Maria Sarama
Regionalne zróżnicowanie poziomu
rozwoju społeczeństwa
informacyjnego w Polsce
Ekonomiczne Problemy Usług nr 67, 572-579NR 650 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 67 2011
MARIA SARAMA
Uniwersytet Rzeszowski
REGIONALNE ZRÓŻNICOWANIE POZIOMU ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO W POLSCE
Wprowadzenie
Podnoszenie konkurencyjności gospodarki i wyrównywanie szans rozwojo-wych polskich regionów nie jest możliwe bez nowoczesnych technologii informa-cyjnych i komunikainforma-cyjnych (ICT) oraz szeroko dostępnych usług sektora publicz-nego i biznesowego.
Chociaż technologie te same nie powodują szczególnych przestrzennych skut-ków ani nie przyczyniają się do tego, przyswojenie ich wpływa na zwiększenie zdolności regionów do wykorzystywania swoich zasobów ludzkich i infrastruktury, zmieniając tym samym potencjał rozwojowy regionów. Zwiększenie dostępności ICT w regionach ma wpływ na rozwój kapitału ludzkiego i instytucjonalnego, przy-ciąganie kapitału zagranicznego, możliwości wykorzystania rodzimego potencjału badawczo-innowacyjnego poprzez podnoszenie zdolności regionu do generowania nowej wiedzy oraz dostarczanie jej w odpowiedniej formie zainteresowanym pod-miotom1.
Wpływ technologii ICT na budowę i kształtowanie przewag konkurencyjnych regionów przejawia się z jednej strony w redukcji kosztów (w tym transakcyjnych) oraz poprawie atrakcyjności inwestycyjnej regionu, a z drugiej w zwiększeniu stop-nia dywersyfikacji produkcji, poprawie jakości, indywidualizacji oraz
1 Zob. R. Chmielewski: Konkurencyjność polskich regionów w aspekcie kształtowania się
społeczeństwa informacyjnego, w: M. Klamot, L. Cybulski (red.): Polityka regionalna i jej rola
w podnoszeniu konkurencyjności regionów, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Wrocław 2000, s. 130.
Regionalne zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczeństwa… 573 ści produktowej i procesowej przedsiębiorstw. Można zatem mówić o oddziaływa-niu ICT zarówno na stronę podażową, jak i popytową rozwoju przewagi konkuren-cyjnej danego regionu. Pierwsza wiąże się z efektywnością wykorzystania ICT w zarządzaniu zasobami przedsiębiorstwa. Druga – z wprowadzaniem na rynki nowych jakościowo produktów i usług, cieszących się wysoką dochodową ela-stycznością popytu2.
Różnice w dostępności i wykorzystaniu nowoczesnych technologii informa-cyjnych i komunikainforma-cyjnych prowadzą do powstawania nowego rodzaju podziałów (np. społecznych, regionalnych) oraz do pogłębiania się już istniejących. Wraz z rozwojem społeczeństwa informacyjnego pojawiło się zjawisko wykluczenia informacyjnego (digital divide). Grupa Doradcza eEurope określiła podział cyfrowy jako: przepaść między tymi, którzy posiadają możliwości efektywnego
uczestnicze-nia w społeczeństwie informacyjnym i gospodarce opartej na wiedzy, a tymi, którzy takich możliwości nie mają3.
W niniejszym artykule zostaną zaprezentowane wyniki badań dotyczących międzyregionalnego i wewnątrzregionalnego zróżnicowania wybranych cząstko-wych wskaźników rozwoju społeczeństwa informacyjnego4, które opisują dostęp
i zakres korzystania z ICT przez gospodarstwa domowe i osoby prywatne w Polsce.
1. Metodologia i dane statystyczne
W opracowaniach dotyczących rozwoju społeczeństwa informacyjnego sto-sunkowo rzadko są wykorzystywane miary nierówności, które w sposób syntetycz-ny ujmują głębokość istniejących dysproporcji. Wielkość dysproporcji można osza-cować za pomocą: statystycznych miar dyspersji (np. odchylenie standardowe S, współczynnik zmienności V), współczynników koncentracji, miar stosowanych w badaniach nierówności społecznych [np. współczynnik Giniego G, uogólnione miary entropii GE()], wskaźników wykorzystywanych do analizy dysproporcji regionalnych (np. indeks Williamsona, współczynnik sigma-konwergencji SLN,
czyli odchylenie standardowe wyznaczone dla logarytmów wartości obserwacji). Każde z tych narzędzi w nieco inny sposób mierzy istniejące zróżnicowanie i ma swoje zalety czy też wady, zatem wskazane jest ocenianie wielkości dysproporcji na podstawie wartości kilku z nich.
