Determinanty rozwoju gospodarki turystycznej w subregionie limanowskim

Pełen tekst

(1)OZhonin CVj`dlZcg. '%%,. Jc^lZghniZij:`dcdb^XocZ\dl@gV`dl^Z. +x[FG4BMB @ViZYgVIjgnhin`^. +BDFOUZ.VTJB <b^ccnOZheJèniZXocdÑX^ EjWa^XocZ_lA^bVcdlZ_. %FUFSNJOBOUZSP[XPKVHPTQPEBSLJ UVSZTUZD[OFKXTVCSFHJPOJF MJNBOPXTLJN &#LegdlVYoZc^Z Przemysł turystyczny to obecnie jeden z najważniejszych biznesów w świecie. Ze względu na dużą atrakcyjność przyciąga zarówno wielkie korporacje, jak i małe firmy, które osiągają coraz większe obroty i zyski1. Rozwój ruchu turystycznego i związane z nim tworzenie infrastruktury może stymulować pozytywne przemiany społeczno-gospodarcze w poszczególnych miejscowościach, powiatach czy regionach. Produkt turystyczny jest bowiem zazwyczaj nieodłącznie związany z konkretnym obszarem – aby go nabyć i konsumować, turysta musi do niego przyjechać. W konsekwencji turystyka wkracza głęboko w wiele dziedzin życia lokalnego, występując jako jedna z funkcji przestrzeni oraz sposobów wykorzystania urządzeń publicznych2. Obecnie ekonomiczne efekty turystyki zyskują na znaczeniu, ponieważ władze samorządowe dążą do zwiększenia dochodów gmin i tworzenia nowych miejsc pracy. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej stwarza szanse rozwoju funkcji 1. P. Kotler, J. Bowen, J. Makens, Marketing for Hospitality and Tourism, Prentice Hall, Upper Saddle River 1999, s. 34. 2 E. Dziedzic, Obszar recepcji turystycznej jako przedmiot zarządzania strategicznego, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1998, s. 43..

(2) Józef Sala, Jacenty Musiał. +. turystycznej obszarów, ponieważ daje możliwość wykorzystania środków unijnych w celu tworzenia, rozwoju i modernizacji infrastruktury turystycznej. Powiat limanowski jest atrakcyjny turystycznie, co sprawia, że turystyka ma duże szanse stać się jedną z dynamicznych funkcji gospodarczych tego regionu. Celem niniejszego artykułu jest ocena warunków rozwoju turystyki w powiecie limanowskim oraz ukazanie możliwości i kierunków rozwoju gospodarki turystycznej, tak aby ta dziedzina była istotnym elementem i stymulatorem rozwoju gospodarczego powiatu. '#Ijgnhin`VVgdol_ad`Vacn Turystyka, będąc ściśle związaną z określonymi obszarami, może przynosić społecznościom lokalnym wymierne korzyści, a także powodować powstawanie kosztów. Oddziałuje ona wielokierunkowo na różne dziedziny życia społeczności lokalnych. Ogólnie rzecz biorąc, turystyka w zależności od atrakcyjności turystycznej regionów, może być czynnikiem polaryzującym, stymulującym bądź neutralnym dla rozwoju regionu (rys. 1).. . !

(3) . " . #

(4)

(5)

(6) &

(7) . ! &

(8) . " &

(9)

(10) " . "%

(11)

(12)

(13) $ . ! . . ! " . "%

(14)

(15)

(16) ! &

(17) . Rys. 1. Wpływ turystyki na rozwój obszaru Źródło: B. Meyer, Turystyka jako ekonomiczny czynnik kształtowania przestrzeni, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004, s. 176.. Wpływ o charakterze polaryzującym jest charakterystyczny dla regionów o dużej atrakcyjności turystycznej, w których oprócz wysokiej rangi walorów turystycznych i infrastruktury występują sprzyjające warunki ekonomiczne do rozwoju innych sektorów gospodarki. Wzrastający ruch turystyczny i sfera jego obsługi stwarzają dobre warunki do rozwoju innych niż turystyka sektorów.

(18) Determinanty rozwoju gospodarki turystycznej…. ,. gospodarczych, których funkcjonowanie jest jednak zależne od turystyki. Tworzy to warunki do kompleksowej specjalizacji regionu w zakresie turystyki3. Oddziaływanie stymulujące rozwój społeczno-gospodarczy jest charakterystyczne dla regionów, w których turystyka ma jedynie pośredni wpływ na gospodarkę obszaru, ponieważ funkcjonują w nim inne sektory gospodarki. Turystyka jest wówczas dodatkowym czynnikiem stymulującym rozwój regionu. Neutralne znaczenie turystyka ma w tych regionach, gdzie nie ma ona istotnego wpływu na rozwój społeczno-gospodarczy, ale jest jedynie czynnikiem go uzupełniającym4. Analizując kierunki oddziaływania turystyki na regionalny rozwój gospodarczy, należy stwierdzić, że może ona przynosić różne korzyści społecznościom lokalnym. Zaliczyć do nich należy m.in.: – rozbudowę infrastruktury turystycznej i poprawę infrastruktury komunalnej, – rozwój sektora usług służących turystom i ludności miejscowej, – tworzenie nowych miejsc pracy, – napływ dewiz, – wzrost dochodów ludności, – zwiększanie dochodów budżetu lokalnego, – dywersyfikację działalności gospodarczej. Napływ turystów do obszaru recepcji turystycznej implikuje wzrost zapotrzebowania na usługi świadczone przez lokalną infrastrukturę. Powoduje to z kolei konieczność rozbudowy wszystkich elementów infrastruktury turystycznej: hoteli, pensjonatów, parków tematycznych i bazy paraturystycznej: restauracji, sklepów, punktów usługowych, sieci komunikacyjnej, wodno-kanalizacyjnej, energetycznej itp.5 Inwestycje te mogą podejmować inwestorzy prywatni, jednostki administracji lokalnej, developerzy oraz banki. Mogą mieć one charakter rzeczowy, finansowy i niematerialny6. Tworzenie i modernizacja bazy turystycznej sprzyja unowocześnianiu całej bazy usługowej obszarów recepcji turystycznej i przyczynia się do poprawy obsługi turystów i ludności miejscowej. Rozwój infrastruktury turystycznej i usługowej wpływa na wzrost zatrudnienia, które ma odmienne cechy w fazie inwestycyjnej, a inne w fazie eksploatacyjnej. W fazie inwestycyjnej zatrudnienie jest związane z pracami budowlanymi i ma zwykle charakter przejściowy. W dłuższym okresie podstawowe znaczenie ma faza eksploatacyjna, a o wielkości zatrudnienia decyduje skala zapotrzebowania na usługi. Oprócz ilości zakupywanych dóbr i usług istotne znaczenie ma udział 3. B. Meyer, op. cit., s. 175. Ibidem, s. 175. 5 B. Meyer, op. cit., s. 177. 6 G. Gołembski, Metody stymulowania rozwoju turystyki w ujęciu przestrzennym, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2002, s. 10. 4.

