ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 1 – 2014
ZUZANNA GUTY *
SCHODZENIE DO HADESU
JAKO DRAMAT WYGNANIA
NA MARGINESIE SIEDMIU SONETÓW DO PERSEFONY JERZEGO STANIS AWA SITY
Cykl Siedmiu sonetów do Persefony Jerzego Stanisawa Sity zosta przez badaczy oceniony bardzo wysoko. Wskazywano na zwrot od synkretyzmu wielu poetyk obecnych w debiutanckim tomie Wioz swój czas na ole1 w stron dojrzaego klasycyzmu2. Poeta sformuowa przecie jeden z najwa-niejszych programów krytycznych w latach szedziesitych XX wieku. Neo-klasycyzm Sity zamknity w postaci szkiców W pierwszej i w trzeciej osobie3 czerpa inspiracj z postulatów przedstawionych przez Thomasa Stearnsa Eliota4 oraz wzorców angielskiej poezji metafizycznej, któr poeta tumaczy5. Postawa Sity wizaa si z redukcjonizmem struktury6, czego wyrazem s wspomniane sonety, jak i wypowied autora o tym, e „rzecz jedynie wan
Mgr ZUZANNA GUTY – doktorantka Katedry Teorii i Antropologii KUL; adres do koresponden-cji: Katedra Teorii i Antropologii Literatury KUL, Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: zuza002@interia.pl
1
Warszawa 1958.
2
Analizy cyklu dokonali Janusz Maciejewski, Stanisaw Stabryo i Jacek Trznadel. Zob. J. M a c i e j e w s k i, Po zdjciu z koa?, „Wspóczesno” 1961, nr 4; S. S t a b r y o, Hellada i Roma w Polsce Ludowej. Recepcja antyku w literaturze polskiej w latach 1945-1975, Kraków 1983; J. T r z n a d e l, Róe trzecie. Szkice o poezji wspóczesnej, Warszawa 1966.
3
Warszawa 1967.
4
Kto to jest klasyk i inne eseje, prze. M. Haydel, Kraków 1997.
5
Poeci metafizyczni, wybór. tum. J. S. Sito, Warszawa 1981.
6
A. K a l i s z e w s k i, Nostalgia stylu. Neoklasycyzm liryki polskiej XX wieku w krytyce, badaniach i poetykach immanentnych, Kraków 2007.
jest jej wewntrzna jedno, mona by wic powiedzie, e istnieje tyle form sonetu, ile dobrych sonetów napisano”7. Forma podlega zatem przekszta-ceniom, pozostajc jednak w szeregu literackim8. Poprzez odstpstwo od normy wyra nie aktualizuje cechy wzorca. Nie sonet stanie si przedmiotem niniejszego szkicu, cho jego metamorfoza jest czynnikiem ksztatujcym se-mantyk cyklu (czy odwrotnie semantyka wpywa na przeksztacenie sonetu), lecz przeycie mitu przez podmiot. Udramatyzowanie relacji o wdrówkach Kory pomidzy pastwem Hadesa i paacem matki Demeter dziki zaskaku-jcej kreacji podmiotu uzyskuje nowy wymiar – jest wygnaniem.
Cykl sonetów do Persefony9 aktualizuje jeden z najwaniejszych mitów ku-ltury ródziemnomorskiej – archetypiczn opowie o bogini podziemia. Poja-wiajce si w tytule utworu imi Persefona wiadczy moe, e bdzie roz-patrywana warstwa mitu zwizana z Hadesem. Persefona to przecie nowe wcielenie Kory. W centrum zainteresowania podmiotu jest w istocie motyw schodzenia bohaterki do podziemia. „Schodzenie” dokonuje si przez siedem nieregularnych sonetów, mona rzec „dzieje si” przez wiksz cz poema-tu, stajc si osi acuchowego cyklu sonetowego10. Do elementów two-rzcych ram modaln ukadu nale: posta podmiotu, który „schodzi” razem z Persefon do krainy mierci, oraz podjty gatunek jako jeden z najbardziej rygorystycznych. Ostatecznie bohaterowie docieraj do Rzeki Rozpaczy i La-mentu. Na tym koczy si warstwa mitu przywoywana na przestrzeni cyklu.