2 W. Bieńkowski, J. Bossak: Międzynarodowa zdolność konkurencyjna kraju i
przedsię-biorstw. Wyzwania dla Polski na progu XXI wieku, Warszawa 2004, s. 41.
3 eEurope Advisory Group: e-Inclusion: New challenges and policy recommendations,
Report coordinated by D. Kaplan, 2005, http://www.epractice.eu/files/media/media_764.pdf
4 Badania przeprowadzono w ramach realizacji grantu MNiSW N N114 190837
Jeśli miara nierówności jest addytywnie dekomponowana, to można określić, w jakim stopniu poszczególne podgrupy są „odpowiedzialne” za nierówności istnie-jące w badanej populacji oraz jaki jest udział nierówności wynikających z różnic między podgrupami. Własność addytywnej dekomponowalności posiadają między innymi uogólnione miary entropii, np. GE(2), o wartości równej połowie kwadratu współczynnika zmienności.
W ujęciu dynamicznym badania dysproporcji obejmują analizę beta i sigma konwergencji. Sigma-konwergencja polega na zmniejszaniu dyspersji wartości wskaźnika w miarę upływu czasu. Stosowane są różne sposoby sprawdzania istnie-nia sigma-konwergencji, np. analiza zmian w czasie wartości odchyleistnie-nia standar-dowego lub współczynnika zmienności wyliczonych dla wartości wskaźnika lub ich logarytmów. Warunkiem koniecznym występowania sigma-konwergencji jest beta-konwergencja, czyli proces „doganiania”. W przypadku wskaźników będących symulantami, polega on na osiąganiu w badanym okresie, np. (t-n, t), wyższych stóp wzrostu wskaźnika przez jednostki o niższych początkowych poziomach wskaźnika (tj. w momencie t-n) w porównaniu z jednostkami charakteryzującymi się jego wyższymi poziomami początkowymi. Współczynnik beta-konwergencji to estymowany współczynnik kierunkowy prostej o równaniu Wt/Wt-n = stała + βWt-n
lub log(Wt/Wt-n) = stała + βlog(Wt-n). O występowaniu beta-konwergencji świadczy
ujemna wartość współczynnika i wysoka wartość współczynnika determinacji R2.
Wymienione mierniki zastosowano do oceny międzyregionalnego i wewnątrz-regionalnego zróżnicowania wybranych wskaźników mierzących rozwój społeczeń-stwa informacyjnego. Dane źródłowe stanowiły dane zebrane przez Główny Urząd Statystyczny w latach 2007–2010 w cyklicznych badaniach Wykorzystanie
techno-logii informacyjno-telekomunikacyjnych w przedsiębiorstwach i gospodarstwach domowych i opublikowanych na stronach WWW Eurostatu i GUS-u. W przypadku
gospodarstw domowych i osób indywidualnych dane te umożliwiają dokonywanie niektórych regionalnych porównań tylko na poziomie jednostek NUTS 1
(Nomenc-lature of Units for Territorial Statistics), którymi są w Polsce makroregiony:
Cen-tralny (PL1), Południowy (PL2), Wschodni (PL3), Północno-Zachodni (PL4), Po-łudniowo-Zachodni (PL5), Północny (PL6). Jako cechy opisujące zakres dostępno-ści i korzystania z ICT przez gospodarstwa domowe i osoby prywatne przyjęto:
Udział liczby gospodarstw z wymienionych grup w ogólnej liczbie gospo-darstw domowych z osobami w wieku 16–74 lata: gospogospo-darstwa wyposa-żone w komputer (G1); gospodarstwa z dostępem do Internetu (G2); go-spodarstwa z dostępem do Internetu i korzystające z niego (G3); gospodar-stwa z dostępem do Internetu poprzez połączenia szerokopasmowe (G4). Udział liczby osób z wymienionych grup w ogólnej liczbie osób w wieku
16–74 lata: osoby regularnie (co najmniej raz w tygodniu) korzystające z komputera (O1); osoby regularnie (co najmniej raz w tygodniu) korzysta-jące z Internetu (O2); osoby kontaktukorzysta-jące się z administracją publiczną
Regionalne zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczeństwa… 575 przez Internet (O3); osoby zamawiające przez Internet towary lub usługi do użytku prywatnego w okresie ostatnich dwunastu miesięcy (O4).