(19) Józef Sala, Jacenty Musiał. -. gospodarki lokalnej w ich oferowaniu i wytwarzaniu. Im jest on większy, tym więcej osób znajdzie zatrudnienie dzięki napływowi turystów. Turystyka jest zjawiskiem ekonomicznym, które tworzy popyt na towary i usługi wytwarzane i oferowane przez różne sektory gospodarki: hotele, transport, gastronomię, biura podróży, handel detaliczny, sektor atrakcji turystycznych itp.7 Zatem koncentracja ruchu turystycznego może powodować wzrost dochodów na danym obszarze recepcji turystycznej (rys. 2). Każdy turysta dokonujący zakupu określonych towarów i usług wprowadza do obrotu gospodarczego pewne środki pieniężne, które w obrocie zamieniają się na towary, usługi, inwestycje, podatki, wynagrodzenie za pracę, czynsze, zyski itp.8 To, w jakiej formie występują w danej miejscowości turystycznej, uzależnione jest od oferowanego produktu, sytuacji gospodarczej i sposobu rozwoju podaży turystycznej9. Transfer dochodów turystów z miejsc ich zamieszkania do obszarów recepcji turystycznej umożliwia zatem zwiększenie dochodów ludności miejscowej w formie wynagrodzeń, czynszów dzierżawnych, dochodów ze sprzedaży towarów i usług. Przyczynia się do podniesienia ich standardu życia. Tak więc początkowe wydatki turystów uruchamiają dodatkowy strumień pieniądza, który przepływając przez różne sektory gospodarki, staje się dla nich źródłem efektów finansowych. Konsekwencją tego jest przyspieszony rozwój gospodarki. Korzystne oddziaływanie turystyki na rozwój regionu określa się mianem mnożnika. S. Medlik definiuje mnożniki jako „współczynniki liczbowe, które mierzą całkowite efekty początkowego wydatku turystycznego na danym obszarze, jako rezultat jego przenikania do gospodarki”10. Przyjmuje się, że model mnożnikowych efektów ekonomicznych z turystyki można przedstawić za pomocą następującego równania11: Kr = a + b + c , gdzie: Kr – regionalny mnożnik dochodu, a – bezpośredni dochód regionalny, będący sumą efektów finansowych jednostek bezpośrednio związanych z obsługą ruchu turystycznego (np. hoteli),. 7. J.W. Mundt, Einfűhrung in den Tourismus, Oldenbourg, Műnchen 2001, s. 355. Kompendium wiedzy o turystyce, red. G. Gołembski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Poznań 2002, s. 21. 9 E. Dziedzic, op. cit., s. 45. 10 S. Medlik, Leksykon podróży, turystyki i hotelarstwa, PWE, Warszawa 1995, s. 240. 11 S. Milne, Tourism and Economic Development in Vanuatu, „Journal of Tropical Geography” 1990, nr 11, s. 13–16. 8.

(20) Determinanty rozwoju gospodarki turystycznej…. .. b – pośredni dochód regionalny, będący sumą efektów finansowych jednostek w sposób pośredni związanych z obsługą ruchu turystycznego (np. producentów mebli), c – indukowany pośredni dochód regionalny, wynikający z wydatkowania efektów finansowych uzyskanych z bezpośredniej lub pośredniej działalności turystycznej (np. zatrudnionych w zakładach gastronomicznych). ! . .

(21) . .

(22)

(23) " . .

(24). .

(25)

(26) .

(27) .

(28)

(29) "

(30) . . !

(31)

(32) .

(33) .

(34) . . . !

(35)

(36) . Rys. 2. Relacje między wydatkami uczestników rynku turystycznego Źrodło: J.W. Mundt, op. cit., s. 356..

(37) .

(38) Józef Sala, Jacenty Musiał. &%. Regionalny mnożnik dochodu wskazuje, jaki efekt finansowy jest osiągany dzięki początkowym wydatkom turystów, czyli jak duży dodatkowy efekt powstaje w wyniku wydatkowania przez turystę jednej jednostki pieniężnej12. Omawiając pozytywne skutki wpływu turystyki na rozwój gospodarczy, należy wskazać na jeszcze jeden aspekt dochodowy, a mianowicie oddziaływanie na bilans płatniczy kraju. Przyjazdy zagranicznych turystów do miejscowości turystycznych są związane z transferem dewiz, co poprawia bilans płatniczy kraju i możliwości rozwoju gospodarczego. Osobnym rodzajem dochodów z turystyki są zwiększone wpływy do lokalnych budżetów. Są one pochodną dochodów uzyskiwanych przez mieszkańców oraz wpływów podatkowych. Dzięki temu obciążenia podatkowe przenoszone są na nierezydentów. W niektórych krajach występują specjalne podatki związane z turystyką. Na przykład podatek hotelowy w Nowym Jorku przynosi miastu ponad 300 mln dolarów dochodu. Świadczy to o tym, że opodatkowanie turystów staje się coraz bardziej popularnym, chociaż często ukrywanym, źródłem dochodów miejscowości turystycznych. Turystyka stymuluje także eksport miejscowych produktów. Jak wynika z niektórych badań, wydatki turystów na wyroby z tkanin, ceramiki, szkła, prezenty mogą kształtować się na poziomie 15–20% ogólnej kwoty wydatków ponoszonych w miejscowościach turystycznych13. Turystyka może zatem stymulować rozwój gospodarczy obszarów recepcji turystycznej, podnosić poziom życia ich ludności i poprawiać ich wizerunek. (#6igV`Xn_cdÑijgnhinXocVedl^Vija^bVcdlh`^Z\d (#&#OVgnh]^hidg^^gZ\^dcj. Powiat limanowski leży w środkowej części województwa małopolskiego. Graniczy z powiatami posiadającymi również atrakcyjne walory turystyczne: myślenickim, bocheńskim, brzeskim, nowosądeckim i nowotarskim. Na obszarze powiatu znajduje się pasmo Beskidu Wyspowego (Mogielica 1171 m n.p.m.) oraz północne stoki Gorców (Turbacz 1311 m n.p.m.). Utworzony w 1999 r. powiat limanowski składa się z 12 gmin, z czego dwie to gminy miejskie: Limanowa i Mszana Dolna, oraz 10 gmin wiejskich: Dobra, Jodłownik, Kamienica, Laskowa, Limanowa, Łukowica, Mszana Dolna, Niedźwiedź, Słopnice i Tymbark. W skład powiatu wchodzi ogółem 171 miejscowości.. 12 13. B. Meyer, op. cit., s. 170. P. Kotler, J. Bowen, J. Makens, op. cit., s. 578..