Có zatem stanowi gówny temat sonetów obok apostrofy do Persefony, która wydaje si nieprzypadkowa? Na marginesie dziejcego si „procesu schodzenia coraz niej” pojawiaj si urwane obrazy umierajcego chopca (w który wciela si podmiot), take pochód tumu w stron Hadesu. Ssiaduj one z refleksjami podmiotu obudowanymi cigiem odwoa kulturowych. Podmiot dokonuje rein-terpretacji mitu poprzez przeycie indywidualne. To przeycie wanie jest w swym przebiegu nieuporzdkowane, co rusz nakadaj si róne treci. W efek-cie obraz poetycki wspóistnieje z refleksj podmiotu, wiersz nie rozwija si od obrazu do refleksji, stajc w sprzecznoci z norm gatunkow.
7
S i t o, W pierwszej…, s. 110-111.
8
Jest to zgodne z przekonaniami Jurija Tynianowa (O ewolucji literackiej, tum. A. Po-morski, w: t e n e, Fakt literacki, wyboru dokonaa E. Korpaa-Kirszak, Warszawa 1978.
9
J.S. S i t o, Siedem sonetów do Persefony w: t e n e, Zdjcie z koa, Warszawa 1960.
10
O cyklu acuchowym pisaa Wisawa Wantuch (O poetyce cyklu lirycznego w: Miejsca wspólne, red. E. Balcerzan, S. Wysouch, Warszawa 1985, s. 47), wskazujc, e „kade ogni-wo, niezbyt podobne do poprzedniego czy nastpnego, niewtpliwie przynaley do splotu i wy-dua go”.
Przeycie indywidualne mitu wynika z pamici o tym, e pierwsze zstpie-nie Persefony do Hadesu zstpie-nie wizao si z dobrowolnym wyborem. Podmiot cyklu jest wyra nie po stronie bohaterki. Wskazuje na jej dramat:
odchodzisz tak samotna, kiedy si oddalasz, jak w morzach twoich, bóstwo, moja ód tuacza11.
Zauwaa równie, e „schodzenie” wie si z przypieszonym dojrzewa-niem, wicej nawet – nieuchronnym i chyba niechcianym. Wywouje je wa-nie przeycie, które powoduje, e Persefona dojrzewa niczym „obnaony orzech”. Czy mona jednak dojrze do okrutnej roli, na jak skazaa j histo-ria? Jest to z pewnoci moliwa interpretacja. Zauwamy, e coroczne zejcie do krainy podziemia wynikao z uprzedniego porwania – byo wic dla boha-terki rodzajem wygnania, czego si nie dostrzega w innych relacjach. W cen-trum uwagi nie pozostaje ju historia mitu, lecz sam proces zejcia. Podmiot czuje si emocjonalnie zwizany z bohaterk. Jej zejcie bowiem uwiadamia mu wasne wygnanie na ziemi – ycie które prowadzi ku mierci. Wpywa to na umiejtne przeksztacanie sonetu dziki zastosowaniu przerzutni midzy-wersowych. Pocite wersy oddaj chaotyczno relacji oraz dramatyzuj jej przebieg. Pojawiaj si one pomidzy wersami dugimi, co wpywa na ich silny charakter12.
Postawa Persefony zmienia si wraz z kolejnym etapem zejcia do podzie-mia. W sonecie trzecim staje si bogink mierci, na widok umierajcego chopca „schyla si bóstwo, i swe zagarnia, i depcze.” Nie stoi to w sprzecz-noci z powszechnym sposobem interpretacji mitu, o którym pisa Nowakow-ski13. Badacz trafnie umiejscowi mit Persefony w dziejach literatury. Bogini przywoywana w rónych kontekstach zawsze jawi si jako posta negatywna. Zatem pierwsze dwa sonety, wskazujc na przyczyny tego stanu rzeczy, wy-amuj si z kanonu, nios zupenie inny obraz. Nasuwa si tu refleksja, e oblicze Persefony jest zalene od tego, w jakim istnieje wiecie. Bohaterka nie moe by Kor w Hadesie, poniewa jest to miejsce rzdzce si innymi pra-wami. Zauwaa to podmiot, obserwujc ten wiat, widzc brak perspektywy wertykalnej („strop pynie doem”) i rozlegajc si bezlitosn cisz. Krótko
11
Siedem sonetów…, s. 68.
12
Z. K o p c z y s k a, Przerzutnia, w: Wiersz. Podstawowe kategorie opisu, cz. I: Rytmika, red. J. Wronczak, Wrocaw 1963.
13
J. N o w a k o w s k i, Persefona i Charon (Z modopolskich dziejów motywów mitycz-nych), w: Modopolski wiat wyobrani, red. M. Podraza-Kwiatkowska, Kraków 1977, s. 326.
mówic, cykl sonetowy Sity mona podzieli na sonety „jasne” – przynoszce no-w interpretacj postaci mitycznej (dwa rozpoczynajce) oraz „ciemne” – zwi-zane z panujcym obrazem w literaturze (nastpnych pi). Te pierwsze za-sadniczo wpywaj na interpretacj cyklu poprzez odpowiednie strategie demitologizacyjne. W warstwie symbolicznej sonetów jasnych dominuje pro-blem wygnania z raju jako róda nieszcz czowieka, natomiast w planie ciemnym postawa lamentacyjna i ostateczne zakwestionowanie ocalenia.
