R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E Tom X X X I, zeszyt 4 - 1983
JA N IN A BAJ
G R U P A A N T Y T E T Y C Z N A W SZT U C E S T A R O Ż Y T N E J I W C Z E S N O C H R Z E Ś C IJA Ń S K IE J
Dyskusja nad istotą grupy antytetycznej w sztuce trw a właściwie od połow y X IX w. Zapoczątkow ał ją C u rtiu s1, który w pracy Ober Wappengebrauch und W appenstil im griechischen Altertum sform ułow ał cechy tej grupy (tzw. W appenstil), w yw odząc ją z tradycji orientalnej. Przeciw tej teorii wystąpił R iegl2, zakładając, że poczucie sym etrii jest w rodzoną cechą człowieka. T em at ten pow raca w pracach wielu historyków sztuki, niezależnie od epoki, w której się specjalizowali. Isto tą uk ład u antytetycznego jest ustawienie co najm niej trzech elem entów: środkow ego i dw óch bocznych, sym etrycznie po obu stronach środkow ego.
Zastanaw iając się n ad genezą grupy antytetycznej Pilecki3 w yraził pogląd, że na jej kształt w płynął czynnik fizycznego niem al poczucia um iaru i sym etrii, k tó ry w psy chice człowieka zdaje się wynikać z sym etrii jego ciała, a także z obserw acji innych ludzi i zwierząt. P odobnie L apalus4 zasadę antytetyczną (sym etryczną) w yprow adza z instynktu człowieka, który w tw orzeniu artystycznym staw ia naprzeciw siebie - po dwóch stronach osi realnej lub dom yślnej - istoty ludzkie lub zwierzęce.
Biorąc p o d uwagę elem enty tem atyczne, z których została zbudow ana d a n a kom pozycja, m ożna wyróżnić kilka typów grupy antytetycznej najczęściej występujących. Powszechnie znany jest już w sztuce starożytnego W schodu m otyw antytetycznie u p o rządkow anych zwierząt po dw óch stro n ach naczynia5 lub drzew a (kolum ny), tzw. drzew a życia6. C zasam i ja k o elem enty boczne w ystępują postacie ludzkie, a niekiedy przedm ioty (np. naczynia).
F eisst7 określa człowieka (bądź istotę p o d o b n ą do człow ieka), znajdującego się między zwierzętam i w grupie antytetycznej, ja k o pogrom cę zw ierząt. Człow iek z re
1 E. C u r tiu s , Über W appengebrauch und W appenstil im griechischen A ltertum , Berlin 1874. 2 A. R ie g l, Stilfragen, B erlin 1893.
3 J . P ile c k i, U kład heraldyczny w ku ltu rze m y k e ń sk ie j i je g o podłoże, „Ś w iatow i!“, 1936/1937, t. X V III, s. 52, przyp. 1.
4 E. L a p a lu s , L e fro n to n sculpté en Grèce des origenes à la fi n du I V siècle, P aris 1947.
5 S. J. G ą s io r o w s k i, M o tyw w azy w ornam entyce starożytnej. S tu d iu m typologiczne, w: W ybór p ism , W rocław 1969, s. 257-318; R. H a m a n n - M a c L e a n , Das A n tike n stu d iu m in der K unst des M ittelalters, „M arb u rg er Ja h rb u c h “, 1949/1950, t. X V , s. 195.
6 A. E v a n s , M ycenaean Tree a n d Pillar C ult a n d ils M editerranean Interrelation, „ J o u rn a l o f H ellenie S tüdes", 21 ( 1901 ), s. 99-204; E. H e c h t, Oie Tiergruppen m it zentralen Baum oder G efäss in der vorromanischen
und rom anischen K unst des Abendlandes, T ü b in g e n 1969.
6
JA N IN A BAJguły w yobrażony jest między dw om a, czterem a bądź sześciom a zwierzętami albo fantastycznym i stw oram i. N ieparzysta liczba zwierząt byłaby bowiem naruszeniem sym etrii grupy. Są cztery możliwości podstaw ow e przedstaw iania antytetycznie ugru pow anych zwierząt (il. 1): m ogą być zw rócone do środka lub do centralnej postaci całym ciałem (I) bądź odw rócone od niej całkowicie (II), m ogą teżm ieć dw ojaki sposób odw rócenia głowy (III i IV). Ideą przew odnią takiego przedstaw ienia jest jednoczesne poskrom ienie kilku zw ierząt przez jednego człowieka. A ntytetyczna grupa z pogrom cą zw ierząt8 w yraża p o d p o rząd k o w an ie zwierząt człowiekowi w nierzeczywistych w arun kach i w nienaturalnej form ie. Nie tylko postaw a zwierząt, ale także czyn człowieka w ydaje się nierealny. S p artz 9 jeszcze bardziej odrealnia tę scenę, nadając człow iekow i- pogrom cy znaczenie boskiego P ana lub Pani Zw ierząt. W edług Pileckiego10 natom iast związek między człowiekiem a zw ierzętam i o p arty jest na innej zasadzie. Zwierzęta strzegą postaci, k tó ra stoi w centrum . R o zpatrując różne elem enty w układzie antytety- cznym Pilecki p o d k reśla ich ideow ą jedność, a badając je w p orządku chronologi cznym p ró b u je uzasadnić swój pogląd na „w ielopostaciow ość jed n o stk i“, ujętą w układzie an ty tety czn y m 11. T o ścisłe pow iązanie kilku elem entów w jednej scenie daje - zdaniem S cheibler12 - w rażenie spokoju, pow agi i pozostaje n a długo w pamięci. S ybel13 zainteresow ał się zaś takim ujęciem grupy sym etrycznej (według jego term inolo gii), w której środkow a figura jest um iejscow iona frontalnie, a boczne - z profilu. Tak skom ponow ane sceny interpretuje on ja k o obrazy w alki albo adoracji - może to być zwycięzca wobec zwyciężonych lub bóstw o w obec adorantów .