(39) Determinanty rozwoju gospodarki turystycznej…. &&. Rys. 3. Podział terytorialny powiatu limanowskiego Źródło: www.powiatlimanowa.pl, listopad 2005.. Powiat limanowski powstał w 1867 r. z połączenia dwóch istniejących wcześniej powiatów „sądowych” – limanowskiego i tymbarskiego. Obejmował ok. 954 km 2; w jego granicach znajdowały się tereny geograficzne zaliczane do Beskidu Wyspowego oraz północne partie Gorców. Teren ten w chwili likwidacji zamieszkiwało 95 tys. mieszkańców. Za czasów zaboru austriackiego powiat limanowski zyskał sławę „powiatu wzorcowego”. Stało się to za przyczyną Józefa Becka (seniora). Józef Beck opracował i wprowadził w powiecie limanowskim w czyn idee powiatu samorządowego. Samorząd powiatowy stanowiła Rada Powiatowa składająca się z 26 członków, która ze swego grona wybierała Wydział Powiatowy. Rada mogła decydować w sprawach zarządzania majątkiem powiatu, ustalania podatków państwowych, zarządzania instytucjami utrzymywanymi z funduszy powiatowych; sprawowała również nadzór nad gminami. Powołane do życia liczne organizacje gospodarcze i społeczne wniosły duży wkład w rozwój przetwórstwa produktów żywnościowych, a także oświaty. W 1929 r. utworzono Górską Szkołę Rolniczą w Łososinie Górnej – zakład mający wielkie zasługi dla rozwoju ogrodnictwa i hodowli na Ziemi Limanowskiej. W 1932 r. powołano Komisję Popierania Ruchu Letnisko-.

(40) Józef Sala, Jacenty Musiał. &'. wego, mającą na celu popularyzację walorów turystyczno-klimatycznych Ziemi Limanowskiej i budowy obiektów sanatoryjno-letniskowych14. W 1975 r. w związku z reformą administracyjną kraju powiat został zlikwidowany. Reaktywowany obecnie powiat limanowski zajmuje dawne geograficzno-historyczne obszary. Władze nawiązując do wzorców z przeszłości, dążą obecnie do wielofunkcyjnego, harmonijnego rozwoju subregionu. (#'#LVadgnijgnhinXocZhjWgZ\^dcja^bVcdlh`^Z\d. Walory przyrodnicze Powiat limanowski posiada cenne walory przyrodnicze (rys. 4). Większą część jego powierzchni zajmuje Beskid Wyspowy, którego charakterystyczną cechą jest to, że poszczególne szczyty nie tworzą pasm górskich, lecz są porozdzielane przełęczami. Ze szczytów Beskidu Wyspowego można podziwiać panoramy Tatr, Gorców i Babiej Góry. Najbardziej znane szczyty to Mogielica, Ćwiliń, Lubogoszcz, Łopień, Jaworz, a przełęcze to Gruszowiec, Widoma, Wysokie.. Rys. 4. Mapa fizyczna powiatu limanowskiego Źródło: powiatlimanowa.pl, listopad 2005. 14. J. Wielek, Limanowa – przewodnik po mieście i okolicy, PTTK, Warszawa–Kraków 1987, s. 3..

(41) Determinanty rozwoju gospodarki turystycznej…. &(. Powiat limanowski jest położony w górskiej strefie ekoklimatycznej Karpat, toteż na jego terenie świat roślinny i zwierzęcy jest bardzo zróżnicowany. Wśród obszarów roślinnych najważniejsze miejsce zajmują lasy o powierzchni 390 km2. Najczęściej występującym typem siedliskowym jest las górski o bogatym runie. Jego drzewostany tworzą głównie jodła, buk i świerk. Świerk występuje bardzo często, a powyżej 1150 m n.p.m. (regiel górny) jest dominującym rodzajem drzewostanu. Rośnie tu wiele rzadko spotykanych roślin, np. na wiosnę szafran nazywany krokusem, śnieżynka, przebiśnieg, lilia złotogłów, rosiczka okrągłolistna czy storczyk, a jesienią oset – dziewięćsił bezłodygłowy. Lasy obfitują w jagody, poziomki, maliny, jeżyny i grzyby. Faunę powiatu limanowskiego reprezentuje dzika zwierzyna: sarny, lisy, zające, borsuki, jelenie, wilki, rysie. Atrakcyjność turystyczną powiatu limanowskiego w dużym stopniu podnoszą występujące na jego obszarze tereny chronione, takie jak: Gorczański Park Narodowy oraz rezerwaty: Luboń Wielki, Śnieżnica, Kostrza. Gorczański Park Narodowy obejmuje obszar 7019 hektarów. Wokół parku utworzono otulinę o powierzchni 16 646 ha. Park obejmuje centralną część pasma Gorców: masywy Turbacza, Gorca, Kudłonia, dolinę Kamienicy15. W krajobrazie Gorców, zbudowanych z tworów fliszu karpackiego, dominują łagodne formy rzeźby, typowe dla Beskidów Zachodnich. Wzniesienia oraz grzbiety górskie są w szczytowych partiach zaokrąglone lub spłaszczone. Stoki łagodnie opadają ku dolinom, gdzie rzeźba ma odmienny charakter. Częste są stromizny, osuwiska, skaliste koryta potoków i progi skalne. Znajduje się tu kilka grot skalnych i jaskiń, utworzonych głównie na skutek przesunięcia skał. Największa z nich to Zbójecka Jama przy polanie Jaworzyna Kamienicka. Gorczański Park Narodowy jest typowym parkiem górskim, z piętrowym układem drzewostanów. Fragmenty drzewostanów zachowały charakter pierwotnej puszczy. Lasy regla dolnego tworzy buczyna karpacka z udziałem: jodły, klona, jawora, wiąza górskiego i olszy. W reglu górnym występuje bór świerkowy z ograniczonym udziałem gatunków liściastych. Flora parku jest typowa dla obszarów górskich. Oprócz zespołów leśnych regla dolnego (600–1150 m n.p.m.) i górnego (powyżej 1150 m n.p.m.) występują również nieleśne zespoły roślinne, takie jak: ziołorośla, młaki i traworośla. Polany i hale porastają krokusy. Do osobliwości należy podejźrzon lancetowaty, mający tu jedyne stanowisko w całych Karpatach polskich. Wśród 930 gatunków roślin naczyniowych występuje 17 gatunków alpejskich, 22 gatunki subalpejskie i 80 gatunków o charakterze reglowym i ogólnogórskim16.. 15 16. P. Dąbrowski, Park narodowy w Gorcach, Oddział Akademicki PTTK, Kraków 1984, s. 10. A. Gruszczyk, Gorce – Gorczański Park Narodowy, Forma, Kraków 2000, s. 15–18..