Przeycie „schodzenia” Persefony staje si w konsekwencji interioryzacj wasnego wygnania podmiotu. Jego proces utosamienia si z sytuacj boha-terki jest w cyklu wielokrotnie podkrelany.
Dzianie si twoje we mnie, jak dzianie si czasu, zachowa czasu pami, w ciele, bóstwo, ciebie przyjmujcym14.
Podmiot zatem nosi w sobie los bohaterki, utrzymujc go w swej „pamici”15. Przeycie mitu powoduje uwiadomienie archetypu. Symboliczny proces „schodzenia” do niewiadomoci prowadzi ku mierci, nie ma w nim szans na ocalenie. Zwizek postaci lirycznych jest wskazany ju na pocztku pierw-szego sonetu, kiedy zaznacza si, e elementem czcym ich jest „Owoc”:
W lady twe wstpi woda, za Owoc, czerwieni wicy mnie z twym cieniem, ciki od glukozy nim powstanie, upadnie; i stanie si Ziemi16.
Oczywicie, mona ten motyw odczytywa dosownie jako podanie za cie-niem w trakcie schodzenia do Hadesu. Nagromadzenie jungowskich kategorii w tekcie usprawiedliwia jednak inne zaoenia. Zwizanie z cieniem to nic innego jak poczenie podmiotu z nieuwiadomion sfer Persefony. Dziki integracji z cieniem17 dochodzi do uwiadomienia sobie przez podmiot wygna-nia bohaterki, którym tumaczono harmonijne zataczanie koa przemiennoci pór roku. Podmiot zatem wskazuje na fasz wynikajcy z mitu. Czciej zwra-cano uwag na sytuacj paczcej za córk Demeter, zapominajc o dramacie
14 Siedem sonetów…, s. 67. 15 S t a b r y o, Hellada i Roma…, s. 120. 16
Sito, Siedem sonetów…, s. 67.
17
C.G. J u n g, Archetypy i symbole. Pisma wybrane, wybra, przeoy, wstpem poprze-dzi J. Prokopiuk, Warszawa 1976, s. 17-20
Persefony18. Poeta zaznacza to okreleniami przymiotnikowymi. Jej „schodze-nie” „dzieje si” w okrelonej przestrzeni, „nieuchronnej” oraz w czasie „nie-uniknionym”. Takie przejcie zawiera element koniecznoci i nie jest moliwe do powstrzymania.
Podmiot wskazuje ponadto, e wi czca go z Persefon zostaa mu nad-dana poprzez owoc – jabko. Co prawda, równie w micie odgrywa on niema- rol. Pamitamy, e Hades podstpnie poda bohaterce jabko granatu, które na zawsze zwizao j z podziemiem, stajc si przyczyn jej corocznego „schodzenia”. „Owoc”, zapisany wielk liter dla nadania wikszej wagi, przywouje równie zgoa inne skojarzenia. Podmiot aktualizuje motyw biblij-nego wygnania z raju, co równie potwierdzaoby wskazane bezporednio jabko jako symbol kulturowy19, zwizane z kuszeniem Ewy przez wa (Rdz 3, 1-6)20. Zauwamy równie, e w opisie jabka zawarta jest sprzeczno, podstawowa antynomia dobro–zo:
Tobie gwoli jabka twe dla mnie sodki Owoc, w nim wargom rozkosz, Szersze w nim dojrzewa21;
wiadczyoby to o nakadaniu si mitu Persefony i historii Adama i Ewy. Czy zatem przeycie mitu o bogini podziemia nie jest jedynie punktem wyjcia do gbszych rozwaa, które sugerowali ju badacze, wskazujc na to, e „mit o Persefonie przerodzi si w lament nad losem czowieka, wynikajcy z fi-nalnego zakwestionowania moliwoci ocalenia czowieka”22? Czy nie jest to lament podmiotu nad wygnaniem z raju, wygnaniem Persefony, a nade wszystko wejrzeniem w gb wasnej niewiadomoci?
