious Tract Society and the Translation of Christian Tracts in Nineteenth-Century China, “The Translator” 2007, nr 13, s. 39-61. MA EK M.: O tumaczeniach ksiki „Harry Potter and the Deathly Hallows” autorstwa J.K. Rowling, w: Debiuty naukowe II. Terminologia – translatoryka – terminografia, Warszawa 2008, s. 61-69. MIRKOWICZ T.: Amberyzacja Jego 'witobliwo ci, „Gazeta Wyborcza” 28-29 VI 1997, s. 10-11. MCNEIL D.: The Many Lives of Galileo: Brecht. Theatre and Translation’s Political Unconscious, Frankfurt 2005. MILNE A.A.: Fredzia Phi-Phi, tum. M. Adamczyk, Lublin 1986. Routledge Encyclopedia of Translation Studies, red. M. Baker, G. Saldanha, London: Routlede 2011. Polityka a przekad, red. P. Fast, Katowice 1996. ROWLING J.K.: Harry Potter i kamie filozoficzny, tum. A. Polkowski, Pozna 2000. SMDER J.: Recepcja literatury fantasy w Polsce na przykadzie dzie J.R.R. Tolkiena, Kraków 2011, http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=180603&from=&dirids=1&ver_id=&lp= 1&QI=D9C7DF82E23D046CA512E6015EFC9361-3 [dostp: 19.12.2015]. STILLER R.: Burgess a sprawa polska, w: A. Burgess, Mechaniczna pomaracza, prze. R. Stiller, Kraków 1999. SUMERA A.: Source language, target language and the third one, w: Przekadajc nieprzekadane, red. O. i W. Kubiscy, Gdask 2000, s. 537-542. SZADY A.: Przy herbacie: dole i niedole oraz zadziwiajce wybryki tumaczy, http://esensja.stop klatka.pl/magazyn/2010/04/iso/07,501.html [dostp: 19.12.2015]..
(16) 164. AGATA BRAJERSKA-MAZUR. SZYMA+SKA K.: Przekad literacki – manipulacja: refrakcja i instytucja patronatu wedug André Lefevere’a i Manipulation School, „Polisemia” 2010, nr 2, http://www.polisemia.com. pl/numery-czasopisma/numer-2-2010-2/przeklad-literacki---manipulacja [dostp: 19.12.2015]. The Manipulation of Literature: Studies in Literary Translation, red. T. Hermans, Croom Helm 1985. TOLKIEN J.R.R.: The Hobbit, or there and back again, London 1937. TOLKIEN J.R.R.: Hobbit, czyli tam i z powrotem, tum. M. Skibniewska, Warszawa 1960. TOLKIEN J.R.R.: Hobbit, czyli tam i z powrotem, tum. P. Braiter-Ziemkiewicz, Warszawa 1997. TOLKIEN J.R.R.: Hobbit z obja nieniami, tum. A. Polkowski, Warszawa 2002. TOLKIEN J.R.R.: Wadca pier cieni, tum. M. Skibniewska, Warszawa 1961-1963. TOLKIEN J.R.R.: Wadca pier cieni, tum. J. oziski, Warszawa 1996-1997. TOLKIEN J.R.R.: Wadca Pier cieni, t. I-III, Warszawa 2001 (cz ci 1-4, tum. M. i C. Frcowie, wiersze T. Olszaski, tom III – opracowanie przekadu M. i C. Frcowie, cz 5 A. Januszewska, cz 6 A. Jagieowicz, wiersze – T. Olszaski, dodatki R. Derdziski). Translation – History – Culture: A Sourcebook, red. A. Lefevere, London 2002. WGROWSKI K.: Bilbo bez tajemnic, www.esensja.stopklatka.pl/ksiazka/recenzje/tekst.html?id =15765 [dostp: 19.12.2015]. WGROWSKI K.: Fantastyczne fanziny, http://esensja.stopklatka.pl/magazyn/2001/02/iso/15_05.html [dostp: 19.12.2015]. WO±NIAK M.: Czy Harry Potter pod inn nazw nie mniej by pachnia?, „Przekadaniec” 1(2006), nr 16, s. 171-192. ZHAO W.: Cultural Manipulation of Translation Activities: Hu Shi’s Rewritings and the Construction of a New Culture, Shanghai 2006. ±RÓD A INTERNETOWE. Maria Skibniewska najlepsz tumaczk Tolkiena w Polsce jest, http://esensja.stopklatka.pl/result. html?esearch=B&q=Tolkien%2C+tumaczenie&domains [dostp: 19.12.2015]. Jakie tumaczenie Hobbita polecacie?, forum dyskusyjne mio ników twórczo ci J.R.R. Tolkiena, http://forum.tolkien.com.pl/viewtopic.php?t=5173 [dostp: 19.12.2015]. www.HarryPotter.pl [dostp: 19.12.2015]. http://www.harrypotter.org.pl [dostp: 19.12.2015]. www.harrypotter.prv.pl [dostp: 19.12.2015]. http://home.agh.edu.pl/~evermind/jrrtolkien/nprzeklad.htm [dostp: 19.12.2015]. http://home.agh.edu.pl/~evermind/gan01.htm [dostp: 19.12.2015]. http://home.agh.edu.pl/~evermind/tumaczenia_TA0.htm [dostp: 19.12.2015]. http://mediarodzina.pl/seria/harry_potter[dostp: 19.12.2015]. http://www.prorok.pl/potter[dostp: 19.12.2015]. www.prorok.pl/tolkien/art-34.0.html [dostp: 19.12.2015]. www.tumok.republika.pl/lozins1.htm [dostp: 19.12.2015]. www.tumok.republika.pl/lozins2.htm [dostp: 19.12.2015]. www.tolkien.cyberdusk.pl/index.php?tlu [dostp: 19.12.2015]..
(17) WP YW CZYTELNIKÓW NA POLSKIE T UMACZENIE HARRY’EGO POTTERA. 165. MANIPULIZM A WP YW CZYTELNIKÓW NA POLSKIE T UMACZENIE HARRY’EGO POTTERA Streszczenie Artyku przynosi interesujce obserwacje o uwikaniach przekadu literackiego w rozmaite ideologie. Analizujc prac tumacza nad tekstem polskim Harrego Pottera (na podstawie danych internetowych), autorka pokazuje wpyw czytelników na ostateczny ksztat tego przekadu. Czasem tumaczymy tak, jak chc tego czytelnicy czy inne o rodki nacisku. Autorka odwouje si do propozycji koncepcyjnych André Lefevere’a, a przede wszystkim poj takich jak refrakcja, intertekstualno , sytuacyjno (kontekst „polityczny” w kulturoznawczym rozumieniu tego pojcia). Sowa kluczowe: Manipulizm, André Lefevere, wpyw czytelników na przekad, Harry Potter, Andrzej Polkowski, Tolkien, refrakcja.. MANIPULATION AND READERS INFLUENCE ON POLISH TRANSLATIONS OF HARRY POTTER SERIES Summary The author of the article shows entanglement of literary translation in various ideologies. Basing on the Internet data she analyzes Andrzej Polkowski’s work over Polish renditions of Harry Potter series and indicates readers’ influence on the final shape of his translation. In her research the author uses terminology and concepts of Manipulation School of Translation, especially those by André Lefevere: refraction, rewriting, intertextuality and patronage. Key words: Manipulism, André Lefevere, readers’ influence on translation, Harry Potter, Andrzej Polkowski, Tolkien, refraction..
(18)
Powiązane dokumenty