(42) Józef Sala, Jacenty Musiał. &). Dużą różnorodnością gatunkową charakteryzują się łąki i polany reglowe. Występuje tu 135 gatunków roślin naczyniowych. Najbogatszymi gatunkowo i najbarwniejszymi w porze kwitnienia są łąki mieczykowo-mietlicowe, łąki ostrożeńcowe i kośne traworośla. Rzadkie gatunki roślin mają swoje stanowiska w zespołach ziołorośli. Zajmują one kamienice nadpotokowe oraz strome, uwilgotnione zbocza w dolinach potoków i fragmentów źródlisk17. Walory antropogeniczne Powiat limanowski dysponuje atrakcyjnymi walorami antropogenicznymi. Jest on miejscem wielu pielgrzymek. Jest to zasługa zespołu bazyliki i sanktuarium Matki Boskiej Bolesnej w Limanowej oraz zespołu klasztornego oo. cystersów w Szczyrzycu. W ołtarzu głównym bazyliki znajduje się XIV-wieczna, otoczona kultem, rzeźbiona w drewnie gotycka Pieta, pochodząca z Węgier. Kult Matki Bożej Limanowskiej sięga XVIII w. Cennym zabytkiem bazyliki limanowskiej jest także późnogotycka chrzcielnica drewniana z 1527 r. oraz kilka obrazów i figur z XVII i XVIII w. Bazylika limanowska zasłynęła również ze względu na swoje witraże, projektowane przez Konrada Krzyżanowskiego, Józefa Mehoffera i kilku lokalnych artystów. Obok witraży S. Wyspiańskiego i J. Mehoffera w krakowskich kościołach, witraże limanowskie mają jedną z największych wartości artystycznych w Polsce18. Inną atrakcją turystyczną powiatu limanowskiego jest zespół klasztorny oo. cystersów w Szczyrzycu pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, zbudowany w połowie XVII w. Zakon cystersów rezyduje w Szczyrzycu od 1234 r. Najcenniejszymi zabytkami klasztoru są: XV-wieczny krucyfiks, XVI-wieczna kamienna kropielnica, kolekcja obrazów z wizerunkami świętych z XVII–XIX w., a ponadto murowany Dom Opata w ciągu zabudowań klasztornych pochodzących z XVI w. W budynku tym mieści się obecnie muzeum klasztorne z cennymi rękopisami od XIII w. i kopia unikatowej mapy świata, zbiory broni białej z okresu XVI–XIX w., a także obrazy i rzeźby, w tym gotycka Madonna z Dzieciątkiem namalowana na desce w 1460 r.19 Inną atrakcją turystyczną miasta Limanowa jest zabytkowy Dwór Marsów z przełomu XVIII i XIX w. Budynek jest typowym przykładem architektury dworkowej, murowany, o pobielanych ścianach, z długimi skrzydłami i gankiem z kolumnadą, przykryty łamanym dachem polskim. Dworek położony jest w dużym, starym parku miejskim. Na jego terenie rośnie wiele starych drzew. Obecnie w dworku mieści się muzeum regionalne z cennymi zbiorami historycznymi i etnograficznymi. 17. www.gpn.pl, listopad 2005. Gorce i Beskid Wyspowy. Przewodnik turystyczny, Pascal, Bielsko-Biała 1997, s. 12. 19 www.limanowa.pl, listopad 2005. 18.

(43) Determinanty rozwoju gospodarki turystycznej…. &*. Na terenie powiatu znajduje się jeszcze wiele innych atrakcji turystycznych, do których należy zaliczyć: drewniany, zabytkowy kościół w Jodłowniku, drewniany kościół w Dobrej, drewniano-murowany kościół parafialny w Skrzydlnej, „Orkanówkę” – drewnianą willę wzniesioną przez pisarza Władysława Orkana i inne. )#GdaVijgnhin`^lgdold_jhedZXocd"\dhedYVgXonb hjWgZ\^dcj )#&#Gdol_^c[gVhigjìjgn`dbjc^`VXn_cZ_edl^Vij. Będąc obszarem atrakcyjnym, powiat limanowski przyjmuje coraz większą liczbę turystów. Istotą turystyki jest zmiana miejsca pobytu, która pociąga za sobą potrzebę korzystania z usług transportowych. Głównym zadaniem transportu w turystyce jest zapewnienie dostępności transportowej między punktami wyjściowymi i punktem docelowym. Na kształtowanie dostępności transportowej decydujący wpływ wywierają: położenie danej miejscowości w stosunku do źródeł ruchu turystycznego, dogodność układu sieci transportowej, gęstość i stan techniczny sieci taboru oraz liczba i zasięg bezpośrednich połączeń stworzonych przez publiczne środki transportu. Można wyróżnić dostępność wewnętrzną, rozumianą jako możliwość przemieszczania się w obrębie danego regionu, oraz dostępność zewnętrzną traktowaną jako zespół warunków dojazdu do danego regionu. Dominujące znaczenie w obsłudze przewozów turystycznych ma transport drogowy (tabele 1 i 2). Sieć drogowa powiatu limanowskiego zarządzana jest w podziale 4-stopniowym na drogi krajowe, wojewódzkie, powiatowe i gminne. Tabela 1. Drogi krajowe i wojewódzkie na terenie powiatu limanowskiego w 2004 r. Numer drogi. Nazwa drogi. Gmina. Drogi krajowe 28. Zator–Wadowice–Rabka–Limanowa–Nowy Sącz–Gorlice–Jasło–Krosno–Sanok–Kuźmina – Bircza–Przemyśl–Medyka–granica państwa. Mszana Dolna Dobra Limanowa, Tymbark. Drogi wojewódzkie Kasina Wielka–Dobczyce–Wieliczka–Niepołomice–Ispina–Zielona–Szczurowa–Biskupice Radłowskie. Mszana Dolna. 964 965. Zielona–Bochnia–Limanowa. Limanowa. Lubień–Mszana Dolna–Kamienica–Zabrzeż. Mszana Dolna Kamienica. 968. Źródło: dane WUS w Krakowie..

