Ocena efektów wprowadzania nowych form organizacji pracy. Uwagi na tle dodwiadczeń brytyjskich i francuskich

« C I A U N 1 í f * S i I ł I I 5 t o o / l t H 5 I 5 f O L l * ОЕСПНОМ1СА 99, 1989

Z o f í d M i k o ł a j c z y k ’

OCENA E f tKłÓw «PROWAO/ANJA NOWYCH ГОКМ ORGANIZACJI PKACY

tlWAGł NA l i t UOŚKIAOCZFŃ 0RY IY JSK ICH [ FRANCUSKICH

Ко í íly г etapów s k ł a d a j ą c y c h s i «? na c y k l postępowania r e o r g a ­ n iz a c y jn e g o p osiada swoje o k re ś lo n e z a d a n ia , k t ó r y c h r e a l i z a c j a prowadzi do o s i ą g n i ę c i a zakładanego c e l u ogólnego, ja k im j e s t u- s p ra w n ie n ie o r g a n i z a c j i i n s t y t u c j i lub j e j elementów składow ych. ^ o d n i e s i e n i u do każdego z tych etapów: od form ułowania c e ł u i przedmiotu o rg a nizow a n ie poprzez r e j e s t r a c j ę stanu i s t n i e j ą c e g o - jogo a n a l i z ę i diagnozę, twórcze dochodzenie do nowych r o z w i ą ­ zań t ic h ocenę, wybór n a j k o r z y c t n j e J s * e e o w a r i a n t u , p r o j e k t o w a ­ n iu nowej o r g a n i z a c j i , wdrożenie i nadzór nad p r a w i d ło w o ś c ią j e j funkcjonow ania - przygotowano szczegółową metodykę postępowania » t e c h n i k i , w s p o m a g a j ą c e r e a l i z a c j i ; celów cząstkowych 1 komple­ k s o w y c h . Z o s t a ł y one op isan e w l i t e r a t u r z e , zweryfikowane w prak-

tyCß i stosowane przez t r z y czw arte wieku z n i e w i e l k i o i zmiana­ mi w p o d e j ś c i u do tw o rze n ia rzeczy z o r g a n iz o w a n e j, w ł a ś c i w i e bez względy r.a n u r t t e o r e t y c z n y , dominujący w danym o k r e s i e w nauce o r g r m i z a c j ł i z a r z ą d z a n ia .

J e d n o c z e n i e , również bez względu na i s t n i e j ą c e t e n d e n c j e , punkt c i ę ż k o ś c i w metodyce postępowania badawczego, a zatem w doborze? i w y k o rz y s t a n iu t e c h n i k o r g a n i z a c y jn y c h , potoZony b y ł na s t a d i a w c z e ś n ie js z e r e o r g a n i z a c j i . Rozważania t e o r e t y c z n e i

‘ P r o t . zwycz. dr h a b i i . , K ie ro w n ik K a te d r y O r g a n i z a c j i i K ie r o w a n ia l i t .

186 ?ofia Mikołajeгук » _______________

Ic h p ra k ty c z n a w e r y f i k a c j a ko ń cz y ły s i ę w najlepszym wypadku na e t a p i e wdrożenia, a d a ls z e lo ey nowej o r g a n i z a c j i kwitowano stw ie rd zo n ie m : "utrz ym a n ie przez k o n t r o l ę " .

W ramach n u r t 4 systemowego w yró żn ia s i ę jednak w yraź nie e- tap p ó ź n i e j s z y * , a więc etap oszacowania efpktrtw ekonomicznych zmian o r g a n i z a c y jn y c h , n ie r o z w i j a j ą c jednak ani potrzebnych na- rzgtizi - t e c h n i k - ani m etodologicznych u o g ó ln ie ń w o d n i e s i e n i u so- u s t a l e n i a r e z u lt a t ó w tych z o ia n . Z a g a d n ie n ie tn s t a ł o s i ę Je s z c z e b a r d z i e j i s t o t n e , kied y do gło su z a c z ę ły dochodzić po- trzetiy o k r e ś l a n i a efektów n ie t y l k o sprawnościowych, a l e i spo- ł e c z n y c b postępowania reo rg a n i z scy jnego . Ha' prz«*Etrzem b«w i w o s t a t n i e g o ć w ie rć w ie c z a w k r a j a c h r o z w i n i ę t y c h zaczęto na s z e r o ­ ką ąicalę wprowadzać zmiany o r g a n i z a c y jn e na drodze tzw. '’p r z e ­ p r o je k to w a n ia p r a c y " ( j o b r e d e s i g n ) .