W ikonografii starożytnej łączność członów układu heraldycznego jest wyrażana w tro jak i sposób: przez zwrócenie postaci ku sobie, ściślejsze połączenie ich ze sobą (np. za po m o cą zetknięcia łap w ystępujących zwierząt) albo przez przyw iązanie postaci bocznych d o m otyw u centralnego (il. 2). Stosow ano naw et m otyw wspólnej głowy (il. 3) lub jednego ciała dw óch figur zrośniętych w ten sposób w grupę antytetyczną. Mogły to być środki bard zo naiw ne, lecz silnie w yrażające związek elem entów tw orzących dany
układ. '
O d czasów sum eryjskich g ru p a antytetyczna staje się - według Pileckiego14 - jedną z form artystycznego w yrażania koncepcji religijnych. Jest stosow ana w wyobraże niach bóstw , w em blem atach królów i m iast. Elem entam i jej są figury zwierząt (lwów, jeleni, byków , orłów z głow ą lwa czy innych tw orów mieszanych), m otywy roślinne
(drzew o życia) oraz naczynia i inne przedm ioty.
Przykładem schem atu zbudow anego antytetycznie z figur zwierzęcych jest scena na reliefie w oty\vnym (il. 4) z imieniem D u d u , w ielkorządcy Entem eny z Lagasz. K om po zycja sk ład a się z um ieszczonej centralnie figury o rła o głowie lwa, ze skrzydłam i szeroko ro zp o starty m i, który wczepia pazury w ciała lwów, stojących niżej po jego obu stronach. O d v ^ó co n e od siebie lwy trzym ają w paszczach wzniesionych do góry brzegi
8 T am że, s. 11, 13.
9 E. S p a r t z , D as W appenbild des H errn und der H errin der Tiere in der m inoisch-m ykenischen und
fruhgriechischen K unst, M iin ch en 1962, s. 5.
10 P ile c k iT U kła d heraldyczny, s. 48-49. 11 T am że, s. 47.
12 I. S c h e ib le r , D ie sym m etrische B ildform in der fruhgriechischen F ldchenkunsl, K allm u n z 1960, s. 8-9. 13 L. S y b e l, C hristliche A n tik e , t. 1, M a rb u rg 1906, s. 144.
14 W edług arg u m e n ta c ji Pileckiego w czterech k ręg ach kultow ych (m ezo p o tam sk i, egipski, m ykeński, hetycki) ro d zi się k o n c e p c ja an ty te ty c z n a niezależnie. P ile c k i, U kład heraldyczny, s. 50, 57.
G R U P A A N T Y T E T Y C Z N A 7
skrzydeł orła. Jest to przedstaw ienie p tak a Im duguda, sym bolu boga wojny i polow ań, Ningirsu, bóstw a opiekuńczego m iasta Lagasz. P odobne w yobrażenie znajduje się na srebrnej wazie Entem eny (ił. 5) i jest em blem atem m iasta Lagasz.
M otyw tzw. pogrom cy zwierząt po raz pierwszy pojaw ia się w grąp ie antytetycznej z okresu Jem det N a s r15 ja k o obraz herosa - człowieka bądź półczłow ieka ujarzm iają cego dzikie bestie. Jest to tem at chętnie w prow adzany na pow ierzchnie cylindrycznych pieczęci w M ezopotam ii. W edług F e issta16 w okresie wczesnosum eryjskim po g ro m cą zwierząt był mityczny bohater, który bronił trzody przed dzikim i zw ierzętam i, stając się ich pogrom cą, dzięki pom ocy bóstw a opiekuńczego - Wielkiej M atki. Ten m otyw w sztuce okazał się w yjątkow o trwały.
C u rtiu s17 sądzi, że heraldyczny układ figur zwierzęcych w sztuce m ezopotam skiej stał się sym bolem walki i potęgi i m ógł być odczuw any ja k o sym bol władzy. S tąd też na reliefach i pieczęciach cylindrycznych widzimy w alkę herosa czy m itycznego króla z lwami i bykam i lub fantastycznym i istotam i. Nie jest to w alka na ludzką m iarę, gdyż sposób pokonania zwierząt jest niepraw dopodobny, np. na cylindrycznej pieczęci (il. 6) heros chw yta za łapy stojące naprzeciw niego potężne stwory.
Postacią dom inującą w religii Bliskiego W schodu i w kulcie egejskim była bogini - Wielka M atka, dawczyni życia (w ystępująca p o d kilkom a im ionam i), uw ażana rów nież za władczynię zw ierząt18. Może p o d wpływem artystów K rety pow stał relief (zacho wany fragm entarycznie) z kości słoniowej z M inet-el-Beida (il. 7), d atow any na X III w. p .n .e .19 G łów ną postacią tej kom pozycji jest kobieta u b ra n a na w zór kreteński (odsłonięte piersi, długa spódnica z falbanam i). W obu podniesionych rękach trzym a ona pędy roślinne, którym i żywią się dw a stojące przy niej kozły. A rty sta naw iązał do przedstaw ień Wielkiej Bogini z kręgu egejskiego (strój i rysy tw arzy), lecz jej sposób karm ienia zwierząt odpow iada azjatyckiej koncepcji bogini ja k o personifikacji w ital nych sił przyrody, bóstw a w ystępującego w sztuce m ezopotam skiej20.