(44) Józef Sala, Jacenty Musiał. &+. Tabela 2. Drogi powiatowe i gminne na terenie powiatu limanowskiego w 2004 r. (w km) Drogi powiatowe (w km) Ogółem 270. Drogi gminne (w km) ogółem 918. w tym o twardej nawierzchni razem 544. w tym o nawierzchni ulepszonej 427. Źródło: dane WUS w Krakowie.. Przez teren powiatu limanowskiego przebiega linia kolejowa relacji Nowy Sącz–Chabówka, na której odbywa się transport osobowy i towarowy. W ciągu ostatnich 10 lat nastąpił spadek zapotrzebowania na usługi świadczone przez PKP. W związku z tym częstość przejazdów pociągów osobowych na tej linii została ograniczona do minimum. W planach rozwojowych transportu kolejowego nie przewiduje się dalszej rozbudowy sieci kolejowej. Część linii o znaczeniu lokalnym przeznaczona zostanie do prywatyzacji, a część do likwidacji20. Duży wpływ na dostępność transportową z sąsiednich województw ma transport autobusowy, który na odległościach do 200 km oraz na obszarach pozbawionych sieci kolejowej spełnia rolę uzupełniającą w stosunku do kolei. Miernikiem tego rodzaju dostępności jest liczba i zasięg bezpośrednich połączeń autobusowych. Bezpośrednie połączenia autobusowe do Limanowej obejmują tylko południową część Polski. Limanowa posiada bezpośrednie połączenia autobusowe z takimi miejscowościami, jak: Cieszyn, Rybnik, Nysa, Katowice, Kraków, Mielec, Rzeszów, Krosno, Gorlice, Szczawnica, Zakopane, Żywiec. Podobnie jak w przypadku transportu kolejowego możliwy jest dogodny dojazd z innych miejscowości za pomocą połączeń autobusowych obsługujących Zakopane, Nowy Sącz, Krynicę. )#'#Gdol_^c[gVhigjìjgnijgnhinXocZ_. Baza noclegowa Firmy hotelowe stanowią bardzo ważną część prywatnego sektora przedsiębiorstw powiatu limanowskiego. Na terenie powiatu w 2004 r. funkcjonowały 34 obiekty noclegowe oraz 113 gospodarstw agroturystycznych. Obiekty noclegowe dysponowały 2085 miejscami noclegowymi. W strukturze bazy noclegowej zwraca uwagę brak obiektów noclegowych oferujących wyższy standard, takich jak hotele i motele, oraz taniej bazy noclegowej w postaci kempingów czy tanich hoteli. Najważniejszą rolę odgrywają ośrodki wczasowe i schroniska młodzieżowe. Trzecie miejsce przypada ośrodkom szkoleniowo-wypoczynkowym, które w 2004 r. dysponowały 1856 miejscami noclegowymi (tabela 3). 20. Profil społeczno-gospodarczy powiatu limanowskiego, Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków 2003, s. 38..

(45) Determinanty rozwoju gospodarki turystycznej…. &,. W istniejącej bazie noclegowej dokonują się przekształcenia. W przeszłości wiele obiektów noclegowych stanowiło własność firm państwowych, a świadczone przez nie usługi były elementem świadczeń socjalnych. Obecnie systematycznie zwiększa się liczba hoteli działających na zasadach komercyjnych. Struktura bazy powoli upodabnia się do modelu występującego w krajach zachodnich. Najważniejszą rolę na rynku usług hotelarskich zaczynają pełnić małe hotele prowadzone w formie przedsiębiorstw rodzinnych. Powoli powstają hotele o profilu kurortowym oferujące bogaty pakiet usług, kierowany do podróżujących w celach rekreacyjnych. Tabela 3. Turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania funkcjonujące w powiecie limanowskim w 2005 r. Wyszczególnienie Hotele Ośrodki wczasowe Ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe Inne obiekty hotelowe Schroniska Schroniska młodzieżowe Szkolne schroniska młodzieżowe Zespoły domków turystycznych Pola biwakowe Inne obiekty wykorzystywane dla celów turystycznych Ogółem. Liczba obiektów 3 4 4 2 1 1 6 1 1. Liczba miejsc noclegowych 172 307 512 84 25 22 188 40 10. 7. 401. 30. 1856. Źródło: dane WUS w Krakowie.. Na terenie powiatu limanowskiego rozwijają się gospodarstwa agroturystyczne. Obecnie na obszarze powiatu działa 113 gospodarstw, stanowią więc najważniejszą część bazy noclegowej. Powiat limanowski ma korzystne warunki rozwoju agroturystyki, ponieważ: – dysponuje atrakcyjnym środowiskiem przyrodniczym, – cechuje się niskim poziomem urbanizacji i uprzemysłowienia, – odznacza się harmonijnym krajobrazem kulturowym, – niektóre gospodarstwa mają niewykorzystane zasoby mieszkaniowe, – intensywność produkcji rolnej jest ograniczona. Rozwój gospodarstw agroturystycznych przynosi mieszkańcom określone korzyści dzięki wynajmowi pokoi i miejsc na przydomowych polach biwakowych, sprzedaży usług, wyrobów produkcji własnej, szczególnie produktów żywnościowych21. 21. M. Drzewiecki, Podstawy agroturystyki, Wydawnictwo OPO, Bydgoszcz 2001, s. 41..