Udział liczby osób z wymienionych grup w ogólnej liczbie osób w wieku 16–74 lata: osoby wykonujące czynności wymagające podstawowych umiejętności (kopiowanie, przenoszenie) (K1); osoby wykonujące czynno-ści wymagające średnio zaawansowanych umiejętnoczynno-ści (obliczenia w arku-szach kalkulacyjnych, kompresowanie plików, instalowanie urządzeń) (K2); osoby wykonujące czynności wymagające zaawansowanych umie-jętności komputerowych (podłączanie komputera do sieci lokalnej, rozwią-zywanie problemów, programowanie) (K3).
Udział liczby osób z wymienionych grup w ogólnej liczbie osób w wieku 16–74 lata: osoby wykonujące czynności wymagające podstawowych umiejętności (korzystanie z wyszukiwarki, wysyłanie e-maili z załączni-kami, udział w czatach lub forach dyskusyjnych on-line) (I1); osoby wyko-nujące czynności wymagające średniozaawansowanych umiejętności (tele-fonowanie przez Internet, korzystanie z programów do wymiany plików, wyszukiwanie i instalowanie oprogramowania, ochrona przed wirusami i programami szpiegującymi) (I2); osoby wykonujące czynności wymaga-jące zaawansowanych umiejętności (tworzenie strony internetowej) (I3).
2. Dysproporcje w dostępie gospodarstw domowych i osób prywatnych do ICT i w korzystaniu z nich
Na podstawie danych GUS-u i Eurostatu wyznaczono wartości miar dyspro-porcji występujących w 2009 roku między gospodarstwami i osobami prywatnymi pochodzącymi z różnych makroregionów. Ich wartości zestawiono w tabelach 1 i 2. Wyliczone wartości współczynników niezależności cech Cramera w większo-ści przypadków są statystycznie istotne, ale wskazują, że dostępność ICT i korzy-stanie z nich w bardzo słabym stopniu zależą od makroregionu. Wartości Vc są bardzo podobne, jedynie kontaktowanie się z administracją publiczną przez Internet nieco silniej zależy od regionu. Dysproporcje między osobami i gospodarstwami znajdującymi się w różnych makroregionach także są niewielkie. Są one najmniej-sze w wyposażeniu w komputery, a najwięknajmniej-sze w dokonywaniu zakupów przez Internet, kontaktowaniu się z administracją publiczną oraz wykonywaniu czynności wymagających zaawansowanych umiejętności komputerowych.
Tabela 1 Wartości miar poziomu i dysproporcji między regionami
w dostępności ICT i korzystaniu z nich w 2009 roku (wartości ważone)
Wskaźnik Miara Gospodarstwa Osoby G1 G2 G3 G4 O1 O2 O3 O4 Minimum 0,635 0,553 0,523 0,463 0,523 0,463 0,213 0,193 Maksimum 0,686 0,634 0,604 0,554 0,581 0,544 0,311 0,265 Rozstęp 0,04 0,08 0,09 0,09 0,06 0,07 0,10 0,07 Średnia 0,66 0,59 0,57 0,51 0,55 0,52 0,27 0,23 S 0,02 0,02 0,03 0,03 0,02 0,03 0,03 0,02 Wsp. zmienności V 0,02 0,04 0,05 0,05 0,04 0,05 0,12 0,10 SLN 0,02 0,04 0,05 0,05 0,04 0,05 0,13 0,11 Wsp. Giniego 0,01 0,02 0,02 0,03 0,02 0,02 0,06 0,06 GE(2) 0,26 0,35 0,38 0,48 0,40 0,47 1,33 1,65 Wsp. Cramera VC 0,03* 0,05 0,05 0,05 0,04 0,05 0,08 0,06 1 – wskaźnik dla PL1, 3 – wskaźnik dla PL3, 4 – wskaźnik dla PL4, 5 – wskaźnik dla PL5, 6 – wskaźnik dla PL6, * – współczynnik statystycznie nieistotny
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS-u i Eurostatu.