D o scen pośw ięconych adoracji drzew a życia, przedstaw ionych w układzie heraldy cznym, należy m.in. alabastrow y relief (¡1. 8) z pałacu A szurnasirpala II z K alah, gdzie dwa uskrzydlone dem ony o ptasich głowach strzegą drzew a w kształcie stylizow anej palmy. Innym przykładem może być p lakietka (il. 9) z kości słoniowej z A rslan T ash, przedstaw iająca dw a sfinksy z obu stron świętego drzew a. W takiej koncepcji drzew a Pilecki21 d opatruje się sym bolu życia, o p artego n a podobieństw ie losów człowieka i rośliny. Ten sposób pojm ow ania przyrody w ym aga - według niego - szczególnej pieczy nad drzewem życia, co znalazło wyraz w om ów ionych przedstaw ieniach.
M otyw wazy między zwierzętam i znajdziem y na asyryjskim reliefie, uw ażanym za najstarsze znane nam ujęcie tego m otyw u22.
N iektórzy badacze sądzą, że g rupa antytetyczna była obca rozw iniętej sztuce egip skiej23. W praw dzie ten rodzaj kom pozycji w ystępuje w epoce predynastycznej i
wczes-15 H . A. G r o e n e w e g e n - F r a n k f o r t , A rrest a n d M ovem ent, C h ica g o 1951. 16 F e is s t, Der Tierbezwinger, s. 38, 43.
17 L. C u r tiu s , A n tik e K unst, t. I, B erlin 1923, s. 229. 18 E. O. J a m e s , S ta ro ży tn i bogowie, W arszaw a 1970, s. 80.
19 H . F r a n k f o r t , The A rt a n d A rchitecture o f the A ncient O rient, L o n d o n 1954, s. 155. 20 Tam że.
21 P ile c k i, U kład heraldyczny, s. 52. 22 G ą s io r o w s k i, M o tyw w azy, s. 264. 23 P ile c k i, U kład heraldyczny, s. 17, 24.
8
JA N IN A BA Jnodynastycznej, ale ścisły układ heraldyczny znany jest z niewielu przykładów. Zachow ało się jed n ak szereg zabytków o d Starego do Nowego Państw a, świadczących 0 istnieniu tendencji do tw orzenia kom pozycji o zbliżonym charakterze. Przykładem może być scena zajm ująca środkow y pas jednej strony palety króla N arm era (il. 10) z H ierankopolis. T w orzą ją zwierzęta o lwich paszczach, osadzonych na splecionych ze sobą długich szyjach, wygiętych w kształcie litery S. N ad nim i znajdują się przedsta wione antytetycznie dwie postacie ludzkie, trzym ające na uwięzi szyje tych zwierząt. T em atem z kolei reliefu (il. 11) z tro n u posągu króla Sezostrisa I (Średnie Państw o) jest w yobrażenie dw óch postaci sym bolizujących G órny i D olny Egipt, które do elem entu pionow ego przyw iązuje - w układzie antytetycznym - rośliny oznaczające o ba kraje. C złonam i heraldycznej kom pozycji na pektorałach królew skich są figury ludzkie 1 zwierzęce, z których np. gryf jest em blem atem władzy i państw a egipskiego24.
W sztuce egejskiej z ok. 3000-1100 p.n.e. układ antytetyczny występuje na zacho w anych pieczęciach i ich odciskach, w m alarstw ie ściennym, w yrobach z kości słonio wej itp. Ścisłe rozróżnienie między w ytw oram i K rety a G recji lądowej jest trudne ze względu na wzajem ne wpływy i kontakty.
N a odcisku pieczęci (il. 12) z K nossos środek kom pozycji zajm uje antytetyczna grupa: bogini stojąca n a wzgórzu i dw a lwy w sparte o nie z dw óch stron symetrycznie. D o tej heraldycznej grupy arty sta w prow adza elem ent narracyjny: bogini władczym gestem zw raca się do stojącego z boku ad o ran ta. Po przeciwnej stronie wznosi się budow la kultow a z rogam i sakralnym i. Jest to przedstaw ienie bogini, m atki ludzi
i zw ierząt25, może przykład tzw. pogrom czyni zwierząt. Podobny tem at zawiera
pow ierzchnia jednej z gemm: bogini stoi tam między dw om a ujarzm ionym i zwierzę tam i, lwem i lwicą, które p o d d a ją się jej i dla których staje się obiektem adoracji (il. 13). M ożna przypuszczać, że m otyw bogini - Wielkiej M atki przyszedł na K retę z Azji M niejszej, gdyż przedstaw iano ją często z lwami, nie znanym i na Krecie26. Zdaniem Pileckiego27 schem at form alny, jak i reprezentuje om aw iana kom pozycja w różnych dziedzinach sztuki m ykeńskiej, jest charakterystyczny dla tej sztuki. U kład heraldyczny pojaw ia się też na przedm iotach zw iązanych ze zm arłym i. Możliwe, że istniał związek pom iędzy tym układem a kultem władcy i bóstw a, poniew aż członam i tej grupy są lwy, sępy, gryfy albo sfinksy, oznaczające postacie władcy - herosa, niekiedy kolum ny - znaki pałacu.