(46) &-. Józef Sala, Jacenty Musiał. Rozwój agroturystyki przynosi także korzyści ekologiczne. Dzięki niej powstaje klimat społeczny sprzyjający poprawie środowiska naturalnego, zwiększaniu powierzchni lasów, rozwojowi rolnictwa ekologicznego. Aby podnieść atrakcyjność turystyczną regionu, społeczności lokalne podejmują działania sprzyjające zachowaniu zabytkowych budynków mieszkalnych i gospodarczo-produkcyjnych. Agroturystyka sprzyja podtrzymywaniu lokalnych tradycji w zakresie umiejętności rzemieślniczych, tradycji ludowych, kulinarnych i obyczajów wiejskich. Rozmieszczenie bazy noclegowej na obszarze powiatu limanowskiego jest nierównomierne. Ponad 75,7% ogółu miejsc noclegowych skupia się na terenie gmin: Limanowa, Mszana Dolna oraz Niedźwiedź. Z pozostałych gmin znaczący udział ma Kamienica i Tymbark. Udział pozostałych gmin w strukturze bazy hotelowej jest niewielki. Wykorzystanie bazy noclegowej jest niezadowalające, co świadczy o znacznych rezerwach mocy usługowych oraz niskiej jej rentowności. Jest efektem braku atrakcyjnej oferty usługowej, jej skutecznej promocji oraz dystrybucji. Dowodzi to również słabej współpracy i aktywności różnych podmiotów działających w branży turystycznej w zwiększaniu atrakcyjności i tworzeniu nowych produktów turystycznych. Jednym z głównych powodów słabego wykorzystania bazy noclegowej jest niski standard wyposażenia obiektów i niezadowalająca jakość świadczonych usług. Większość obiektów budowana była na przełomie lat 60. i 70. XX w. Obiekty te były dostosowane do ówczesnych wymagań klientów. Charakteryzowały się skromnym wyposażeniem i nie zawsze przemyślaną lokalizacją. Stan ten dodatkowo pogorszyła postępująca w ostatnich latach dekapitalizacja obiektów. Baza gastronomiczna Baza gastronomiczna obok bazy noclegowej stanowi podstawowy warunek rozwoju ruchu turystycznego. Zaspokojenie potrzeb żywieniowych należy do podstawowych obowiązków terenów recepcyjnych i rzutuje w dużej mierze na dochodowość i ocenę jakości całego pakietu usług turystycznych. Może być także przedmiotem zainteresowania turysty ze względu na atrakcyjną kuchnię regionalną, wystrój lokalu oraz jego działalność rozrywkową. Baza gastronomiczna służy zarówno miejscowej ludności, jak i turystom. Jak wynika z danych statystycznych WUS na terenie powiatu limanowskiego pod koniec 2005 r. funkcjonowało ogółem 128 zakładów gastronomicznych (tabela 4). Najwięcej placówek znajduje się w mieście Limanowa, Mszanie Dolnej oraz w gminach: Laskowa, Kamienica, Tymbark. Ponadto wyżywienie proponuje turystom większość gospodarstw agroturystycznych. Oferują one całodzienne wyżywienie, potrawy regionalne, żywność z własnego gospodarstwa, a wieczorami organizowane są ogniska i grill..

(47) Determinanty rozwoju gospodarki turystycznej…. &.. Tabela 4. Baza gastronomiczna w powiecie limanowskim w 2005 r. Wyszczególnienie Restauracje Bary Stołówki Pozostałe placówki gastronomiczne Ogółem. Liczba zakładów 22 72 12 22 128. Źródło: dane WUS w Krakowie na podstawie rejestru REGON.. Mimo dużego przyrostu liczby obiektów w ostatnich latach, stan bazy gastronomicznej jest nadal niezadowalający. W rejonach o większym natężeniu ruchu turystycznego oraz przy drogach tranzytowych brakuje dużych placówek gastronomicznych, zdolnych obsłużyć większą liczbę turystów oraz oferujących szerszy asortyment potraw. Brakuje również typowych zajazdów, gospód czy karczm serwujących dania regionalne. Niewystarczająca jest także liczba restauracji o podwyższonym standardzie oraz lokali rozrywkowych. Baza towarzysząca Turystyka wymaga rozwoju bazy towarzyszącej. Należą do nich obiekty i urządzenia o charakterze usługowym, sportowym, rekreacyjnym, handlowym, rozrywkowym, kulturalnym, które zaspokajają różnorodne potrzeby, zarówno ludności miejscowej, jak i turystów, oraz podnoszą atrakcyjność obszarów recepcji turystycznej. W powiecie limanowskim w 2005 r. działalność usługową prowadziło 5 biur podróży, 2 punkty informacji turystycznej oraz 3 stowarzyszenia agroturystyczne, z czego 4 biura podróży znajdują się w Limanowej, a 1 w Mszanie Dolnej. Punkty informacji turystycznej są zlokalizowane w Dobrej, Limanowej, a stowarzyszenia agroturystyczne działają w Mszanie Dolnej, Limanowej i Kamienicy. Turyści mogą zasięgać informacji także w urzędach gmin w Kamienicy, Laskowej, Tymbarku, Słopnicach oraz Limanowej. Limanowa posiada zespół obiektów kulturalnych, zapewniających wszystkim zainteresowanym dogodny kontakt z szeroko pojętą kulturą. Należą do nich: Miejski Dom Kultury, miejska i powiatowa Biblioteka Publiczna wraz z Miejską Galerią Sztuki, Biblioteka Pedagogiczna i Biblioteka Parafialna, Muzeum Regionalne Ziemi Limanowskiej oraz Muzeum Parafialne. Imprezy kulturalne odbywają się także w auli Szkoły Muzycznej im. G. Bacewicz oraz w sali Domu Pielgrzyma. W lecie w limanowskiej bazylice odbywają się koncerty muzyki organowej. Wymienione instytucje kulturalne prowadzą wszechstronną działalność. Limanowski Dom Kultury, dysponujący dużą salą widowiskową, jest gospodarzem większości imprez kulturalnych. Tutaj odbywają się spotkania artystyczne.