Z pewnoci mona mówi o postawie lamentacyjnej podmiotu cyklu, która ujawnia si w nawizaniach biblijnych. W sonecie czwartym odnajdu-jemy bowiem sowa w. Pawa wypowiedziane w kontekcie ycia, które pro-wadzi do mierci. Podmiot, patrzc na tum „schodzcy niej, coraz niej” do podziemia z Persefon, konkluduje sowami Biblii; „Quis me liberabit de
18
Taka posta mitu o Persefonie pojawia si m.in. w utworze Eleusis z cyklu Sonety kitha-rejskie Stanisawa Swena Czachorowskiego. Sonet Kory opowiada o dramacie Demeter. Suge-ruje to ju tytu utworu, wskazujcy na kryjówk Demeter, w których chronia si po porwaniu Persefony. Zob. S.S. C z a c h o r o w s k i, Eleusis, w: t e n e, Summa strony sonetu, Warszawa 1967, s. 102.
19
W. K o p a l i s k i, Sownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2007, s. 460.
20
Pismo +wite Starego i Nowego Testamentu, Pozna 1998.
21
Siedem sonetów…, s. 67.
22
pore mortis huius?”23. Ten szczególny obraz pochodu mierci wyzwala reflek-sj-zawoanie podmiotu parafrazujce sowa w. Pawa, który zawierzy Panu, widzc w nim ródo ocalenia (Rz 7, 14-25). To proba szczególna o ocalenie od „pamici”, od zachowanych w strukturze niewiadomoci indywidualnej archetypów. Z t kategori jest poczona ujawniajca si stylistyka biblijnych lamentacji. Podmiot wypowiada sowa w kontekcie mierci chopca wkracza-jcego do podziemia – „pami o nim i ciar pamici zachowa” (IV), „pami czasu jest w sowach” (IV) – oraz w zakoczeniu cyklu:
Nim si zaniesie fletnia trelem Tartiniego, jest ciemno, mit si koczy, czy tylko nie siga mitu pami, gdy jdra ciemnoci dobiega?24
„Pami mitu” to wyraz niewiadomoci spoeczestwa, które nie zauwaa moralnego za wyrzdzonego Persefonie. Lecz jest ona równie wiadectwem pamici o wygnaniu z raju. Z drugiej jednak strony bóstwo jest przywoywane apostrofami z probami o ocalenie. Czy rzeczywicie wzywana jest Persefona, skoro podmiot woa sowami psalmisty? Zdaje si on przecie woa samego Boga.
Na pocztku pierwszego sonetu przywoywana jest posta Ezechiela, który mimo przeciwiestw pozosta wierny Panu „w zasyszanym sowie”. „Sowo” pojawia si w rónych miejscach cyklu, zawsze w konotacjach biblijnych. Wicej, ujawnia si te stylistyka psalmów i zawoa litanijnych:
Od nadziei, od side
pamici, wybaw nas; z gbi nocy woam; pogrony w Tobie cie trwony; przyjmij gos mój Persefono, albo usk mnie okryj; lub skrzyde
daj dwoje25.
Ju w pierwszym wersie pojawia si synny litanijny zwrot zauwaony choby w Litanii do Krwi Chrystusa. Sformuowanie „z gbi duszy” odwouje si do sów Psalmu 130. Zawoanie „przyjmuj mój gos” jest jednym z najczciej pojawiajcych si w psalmach. Kolejne parafrazy Sity odsyaj do Psalmu 91 „Okryje ci swymi piórami i schronisz si pod Jego skrzyda”, oraz Psalmu 17 „w cieniu Twych skrzyde mnie ukryj”. Skrzyda w psalmach s zawsze 23 Siedem sonetów…, s. 70. 24 Tame, s. 73. 25 Tame.
w kontekcie proby o ocalenie. Znaczenie ma równie fakt, i ostatnia strofa, jako jedyna w caym cyklu, ma posta krótszych wersów. W miejsce kwadryny sonetu pojawia si strofa rozbita na pi wersów, ostatni jest zaledwie trzysyla-bowy. Strofa o specyficznej tonacji i strukturze graficznej wpywa na interpreto-wanie dziea Sity w kontekcie psalmicznych lamentacji podmiotu.
W sonetach ciemnych ujawnia si tsknota za obrazem Persefony
spoza Hadesu. Jest tu woanie podmiotu, który lka si ycia w tym
ksztacie, jaki zosta mu dany, i jednoczesna rozpacz wynikajca z
bra-ku perspektywy ocalenia.
W tej ciszy, kiedy ucho natam, bóstwo, wkracza Trwoga i w moich wargach mieszka; moim gosem woa
– nie odchod – za gos, jak pies zmylony, do moich nóg wraca26.