K om pozycja antytetyczna um ieszczona n ad nądprożem Lwiej B ram y (il. 14), k tóra wiedzie do całego zespołu architektonicznego na akro p o li m ykeńskiej, łączyła się p ra w d o p o d o b n ie nie tylko z rezydencją w ładców, ale także z pobliską n ek ro p o lą28.
Pilecki29 podaje typologię m ykeńskich grup antytetycznych n a podstaw ie wyników analizy form alnej w yobrażeń. W yróżnia typ tró jk ątn y (przyczółkow y - ogólniej archi tektoniczny), p ro sto k ą tn y (fryzowy) i m iniaturow y - w drobnej sztuce. U kład
heraldy-24 T am że, s. 50.
25 H . P r in z , B em erkung zu r altkretischen R eligion, „M itteilungen des D eutschen A rchäologischen Insti tu ts, A th ein isc h e A b teilu n g ", 1910, t. X X X V , s. 168.
26 G . L e v y , The G ate o f H orn, L o n d o n 1947, s. 223. 27 P ile c k i, U kład heraldyczny, s. 40, 50-51.
28 W ym ow a sy m b o liczn a reliefu z Lwiej B ram y sta ła się tem atem wielu stu d ió w i ró żn o ro d n y c h badań. L. P re s s , A rch itektu ra w ikonografii p rzed g reckiej, W rocław 1967, s. 49.
G R U P A A N T Y T E T Y C Z N A 9 czny typu trójkątnego uw aża wszakże za zasadniczą i naczelną m ykeńską form ę grupy antytetycznej. N ajpotężniejszą realizację tej koncepcji heraldycznej w basenie M orza Śródziem nego reprezentuje relief Lwiej B ram y w M ykenach (il. 14). K om pozycja antytetyczna została w pisana tam w tró jk ątn y blok. U kład grupy jest ściśle d o sto so wany do form y tró jk ą ta odciążającego. C entralny elem ent stanow i k o lu m n a m ykeńską ustaw iona wzdłuż pionow ej osi tró jk ąta. Sym etrycznie, p o każdej jej stronie, stoi lew na tylnych łapach, przednie opierając na wysokim cokole, bazie kolum ny. Z w ierzęta są ujęte z profilu, a ciała m ają zwrócone przodem do kolum ny, n ad której kapitelem zachowała się rów nież część belkow ania. D o drugiego typu a u to r zalicza przedstaw ie nia na w ytw orach rzem iosła artystycznego, k tóre m ają postać fryzu i d ad zą się za m knąć w ram ach p ro sto k ąta. Przykładem może być kom pozycja na uszkodzonej płytce z kości słoniowej z grobu kopułow ego w M enidi30. G ru p ę antytetyczną tw orzą cztery stojące uskrzydlone sfinksy m ykeńskie z centralnie um iejscow ioną kolum ną. Odznaczające się jednakow ą postaw ą ciała i fo rm ą sfinksy ujęte są z profilu i sym etry cznie rozm ieszczone po obu stronach kolum ny, do której się zbliżają. Przykładem z kolei m iniaturow ego typu może być kom pozycja na pierścieniu z M yken (il. 15) - z drzewem w centrum i z leżącymi po obu stro n ach bykam i. Ich odw rócone do tyłu głowy łączą z drzewem m ałe listki. N a grzbietach zwierząt widoczne są pędy roślinne, które m ożna p o trak to w ać ja k o d o d atk o w ą więź pom iędzy poszczególnym i elem entam i grupy.
W późniejszej sztuce greckiej utrzy muje się u k ład heraldyczny. T w orzą go przed sta wienia postaci ludzkiej, figur zwierzęcych, m otyw ów roślinnych oraz niektórych p rzed miotów. Scheibler31 widzi jed n ak zasadnicze różnice w treści i sposobie ujęcia tego układu. Miejsce sym boliki wschodniej i m inojsko-m ykeńskiej zajm uje w zór złożony z elementów, które reprezentują określoną treść niezależnie od kom pozycji, w jakiej artysta je pokazał. W prow adzone na pow ierzchnię np. naczynia czarnofigurow ego (il. 16), p o dporządkow ują się jego kształtom . Elem enty zapożyczone ze sztuki orientalnej są mniej sztywne, artyści greccy umieli bowiem w prow adzić więcej sw obody i ruchu - mimo ściśle obow iązujących reguł - do heraldycznego schem atu.
Posługując się układem antytetycznym tw órcy greccy rozw iązali pow ażny problem dekoracyjny, jakim było wypełnienie płaszczyzny trójkątnego ty m p an o n u różnym i postaciam i. Ja k o zasadę przyjęto sym etrycznie skom ponow ane grupy po dw óch stro nach postaci centralnej - A teny, Zeusa czy A pellina.
G rupę antytetyczną - naczynie między zwierzętam i - znajdziem y na stelach n ag ro b nych A g a th o n a32 oraz T elesiphrona i A th e n o d o ro sa 33. N a zwieńczeniu pierwszej z nich ustaw ione heraldycznie po obu bokach k an th aro su zw ierzęta opierają się na nim przednim i łapam i. Na drugiej steli widzimy dwa siedzące sfinksy po dw óch stro n ach am fory.