(48) '%. Józef Sala, Jacenty Musiał. o charakterze festiwalowym, takie jak: Festiwal Folklorystyczny „Limanowska Słaza”, Festiwal Piosenki Turystycznej, powiatowe i gminne przeglądy dorobku kulturalnego kół gospodyń wiejskich, Dni Gorczańskie. Na tutejszej scenie próbują swoich sił młodzi miłośnicy teatru, realizując aktorskie pasje w grupie teatralnej „Zero”. W Domu Kultury znajduje się kino, odbywają się tam również zjazdy, konferencje i spotkania o zasięgu regionalnym i ogólnopolskim. W lecie Dom Kultury przygotowuje program pn. „Limanowskie lato artystyczne”. W czasie wakacji mieszkańcy miasta i turyści mają możliwość uczestniczenia w prezentacjach wielu zespołów i solistów występujących na plenerowej estradzie ustawionej na limanowskim rynku. Zbiory muzeum Ziemi Limanowskiej, mieszczące się w zabytkowym dworze Marsów, przyczyniają się do popularyzowania zabytków oraz walorów krajoznawczych miasta i powiatu, w specjalnej galerii portretów przypominane są zasłużone dla regionu postacie, prezentowane są stałe wystawy ukazujące historię miasta oraz obiekty etnograficzne i kulturę ludową Ziemi Limanowskiej. W salach wystawowych muzeum zawsze czynna jest jakaś wystawa czasowa, poświęcona miejscowym twórcom lub wybranemu tematowi. Tutaj odbywają się mające swoją tradycję „Posiady Muzealne”, sesje popularno-naukowe, a także spotkania miłośników sztuk pięknych. Działalności kulturalnej służą także obiekty sanktuarium limanowskiego. Tutaj corocznie organizowane są konkursy palm wielkanocnych oraz przeglądy szopek i zespołów kolędniczych. W Muzeum Parafialnym obejrzeć można zbiory sztuki sakralnej oraz pamiątki związane z historią miasta. Wszystkie placówki kulturalne sprzyjają działalności bardzo różnorodnych zespołów artystycznych mających często kilkudziesięcioletnią tradycję. Należą do nich: regionalny Zespół Pieśni i Tańca „Limanowianie”, orkiestra dęta „Echo Podhala”, trzy zespoły chóralne istniejące przy bazylice – „Pueri Cantores Limanovienses”, „Canticum Jubilaeum” oraz najstarszy z nich – chór męski. Należy także wspomnieć o wspierających działalność kulturalną stowarzyszeniach społecznych, takich jak: Towarzystwo Fotograficzne „Nova”, Towarzystwo Miłośników Ziemi Limanowskiej, Związek Limanowian. Ważnym czynnikiem kulturotwórczym w regionie jest bardzo prężnie działająca i reprezentująca wysoki poziom prasa lokalna. Władze powiatu limanowskiego starają się stwarzać korzystne warunki do rozwoju przedsiębiorczości i zewnętrznych inwestycji. Szczególnie dużą wagę przywiązuje się do pozyskania zewnętrznych inwestorów, którzy dzięki zlokalizowaniu nowych inwestycji na terenie powiatu tworzą nowe miejsca pracy dla mieszkańców. Dużym atutem powiatu jest strefa aktywności gospodarczej, której teren jest dobrze przygotowany na potrzeby inwestorów oraz profesjonalnie działający Powiatowy Punkt Obsługi Inwestorów, który prowadzi kompleksową ich obsługę w trakcie całego procesu inwestycyjnego. Na wysoką atrakcyjność inwestycyjną.

(49) Determinanty rozwoju gospodarki turystycznej…. '&. powiatu wpływa również przejrzysty system ulg i zachęt inwestycyjnych poprzez stworzenie praktycznej i szerokiej informacji o środkach pomocowych dla działalności gospodarczej. Jednym z podstawowych czynników rozwoju powiatu staje się aktywizacja lokalnego kapitału. Dzięki opracowaniu i zatwierdzeniu planu przestrzennego zagospodarowania powiatu wyznaczone zostały obszary, gdzie inwestorzy mogą budować hotele, zakłady gastronomiczne i obiekty rekreacyjne. Wszystkie te przedsięwzięcia mają służyć rozwojowi przedsiębiorczości ze szczególnym uwzględnieniem sektora gospodarki turystycznej. *#HigViZ\^Vgdold_jedl^Vija^bVcdlh`^Z\dloV`gZh^Z ijgnhin`^^lnedXonc`j Gospodarka turystyczna w powiecie limanowskim może być ważnym sektorem działalności na tym terenie, przynosić dochody, przyczyniać się do modernizacji gospodarki, podnosić poziom zamożności jego mieszkańców. Przyjęta przez samorząd powiatowy strategia rozwoju stanowi punkt wyjścia do podjęcia starań o włączenie niektórych ważnych inwestycji z zakresu turystyki do planu rozwoju Regionu Małopolskiego. Będzie ona także podstawą do ubiegania się o wsparcie finansowe z budżetu państwa, agencji i fundacji rządowych oraz o środki pomocowe Unii Europejskiej i innych organizacji. Strategia ma służyć mobilizacji wszystkich mieszkańców, instytucji i firm do wysiłku na rzecz rozwoju turystyki poprzez lepsze wykorzystanie zasobów przyrodniczych i kulturowych oraz poprawę wizerunku i dochodowości z tytułu obsługi ruchu turystycznego. Za priorytetowe zadanie przyjęto wykreowanie nowych, atrakcyjnych produktów turystycznych. Zakłada się rozwój funkcji uzdrowiskowych w rejonie Szczawy i Poręby Wielkiej. Przewiduje się budowę pijalni wód mineralnych w Szczawie na bazie istniejących wód mineralnych oraz basenów całorocznych zasilanych wodą ze źródeł cieplicowych w Porębie Wielkiej. Ta ostatnia inwestycja, której rozpoczęcie przewiduje się w 2008 r., będzie wielkim przedsięwzięciem. Jej realizacja może przyciągnąć wielu turystów i stworzyć warunki do rozwoju bazy noclegowej, gastronomicznej i towarzyszącej. Może także mieć wpływ na utworzenie wielu nowych miejsc pracy. Dobre perspektywy rozwoju ma aktywna turystyka, która polega na wykorzystaniu zróżnicowanego ukształtowania terenu, sprzyjających warunków klimatycznych oraz sieci szlaków pieszych, rowerowych i konnych oraz wyciągów narciarskich. Różne formy turystyki pieszej i rowerowej mogą być rozwijane we wszystkich gminach powiatu, a w szczególności w Mszanie Dolnej, Limanowej, Kamienicy, Tymbarku i Laskowej. Doskonałe warunki do rozwoju narciarstwa mają gminy: Niedźwiedź, Mszana Dolna, Limanowa, Kamienica, Tymbark, Laskowa..