Tabela 2 Wartości miar poziomu i dysproporcji między regionami
w umiejętnościach ICT i korzystaniu z nich w 2009 roku (wartości ważone)
Wskaźnik Miara K1 K2 K3 I1 I2 I3 Minimum 0,443 0,343 0,245 0,483 0,323 0,053 Maksimum 0,501 0,401 0,296 0,574 0,384 0,061 Rozstęp 0,06 0,06 0,05 0,08 0,06 0,01 Średnia 0,48 0,38 0,66 0,53 0,35 0,06 S 0,02 0,02 0,40 0,03 0,02 0,00 Wsp. zmienności V 0,05 0,05 0,61 0,05 0,05 0,07 SLN 0,05 0,05 0,93 0,05 0,05 0,07 Wsp. Giniego 0,03 0,03 0,01 0,03 0,03 0,04 GE(2) 0,55 0,83 1,41 0,44 0,91 8,15 Wsp. Cramera VC 0,04 0,04 0,04 0,05 0,04 0,02* 1 – wskaźnik dla PL1, 3 – wskaźnik dla PL3, 4 – wskaźnik dla PL4, 5 – wskaźnik dla PL5, 6 – wskaźnik dla PL6, * – współczynnik statystycznie nieistotny.
Regionalne zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczeństwa… 577 W wartości uogólnionej miary entropii wyodrębniono składniki odpowiadające dysproporcjom międzyregionalnym i wewnątrzregionalnym. Udział dysproporcji mię-dzyregionalnych jest we wszystkich przypadkach bardzo niski i nie przekracza 0,6%5.
Najwyższe są udziały w GE(2) regionu PL1, a najniższe regionu PL5, ale na wielkość udziałów ma wpływ również odsetek gospodarstw (osób) z danego regionu – w regio-nie PL1 znajduje się najwięcej gospodarstw (22,5%) i osób (21,8%), a w regioregio-nie PL5 jest ich najmniej (odpowiednio 11% i 10%). Daje się zauważyć stosunkowo wysoki „wkład” dysproporcji wewnętrznych regionu PL1 dla charakterystyk stopnia i zakresu korzystania z ICT przez osoby (O3, O4, K2, K3, I3). Jednocześnie dla tych cech udział regionu PL3 jest stosunkowo niski. Ponadto wysokie są udziały PL3 dla G1, PL2 dla O3, PL4 dla I3, a niskie PL4 dla G2, PL2 dla O4, PL3 dla I2 oraz PL6 dla K3. Wysokie udziały dysproporcji wewnątrzregionalnych wskazują, że wewnątrz regionów silnie oddziaływają inne czynniki mające wpływ na dostęp do ICT i korzystanie z nich, może to być np. dochód, wykształcenie, typ gospodarstwa domowego.
3. Konwergencja regionów
Analizowane wskaźniki w 2009 roku najczęściej przyjmowały swoje minimalne wartości w regionie PL3, który jest uważany za peryferyjny. W celu sprawdzenia, czy ma miejsce zjawisko konwergencji, wyznaczono wartości miar poziomu i dyspropor-cji dla wartości rozważanych wskaźników w 2007 i 2010 roku (tabela 3).
Niestety, nie są dostępne wartości wszystkich wskaźników. W latach 2007– 2009 region PL3 miał najwyższe stopy wzrostu wskaźników, chociaż w 2009 nadal pozostał regionem „najsłabszym”. Natomiast dla okresu 2009–2010 tyko w przy-padku wskaźnika O4 dynamika była tu największa. W tym okresie wskaźnik G2 miał największe tempo wzrostu w regionie PL1, a wskaźnik G4 w regionie PL5. Zjawisko sigma-konwergencji wystąpiło dla wszystkich dostępnych wskaźników w latach 2007–2009 i tylko dla wskaźnika G4 w latach 2009–2010.
W okresie 2007–2009 miało miejsce także zjawisko beta-konwergencji. Na rysunku 1 przedstawiono w skali logarytmicznej zależność między wartością wskaź-nika G1 w 2007 roku (oś X) a dynamiką mierzoną za pomocą ilorazu jego wartości z 2009 i 2007 roku (oś Y). Wyraźnie widać, że wartości te są ze sobą ujemnie skore-lowane – współczynnik determinacji R2 wynosi 0,70. Beta-konwergencja była także stosunkowo silna dla wskaźnika G4 (b = -0,60, R2 = 0,72), O1(b = -0,54, R2 = 0,76),
O2 (b = -0,54, R2 = 0,80), O4 (b = -0,36, R2 = 0,80). Natomiast w latach 2009–2010 najsilniejsza beta-konwergencja wystąpiła w przypadku O4 (b = -0,72, R2 = 0,80).
5 Nie zawsze udział dysproporcji międzygrupowych jest aż tak niski. Dla przykładu,
bada-nia dotyczące wyposażebada-nia gospodarstw w komputery stacjonarne w 2007 roku wykazały, że różnice międzygrupowe stanowiły aż 18% wartości GE(2) w przypadku podziału ze względu na typ gospodarstwa i 15%, gdy kryterium podziału był dochód.