Tem at tzw. pogrom cy zwierząt w daw nym ujęciu pojaw ia się we wczesnogreckiej sztuce w końcu VIII wieku p.n.e., by powszechnie funkcjonow ać w VII i VI w. p .n .e .34 D om inuje postać kobieca, k tó ra w ystępuje ja k o władczyni zw ierząt i jest określana
3,3 Tam że, s. 31, ryc. 16.
m S c h e ib le r , Die sym m etrische, s. 38-40.
32 G ą s io r o w s k i, M otyw w a zy, s. 271. 33 Tam że.
10
JA N IN A BAJja k o P otnia T h e ro n 35. K om pozycja tej treści m a za sobą - ja k w iadom o - długą tradycję. W iążem y ją z Azją M niejszą i k u ltu rą egejską. Po w ojnach perskich greckie boginie i frygijska Kybele zespoliły się w świadom ości G reków i w ich ikonografii36. O to kilka przykładów : M atka Bogów w otoczeniu lwów pojaw ia się w różnego rodzaju przedstaw ieniach, na reliefach i w drobnej plastyce figuralnej z gliny i brązu. 7 opisu P auzaniasza w ynika, że na agorze w A tenach stał posąg kultowy siedzącej na tronie M atki Bogów, z lwami po obu stronach tro n u 37. N a szyjce beockiej wazy (ił. 17) jest w yobrażona Pani Zw ierząt - z rękom a uniesionym i do góry, znajdująca się pomiędzy dw om a lwami, stojącym i na tylnych łapach, sym etrycznie z obu stron. O braz tzw. pogrom czyni zwierząt zobaczym y rów nież na uchw ytach wazy François (il. 18), gdzie bogini trzym a zw ierzęta za szyje.
O m ów iony p o przednio m otyw tzw. drzew a życia występuje także w sztuce greckiej. Przykładem m oże być rzeźbiony kam ienny kapitel ze świątyni Ateny Polias w Prienie, na którym w ystępują dw a uskrzydlone lwy z głowam i ptaków i drzewo - centralny m otyw 38.
W sztuce hellenistycznej m otyw antytetycznej grupy z pogrom cą zwierząt nie jest pow szechny pom im o częstego pokazyw ania walki między człowiekiem a zwierzę ciem 39. H eraldyczna kom pozycja pojaw ia się głównie w sztuce sepulkralnej, a także na w yrobach rzem iosła artystycznego, m .in. na am uletach.
W sztuce rzym skiej heraldyczny schem at występuje na zabytkach rzemiosła artysty cznego. Pojaw ia się też ja k o dekoracyjny elem ent architektoniczny. Z budow any jest z podobnych ja k w greckiej sztuce elem entów . Przykładem może być kom pozycja dolnego pasa reliefu (il. 19), który należy do dekoracji zewnętrznej ołtarza A ra Pacis. W idać na nim wić ak an tu w układzie sym etrycznym . Łabędzie stojące na szczycie łodyg a k a n tu akcentują oś sym etrii poszczególnych układów . N a fragm encie reliefowego fryzu z ok. 113 r. n .e ,40 z F o ru m T rajan a w Rzymie grupę antytetyczną tw orzą dwa am o rk i, flankujące wazę w śród wici roślinnych. Jest to doskonały przykład symetrii układu antytetycznego. Na fryzie z ok. 141 n.e. świątyni A n to n in a Piusa i F austyny41 w Rzymie zn ajdują się gryfy zw rócone do siebie sym etrycznie między krateram i a k an d elabram i, które w znoszą się z kielichów ak a n tu , z wiciami rozpostartym i po obu stro n ach kan d elab ra. W ystępujące rów nież w sztuce rzymskiej w yobrażenie O rfeusza pośró d oczarow anych m uzyką zwierząt przyjm uje form ę grupy symetrycznej - boski śpiew ak siedzi między zw ierzętam i42.
15 T am że, s. 127 (P o tn ia T h e ro n - p o r. term in z pism a linearnego B).
36 J a m e s , S ta ro ż y tn i, s. 295. C h risto u ro z p a tru ją c w yobrażenie P ani 7 w ie rz ą t w sztuce greckiej zwróci! m .in. uw agę n a to, że cechą bóstw a ze zw ierzętam i jest m ożliw ość id en ty fik o w an ia się jej ze wszystkim i lo k aln y m i b o g in iam i i sta p ia n ie się z nim i, co znajduje w yraz w jej licznych p rzedstaw ieniach. Zob.: Ch. A. C h r i s t o u . P otnia Theron. E ine Untersuchung über Ursprung Erscheinungsform en und W andlungen der Gestalt
einer G o tth eit, T h essalo n ik i 1969).
37 M . L. B e r n h a r d , S z tu k a gre cka V w iek u , W arszaw a 1970, s. 424-425. P rzykładem takiego w yobraże nia (tam że, s. 463, ryc. 355) m oże być te ra k o to w a sta tu e tk a z M irm ekionu; zabytek ten znajduje się w M uzeum N aro d o w y m w W arszaw ie (n r inw. 528 M N ).
3* C h. A r c h i b a l d , Traditional M ethods o f Pattern Designing and Introduction to the S tu d y o f Formal
O rnam ent. O x fo rd 1929, s. 51, ryc. 47.
39 F e is s t, D er Tierbezwinger, s. 145.
4(1 T h. K r a u s , D as R bm ische W eitreich, B erlin 1962, ryc. 207G . 41 T am że. ryc. 2 1 9 A ..