(50) ''. Józef Sala, Jacenty Musiał. Na terenie powiatu z powodzeniem może być rozwijana turystyka religijno-pielgrzymkowa. Spośród obiektów kultu religijnego najwięcej turystów przyciągają: klasztor oo. Cystersów w Szczyrzycu, bazylika pod wezwaniem Matki Boskiej Bolesnej w Limanowej oraz sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia w Pasierbcu. Atrakcją turystyczną powiatu jest Gorczański Park Narodowy. Obecnie ruch turystyczny na jego obszarze jest dość znaczny. Strategicznym celem zagospodarowania turystycznego parku i sąsiadujących z nim miejscowości jest nie tylko ochrona walorów przyrodniczych, ale również zapewnienie warunków udostępniania tych terenów na cele turystyczne. Dlatego zakłada się, że głównymi problemami, które będą rozwiązywane na jego obszarze, są: – nadrzędność ochrony środowiska w stosunku do innych funkcji, w tym także funkcji turystycznych, – wprowadzenie na terenie parku odpowiednich form turystyki przyjaznych dla środowiska. Na terenie parku rozwijana będzie turystyka piesza, prowadzona będzie działalność naukowa i szkoleniowa, – podnoszenie jakości walorów i atrakcji turystycznych. Rozszerzona zostanie wielkość otuliny parku, zwiększy się i poszerzy obszar zalesień, – restrukturyzacja zagospodarowania turystycznego, – wdrożenie odpowiedniego systemu obsługi ruchu turystycznego. W celu podniesienia atrakcyjności turystycznej powiatu przewiduje się budowę ośrodków sportowo-rekreacyjnych w miejscowościach atrakcyjnych turystycznie oraz zagospodarowanie turystyczne góry Mogielica. Władze powiatu powinny tworzyć sprzyjający klimat do inwestowania w sektor turystyczny. Dalszej rozbudowy i modernizacji wymaga baza hotelowa i gastronomiczna. Konieczny jest rozwój hoteli kurortowych i obiektów o wyższym standardzie. Słabą stroną regionu jest zbyt mała – w stosunku do potrzeb – liczba kempingów, pól namiotowych czy stacji benzynowych. Inwestycją mogącą zaktywizować turystycznie obszar całego powiatu byłaby budowa zbiornika wodnego na rzece Łososinie we wsi Młynne. Inwestycja ta wymaga jednak wielkich nakładów finansowych, które nie są przewidziane w budżecie powiatu. Szansą w zakresie realizacji tego projektu jest możliwość uzyskania dotacji ze środków Unii Europejskiej. Nadal powinien być popierany rozwój agroturystyki. Daje ona rolnikom szanse zwiększenia dochodów i może przyczyniać się do aktywizacji gospodarczej powiatu. Poprawy wymaga system promocji turystycznej powiatu. Powinien on być ściśle powiązany z promocją Regionu Małopolskiego. Wymienione kierunki działań są szansą i podstawą dalszego rozwoju turystyki w powiecie limanowskim w najbliższym 10-leciu. Proponowana strategia rozwoju turystyki w powiecie limanowskim zmierza do wzmocnienia jego pozycji na rynku turystycznym. Pomyślna realizacja strategii zależy od efektywnej współ-.

(51) Determinanty rozwoju gospodarki turystycznej…. '(. pracy między samorządami gminnymi oraz podmiotami działającymi w branży turystycznej. Istotna jest więc koncentracja działań oraz mobilizacja środków finansowych przeznaczonych na realizację podjętych zadań i wyznaczonych programów. AîZgVijgV Dąbrowski P., Park narodowy w Gorcach, Oddział Akademicki PTTK, Kraków 1984. Drzewiecki M., Podstawy agroturystyki, Wydawnictwo OPO, Bydgoszcz 2001. Dziedzic E., Obszar recepcji turystycznej jako przedmiot zarządzania strategicznego, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1998. Gołembski G., Metody stymulowania rozwoju turystyki w ujęciu przestrzennym, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2001. Gorce i Beskid Wyspowy. Przewodnik turystyczny, Pascal, Bielsko-Biała 1997. Gruszczyk A., Gorce – Gorczański Park Narodowy, Forma, Kraków 2000. Kompendium wiedzy o turystyce, red. G. Gołembski, Warszawa–Poznań 2002. Kotler P., Bowen J., Makens J., Marketing for Hospitality and Tourism, Prentice Hall, Upper Saddle River 1999. Medlik S., Leksykon podróży, turystyki i hotelarstwa, PWE, Warszawa 1995. Meyer B., Turystyka jako ekonomiczny czynnik kształtowania przestrzeni, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004. Milne S., Tourism and Economic Development in Vanuatu, „Journal of Tropical Geography” 1990, nr 11. Mundt J.W., Einfűhrung in den Tourismus, Oldenbourg, Műnchen 2001. Profil społeczno-gospodarczy powiatu limanowskiego, Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków 2003. Wielek J., Limanowa – przewodnik po mieście i okolicy, PTTK, Warszawa–Kraków 1987. 9ZiZgb^cVcihVcYIgZcYh^ci]Z9ZkZadebZcid[i]ZIdjg^hb :Xdcdbn^ci]ZA^bVcdlVHjW"gZ\^dc Tourism plays an important role in stimulating regional socio-economic development. It contributes to the development of the tourist and paratourist infrastructure in municipalities. The inflow of tourists to the tourist areas brings revenues to their residents and leads to a multiplier effect. The Limanowa district is an attractive sub-region for tourism due to its attractive natural and anthropological resources. Thanks to the development of tourism, many hotel facilities, agro-tourism farms, and service companies have been created. The district, however, does not fully take advantage of the opportunities offered by the development of tourism. A major role in the development of tourist traffic could be played by the development of spas in Szczawa and Poręba Wielka and the construction of a reservoir on the Łososina River. The Limanowa district has great potential and good conditions for the development of skiing, religious and pilgrimage tourism, as well as hiking and biking. Virtually all tourism infrastructure nodes require expansion and modernisation..

(52)