Utwór Sity po raz kolejny jawi si jako poetycki palimpsest.
Odwoania do tonacji psalmów biblijnych, podejmujcych problem wygnania indywidual-nego, oraz obecno Stepów akermaskich Mickiewicza uprawomocniaj tak interpretacj. Podmiot Stepów romantyczny epigramat i wygnaniec staje
si dziki intertekstualnym odniesieniom podmiotem utworu Sity.
Mó-wienie rónymi gosami wynika z konstrukcji tego utworu opartego na
chaotycznej strukturze ludzkiej niewiadomoci.
Moliwo dostpienia Hadesu przez podmiot czy si z metaforyk koa – narzdzia najdotkliwszych redniowiecznych tortur:
W tej ciszy, stopa moja poamana koem, brodzc Rzeki Lamentu i Rzeki Rozpaczy,
Dna pyta; sna nie wiedzc, i strop pynie doem27.
Sens tytuu tomu zastanawia badaczy, czy rzeczywicie te sowa s rozwiza-niem dylematów? Koo jest tu zarazem figur doskonaoci, jak i mierci. Narzdziem precyzji, które powoduje, e „jednostka ginie, lecz powraca w ko-le kultury28.
Opowie o Persefonie w ramach cyklu Sity ulega demitologizacji dziki okrelonym strategiom podmiotu. Persefona nie jest szczliw maonk ani nawet bezlitosn wadczyni podziemia. Do tej postawy zmuszaj j okolicz-noci, w jakich si znalaza. Decyduje o tym czas i moment dziejowy. 26 Tame, s. 72. 27 Tame. 28 T r z n a d e l, Zdjcie…, s. 214.
uwamy, e Persefona pozostaje Kor – bogini sprzed porwania, wicej oka-zuje si ofiar. Doskonao wpisana w figur koa, którym tumaczono prze-mienno pór roku, zostaje wic zburzona. Sito zdaje si uwiadamia, e po-mija si w tej historii jej uczucia i wiatopogld. Ta interpretacja mitu wynika z wasnego przeycia. Powtarzajce si wygnanie Persefony do Hadesu staje si wygnaniem podmiotu. Podmiot, reinterpretujc mit wskazuje na indywidu-alny i ogólnoludzki wymiar ycia czowieka jako wygnania, które jest konse-kwencj historii pierwszych ludzi. Ta perspektywa jest podkrelana za pomoc symbolów kulturowych, konkretnych tekstów wpisujcych si w t proble-matyk oraz struktur gatunku o bogatej tradycji, a take jego modyfikacj i poszerzeniem o psalmiczne lamentacje.
SCHODZENIE DO HADESU JAKO DRAMAT WYGNANIA
NA MARGINESIE SIEDMIU SONETÓW DO PERSEFONY JERZEGO STANIS AWA SITY
S t r e s z c z e n i e
Autorka interpretuje cykl sonetów Stanisawa Jerzego Sity jako dzieo podejmujce pro-blem wygnania. Wskazuje na obecno warstwy mitu o Persefonie oraz na kreacje podmiotu lirycznego przeywajcego t opowie. Zdaniem badaczki Sito stosuje strategie demitologiza-cyjne majce na celu reinterpretacj mitycznej opowieci. Autorka zauwaa obecno odwoa biblijnych: wygnanie z raju, psalamiczne lamentacje, ksiga Ezechiela oraz sowa witego Pawa oraz dialog z Sonetami krymskimi Adama Mickiewicza. Ponadto, wskazuje na paralele pomidzy sytuacj podmiotu a sytuacj Persefony – ycie jako wygnanie.
Sowa kluczowe: sonet, wygnanie, mit o Persefonie, demitologizacja.
DESCENDING TO HADES AS A DRAMA OF EXILE
IN THE MARGIN OF SEVEN SONNETS TO PERSEPHONE BY JERZY STANIS AW SITO
S u m m a r y
The author interprets the series of sonnets by Stanisaw Jerzy Sito as a work that tackles the problem of exile. She points to the presence of the layer of the myth of Persephone and to the creations of the lyrical ego experiencing the tale. In the author’s opinion Sito uses demythologizing strategies aiming at reinterpretation of the mythical story. The author notices
the presence of Biblical references: expulsion from Eden, Psalmic lamentations, the Book of Ezekiel and St Paul’s words as well as a dialogue with Adam Mickiewicz’s The Crimean Sonnets. Moreover, she point to parallels between the situation of the subject and that of Persephone – life as exile.
Key words: sonnet, exile, myth of Persephone, demythologization.