G R U P A A N T Y T E T Y C Z N A 11
G ru p a antytetyczna jest jednym z dow odów , że sztuka w czesnochrześcijańska prze jęła ze sztuki antycznej wiele scen, m otyw ów , sym boli i form kom pozycyjnych, n adając im nowe znaczenie i wyrażając w nich nowe treści. Jej elem entam i są figury zw ierząt, przedm ioty, motywy roślinne, a także postacie ludzkie. Przykładem grupy antytety- cznej jest relief n a sarkofagu arcybiskupa J a n a V w S. A pollinare i C lasse43, gdzie ukazano heraldycznie ustaw ione p tak i, pijące w odę w ytryskującą z wielkiego, p ro filo wanego naczynia z uchw ytam i w olutowym i.
Motyw antytetycznego pogrom cy zwierząt F e is s t44 widzi w w yobrażeniu „D aniela w lwiej jam ie“ (il. 20-24), ja k o o ra n ta m iędzy dw om a sym etrycznie ułożonym i lwam i i „D obrego Pasterza między ow cam i“. U w aża, że m otyw y te są ze sobą pow iązane nie tylko tem atem , ze względu na swe znaczenie, ale i schem atem kom pozycyjnym . A u to r wywodzi je ze starosum eryjskiego m otyw u władcy zwierząt - jednocześnie w ystępują cego ja k o opiekun, o b ro ń ca trzody oraz poskrom iciel lwów. W sztuce w czesnochrześ cijańskiej nastąpiło rozszczepienie tego m otyw u. D obrego P asterza widzim y w pozycji stojącej, trzym ającego n a ram ionach owcę. O toczony jest przez dwie owce (czasam i cztery), które stoją lub leżą u jego stóp, zw rócone do śro d k a b ąd ź odw rócone ciałam i, z głowami obróconym i ku centralnej postaci, a więc w podobnej form ie, ja k to obser wujemy w scenach lwów tow arzyszących D anielow i. W większości przedstaw ień D obrego Pasterza - w odróżnieniu od w yobrażeń D aniela - staje się dostrzegalne swobodne potrak to w an ie grupy antytetycznej, być m oże p o d wpływem hellenisty cznych obrazów pejzażow ych45. Sceny z D anielem i D obrym Pasterzem w ystępują obok siebie często na tych sam ych zabytkach.
W edług interpretacji F eissta46 dla grupy antytetycznej z p o g ro m cą zwierząt istotne jest to, że pokonanie zwierząt nie nastąpiło w skutek fizycznej przew agi b o h atera, ja k to ma miejsce w w ypadku orientalnego przedstaw ienia G ilgam esza, lecz z p o w o d u jego nadnaturalnej mocy. Przykładem takiego ujęcia tem atu jest „D aniel w jam ie lw ów “, którem u pom ocy udzielił Bóg, przyw ołany przez niego m odlitw ą i w iarą. W tym motywie ikonograficznym D aniel w ystępuje ja k o poskrom iciel zw ierząt, ale op iek u nem jego jest Bóg, który ja k o rzeczywisty pogrom ca zwierząt pozostaje niewidoczny. W tej sytuacji przedstaw ienie nabiera ch arak teru exem plum i obietnicy.
W yobrażenie o rantów (lub orantek) między dw om a sym etrycznie ustaw ionym i zwierzętami, które im tow arzyszą, nie było ograniczone do historii ocalenia D an iela47. U kład ten został użyty dla przedstaw iania m ęczenników czy świętych, którzy stali się - podobnie ja k D aniel - sym bolicznym i postaciam i w chrześcijańskiej nauce i sztuce,
41 G ą s io r o w s k i, M otyw wazy, s. 300.
44 F e is s t, Der Tierbezwinger, s. 163; W . D e o n n a , Daniel, le m aître des fauves, à propos d ’une lam pe
chrétienne du M usée de Geneve, „A rtib u s A siae", X II (1949), z. 1-2, s. 119-141 (jed n a z pierw szych p ró b
p o ró w n an ia sceny z D anielem , jej form y kom pozycyjnej i strony znaczeniow ej z m o ty w am i w ystępującym i w sztuce sta ro ży tn ej, szczególnie w schodniej); G'. W a c k n e r , D ie Ikonographie des D aniel in der Lowengrube, M a rb u rg n. L ahn 1954 (sta ra się w ykazać ko n ty n u ację te m a tu „D an iel w lwiej jam ie" o d chrześcijańskiego an ty k u aż do po czątk ó w sztuki gotyckiej. Z azn acza, że m otyw ten - w ystępujący w sztuce w czesnochrześci jańskiej - p o sia d a tradycję, że now a treść chrześcijańska została w y rażo n a w d aw n y ch fo rm a c h k o m p o zy cy j nych); F e is s t, Der Tierbezwinger (zw raca uw agę na fo rm aln y i znaczeniow y zw iązek sceny z D an ielem ze staro o rien taln y m i m otyw am i).
45 F e is s t, Der Tierbezwinger, s. 166. 41 T am że, s. 17X.
12
JA N IN A BA Jponiew aż tak sam o uzyskali pom oc Boga w niebezpieczeństwie. Należy wymienić przede w szystkim w yobrażenia Tekli, Z uzanny i M enasa.