Tabela 3 Wartości miar poziomu i dysproporcji między regionami
w dostępności ICT i korzystaniu z nich w 2007 i 2010 roku (wartości ważone)
Wskaźnik Miara G1 G2 G3 G4 O1 O2 O4 G2 G4 O4 Rok 2007 2010 Minimum 0,493 0,373 0,323 0,243 0,403 0,323 0,113 0,583 0,523 0,223 Maksimum 0,566 0,446 0,406 0,336 0,496 0,426 0,191 0,674 0,614 0,341 Rozstęp 0,07 0,07 0,08 0,08 0,09 0,10 0,08 0,09 0,08 0,12 Średnia 0,54 0,41 0,38 0,30 0,46 0,39 0,16 0,63 0,57 0,29 S 0,02 0,02 0,03 0,03 0,03 0,03 0,02 0,03 0,03 0,04 Wsp. zmienności V 0,04 0,05 0,07 0,09 0,06 0,09 0,15 0,05 0,04 0,15 SLN 0,04 0,05 0,08 0,10 0,07 0,09 0,16 0,05 0,04 0,15 Wsp. Giniego 0,02 0,03 0,03 0,05 0,03 0,05 0,08 0,02 0,02 0,08 GE(2) 0,43 0,72 0,81 1,19 0,58 0,78 2,68 0,29 0,38 1,22 Wsp. Cramera VC 0,05 0,04* 0,04 0,04 0,06 0,07 0,07 0,07 0,06 0,09 1 – wskaźnik dla PL1, 3 – wskaźnik dla PL3, 4 – wskaźnik dla PL4, 6 – wskaźnik dla PL6, * – współczynnik statystycznie nieistotny.
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS-u i Eurostatu.
PL1 PL2 PL3 PL4 PL5 PL6 ln(G12009/G12007) = -0,7797ln(G12007) - 0,2809 0 0,1 0,2 0,3 -0,75 -0,65 -0,55
Rys. 1. Beta-konwergencja dla wartości wskaźnika G1 (udział gospodarstw wyposażonych w komputery w ogólnej liczbie gospodarstw)
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS-u i Eurostatu.
Podsumowanie
Przeprowadzone analizy wykazały, że międzyregionalne zróżnicowanie wskaźników rozwoju społeczeństwa informacyjnego jest znacznie mniejsze niż różnicowanie wewnątrz regionów. Oznacza to konieczność prowadzenia szczegó-łowych badań wewnątrzregionalnego zróżnicowania poziomu rozwoju
społeczeń-Regionalne zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczeństwa… 579 stwa informacyjnego i uwzględniania w strategiach rozwoju regionów tego zróżni-cowania. Niestety, badania takie dla jednostek NUTS2 i NUTS3 są prowadzone w bardzo ograniczonym zakresie. Jednocześnie brak odpowiednich analiz i działań może spowodować dalsze pogłębianie się procesu polaryzacji i pogarszania się sytuacji na obszarach peryferyjnych regionów.
Badania wykazały także, że wprawdzie poziom rozwoju społeczeństwa infor-macyjnego w regionach peryferyjnych Polski ciągle jest najniższy, ale występuje konwergencja regionów.
Literatura
1. Bieńkowski W., Bossak J.: Międzynarodowa zdolność konkurencyjna kraju
i przedsiębiorstw. Wyzwania dla Polski na progu XXI wieku, Warszawa 2004.
2. Chmielewski R.: Konkurencyjność polskich regionów w aspekcie kształtowania się
społeczeństwa informacyjnego, w: M. Klamot, L. Cybulski (red.): Polityka regio-nalna i jej rola w podnoszeniu konkurencyjności regionów, Akademia
Ekonomicz-na we Wrocławiu, Wrocław 2000.
3. eEurope Advisory Group: e-Inclusion: New challenges and policy
recommenda-tions, Report coordinated by D. Kaplan, 2005, http://www.epractice.eu/files/me
dia/media_764.pdf
4. Sala-i-Martin X.X.: Regional Cohesion: Evidence and Theories of Regional Growth and Convergence, „European Economic Review” 1996, no. 40.
REGIONAL DISPARITIES
IN INFORMATION SOCIETY DEVELOPMENT IN POLAND
Summary
The paper presents use of chosen measures to evaluate disparities between house-holds and individuals (grouped by NUTS1) in Poland in 2007–2010 years. Additionally, a decomposition of generalized entropy measure GE(2) was made as well inter-region disproportion sizes and inequalities inside regions were compared.