T ek la48, o p ie k u n k a m iasta Seleucji, w edług tradycji chrześcijańskiej została u ra to w ana przez Boga, gdy rzucono ją dzikim bestiom na pożarcie. W ikonografii występuje w grupie antytetycznej ja k o o ra n tk a między zwierzętami. W yobrażenie tej treści zdobi z dw óch stro n grzebień (ii, 25/1) z A khm in, gdzie sceny z D anielem i Teklą w ystępują w tym sam ym układzie kom pozycyjnym . D aniel w stroju frygijskim, ja k o o ran t, stoi w p o rty k u między dw om a lwami siedzącym i na tylnych łapach. Zw ierzęta są odw ró cone grzbietam i do siebie, a głowy m ają skierow ane w stronę p roroka. Po drugiej stronie grzebienia widzim y o ran tk ę, też stojącą w p o rtyku, między dw om a lwami. Zw ierzęta m ają ta k ą sam ą postaw ę ja k w poprzedniej scenie z D anielem . Na niektó rych zabytkach sztuki wczesnochrześcijańskiej Z uzanna jest ukazyw ana w postaci jagnięcia między dw om a wilkam i (m alow idło ścienne katakum by P retextata)49, na innych zaś ja k o o ra n tk a m iędzy dw om a starcam i (m alow idło ścienne z Capella G re c a )50, z zachow aniem układu antytetycznego. W izerunki św. M enasa występują na dyskach płaskich naczyń, tzw. am pułek, n a lam pach chrześcijańskich i innych zabyt kach m ałej sztuki. P rzedstaw iany jest ja k o o ran t, ubrany najczęściej w strój frygijski. U jego stó p widzim y dw a przykucnięte lub leżące w ielbłądy, symetrycznie ułożone, niekiedy o głow ach zw róconych do tyłu. Przykładem kom pozycji antytetycznej z Me- nasem ja k o cen traln ą p ostacią jest m .in. w yobrażenie na pyxis (il. 25/4) z kości słonio wej z A leksandrii. N a jednej stronie widzimy św. M enasa w długiej chlamidzie ja k o o ra n ta stojącego przed wejściem do swojego sanktuarium . U jego stóp leżą dw a wiel błądy i zw racają głowy w stronę świętego.
Z tych kilku przykładów w ynika, że g rupa antytetyczna w sztuce wczesnochrześci jańskiej ja k o fo rm a kom pozycyjna nie została ograniczona do jednego tem atu.
T H E A N T IT H E T IC A L G R O U P IN T H E A N C IE N T A N D C H R IS T IA N A R T
S u m m a ry
B asing o n th e existing sta te o f research the A u th o r p resents th e o rigin an d v arian te o f the so called a n tith e tic a l g ro u p in the a n cien t a rt. S he also d e m o n stra te s the process o f a d a p ta tio n o f this c o m p o sitio n by the C h ristia n ic o n o g rap h y , illu stra tin g it w ith som e exam ples (D an iel. S u san n a . T ecla, M enas).
Translation by: Janina Baj
48 T am że, s. 133.
49 G . W ilp e r t, L e p ittu re delle eatacom be R o m a n e, R o m a 1903, pl. 251.
5,1 Dictionnaire d'Archéologie chrétienne et de L iturgie, red. F. C a b ro l, H . Leclercq, t. I l,P a r is 1924-1954, ryc. 2064 (m alo w id ło ścienne z C a p ella G reca).
1. A n ty te ty c z n ie u g r u p o w a n e z w ie r z ę ta ( r y s u n e k w g : P . M . F e i s s t , D e r T ie r b e z w in g e r , H a lle 1957, s. 10) 2. A n ty te ty c z n e g ry fy z k o lu m n ą p o ś r o d k u , d o k tó r e j są p rz y w ią z a n e . G e m m a z M y k e n , 1500-1200 p . n . e . ( d la c a łe g o z e s p o łu ) ( D a s C o r p u s d e r m in o is c h e n u n d m y k e n is c h e n S ie- g e l ( C M S ) , t. I , s. 114, n r 98 ) 3. M y k e ń s k a k o m p o z y c ja - a n ty te ty c z n e lw y o w s p ó ln e j g ło w ie , s tr z e g ą c e o ł t a r z a . G e m m a z M y k e n , 1 5 0 0 -1 2 0 0 p . n . e . ( d la c a łe g o z e s p o łu ) ( C M S , t. I, s. 6 2 , n r 46 )
4 . P t a k I m d u g u d w b ija ją c y s z p o n y w g r z b ie ty lw ó w . F r a g m e n t r e lie fu w o ty w n e g o z im ie n ie m D u d u . P o to w a I I I ty s ią c le c ia p . n . e . ( A . J o l l e s , D ie a n tith e tisc h e G r u p p e , J D A I , t. X I X 1904, s. 4 6 , ry c . 19) 5. P t a k I m d u g u d w b ija ją c y s z p o n y w g r z b ie ty lw ó w . S r e b r n a w a z a E n te m e n y , w ła d c y L a g a s z . P a r y ż , L u w r ( H . F r a n k f o r t , T h e A r t a n d A r c h ite c tu r e o f A n c i e n t O r ie n t, L o n d o n 1 9 5 4 , ry c . 32 )
6 . M ity c z n y h e r o s w a lc z ą c y z d w o m a s tw o r a m i. A s y r y js k a p ie c z ę ć c y lin d ry c z n a ( L . C u r t i u s , A n t i k e K u n s t, B e rlin 1 9 2 3 , p l. V I I I , 5)
7 . W ła d c z y n i z w ie r z ą t. R e li e f z k o ś c i s ło n io w e j z M in e t- e l- B e id a ( F r a n k f o r t , T h e A r t , ry c . 150)
8. S k r z y d la te d e m o n y a d o r u j ą c e d r z e w o ż y c ia . A la b a s tr o w y re lie f. I X w . p . n . e . ( F r a n k f o r t , T h e A r t , ry c . 90 )
9. D w a s fin k sy i d r z e w o ż y c ia . P la k ie tk a z k o śc i s ło n io w e j z A r s la n T a s h ( F r a n k f o r t , T h e A r t , ry c . 1 6 8 d )
10. P a le ta k r ó la N a r m e r a . Ł u p e k . I d y n a s tia (K . M i c h a ł o w s k i , N ie ty l k o p i r a m i d y . . . , W a r s z a w a 1969, ry c . 10) 11. M o ty w p o ł ą c z e n i a G ó r n e g o i D o ln e g o E g ip tu . R e lie f . T a n is , X I I d y n a s tia ( M i c h a ł o w s k i , N ie ty l k o p i r a m i d y . . . , ry c . 5 5 )
12. B o g in i n a w z g ó rz u w a s y śc ie lw ó w . O d c is k p ie c z ę c i z K n o s s o s . O k r e s P M I-II (w g E v a n s a ) (S . H o o d , T h e A r t in G re e c e , 1 9 7 8 , ry c . 2 3 4 ) 13. W ła d c z y n i z w ie r z ą t. G e m m a z M y k e n ( G . L e v y , T h e G a te o f H o r n , L o n d o n 1 947, ry c . 98 ) 14. L w y p o o b u s tr o n a c h k o lu m n y . K a m ie n n a p ły ta r e lie fu L w ie j B r a m y , M y k e n y . O k r e s P H I I I ( H o o d , T h e A r t , ry c . 82)
15. P r z e d s ta w ie n ie z w ie r z ą t le ż ą c y c h p o o b u s t r o n a c h d r z e w a . P ie r ś c ie ń z M y k e n ( L e v y , T h e G a te o f H o r n , ry c . 113)
16. A n ty te ty c z n a p a r a sfin k s ó w . T a l e r z , K o r y n t. O k . 5 8 0 p . n . e . ( H . D e m i s c h ,
18. P a n i z w ie r z ą t. U c h w y t w a z y F r a n ç o is , d r u g a ć w ie rć V I w . ( L é v ê q u e , Ś w ia t g r e c k i, ry c . 27)
8*s®asSM 19. D o ln y p a s r e lie fu n a le ż ą c e g o d o d e k o r a c ji z e w n ę tr z n e j o ł t a r z a A r a P a c is . E p o k a A u g u s ta ( A . S a d u r s k a , A r c h e o lo g ia s ta r o ż y tn e g o R z y m u , W a r s z a w a 1 969, fa s c . I I I , ry c . 25 ) 20. D a n ie l m ię d z y lw a m i. M a lo w id ło ś c ie n n e . K a t a k u m b a P r e t e x t a t a - c e n tr u m s k le p ie n ia , tz w . a r c o s o liu m D a n i e l a . K o n ie c I I I w . ( G . W i l p e r t , L e p ittu r e d e lle c a ta c o m b e R o m a n e , R o m a 1 9 0 3 , t. I I , ta b l. 1 03, ry c . 2 , s. 311 n r 11)
21. D a n i e l m ię d z y lw a m i. M a lo w id ło ś c ie n n e . C o e m e te r iu m M a iu s , s k le p ie n ie a r c o s o liu m , n a p r a w o o d c u b ic u lu m I ( W i l p e r t , L e p ittu r e , - t. I I , ta b l. 1 69, ry c . 2 , s. 3 1 2 n r 19)
22. R e lie f s a rk o f a g u . W d o ln y m p a s ie fry z u , p o d m u s z lą z p o r t r e t e m z m a r ły c h , s c e n a z D a n i e le m . 2 5 -3 0 la ta IV w . W a ty k a n , M u s e o P io C r is tia n o ( F . W . D e i c h m a n n , R e p e r to r iu m
c h ristlic h a n tik e n S a r k o p h a g e , W i e s b a d e n , t. I . , p l. 1 3, 4 2 )
2 3 . D a n ie l m ię d z y lw a m i. P y x is z k o ś c i s ło n io w e j z A l e k s a n d r i i . V I w . B r itis h M u s e u m ( O . M . D a 11 o n , A G u id e to th e E a r ly C h r is tia n a n d B y
2 4 . D a n i e l m ię d z y lw a m i. L a m p a g lin ia n a z L a m b e s s y . V w . G e n e w a , M u s é e d ’A r t e t d ’H is to ir e (W . D e o n n a , D a n ie l, le m a î t r e ..., A r tib u s A s ia e 1 949, s. 1 19, ry c . 1) 2 5 /1 . D a n i e l m ię d z y lw a m i. T e k l a m ię d z y lw a m i. D r e w n ia n y g r z e b ie ń z A k h m in . V - V I w . ( p rz e ry s . z: D e o n n a , D a n ie l, le m a î t r e ..., s. 1 31, p l. I I n r 1) 2 5 /4 . Ś w . M e n a s m ię d z y w ie lb łą d a m i. P y x is z k o ś c i s ło n io w e j. V I w . ( p r z e ry s. z: D e o n n a , D a n ie l, le m a î t r e . . . , p l. II n r 4)