".lub re d e s ig n ooajmuje чгегсд d z i a ł a ń w 7it _{r a s i e o r g a n i z a c j i} p rac y 1 j e j r e s t r u k t u r a l i z a c j i . 5q one r ń ł n j e nazywane jako? r o t a c j a p r a c y , p o s z e rz e n ia p r a c y , wzbogacenie p r a c y , prace w z e ­ s p o ła c h autonomicznych i humanizacja o r a ę y . I s t o t i j i c h jest. to, że a ta n o w i; r e a k c ję p rze ciw k o t r a d y c y j n e j metodzie o r g a n i z a c j i p r a c y , w wyniku k t ó r e j p rac a s t a ł a s i ę u p rosz czo na , fra g m e n ta r y ­ czna, p o w t a rz a ln a , przy wykonywaniu k t ó r e j r o b o tn ik j e s t poz- b jw io n y m ożliw ości w y k o rz y s t a n ia w ła s n e j i n i c j i ł t y w y , posiadanych cach i n t e l e k t u a l n y c n , k o n t r o l i efektów w ła s n e j ргису £• •O w ** s t o s i e job re d e s ig n stanow i przemyślane p o d e j ś c i e dc o r g a n i z o ­ wania p rac y i n d y w i d u a ln e j iu b .g ru p o w e j w t a k i sposób, aby z o s t a ­ ły zapewnione, w ię k s/a kompleksowość d z i a ł a n i a poprzez różnorodne autonomiczne o p e r a c j e , ł ą c z n i e z o p t y m a l i z a c j ę pożądanych re z u l- t a t ń w ’*2 .

Te o s t a t n i e zmiany z a c z ę ły dominować w l i t e r a t u r z e , zw iąz a ­ n e j z nowymi tendencjami w o r g a n i z a c j i p rac y s ta n o w is k , przy czym c z ę ś c i e j b y ł y to p u b l i k a c j e z zakresu nauk p s yc h o lo g ic z n y c h i s o c j o l o g i c z n y c h n i ż nauk o r g a n i z a c j i , za rz ą d z a n ia f

ekonomie*-f . I. i p t a k , Systémová o r g a n i z a c j a p r a c e , f t l f a , B r a ­ t i s l a v a 1986, C. N a č) 1 e r , Work Systems Redesign - The I d e a l s Concept, D. I r w i n I n c . , Homewood, I l l i n o i s 1967.

2 4. 3. H e * p, C . W . C l e g g , T . O . « a l l , job Red esicn- C o ntenj P ro c e s s and Outcomes, “ Employee R e l a t i o n s "

nych. D lateg o t ei wprow adzane tzw. nowe formy o r g a n i z a c j i p r a ­ c y , s ta r a n o s i ę o c e n ia ć przede wszystkim postawy rob otników , o- s ią g a n ą przez n ic h s a t y s f a k c j ę d z i ę k i p rac y o b o n a ts z e j t r e ś c i , w odpowiednio dobranych i zorganizowanych zespołach l t d .

J a k w y ra ź n ie s tw ie r d z a A. G. Hopwood5 , " t a k i e p o d e j ś c i e s p r z y j a ł o z a in t « re s n w a n lu w z a k r e s i e oceny s p o łe c z n e j e f e k t y w ­ n o ś c i nowych form o r g a n i z a c j i p r a c y . W i e le z w c z e ś n ie js z y c h o- cen b y ło n i e d o j r z a ł y c h i up rosz czo nych . A le p ó ź n i e j 2aczę to po­ św ięcać w i ę c e j w y s iłk u na wskazywanie społecznego c h a r a k t e r u s a ­ mego procesu zmian i jeg o sp ołeczn ych k onsekw encji w sposób b a r ­ d z i e j s y s t e m a t y c z n y . J e s t ebeem e możliwe w p r z e d s i ę b i o r s t w i e oszacowanie woływu l o r * o r g a n i z a c j i na in d yw id u a ln e i społeczne postawy, w y k o rz y s tu ją c stosowne i w artościo w e in stru m e n ty o- eeny " .

Tednakż® cytowany autur-ekonom ista i s p e c j a l i s t a za rzą d z a nia "rodem” z O xfordzkiego Lertrum Nauk Z a rz ą d za n ia - dodaje zgod­ n i e z własnymi przekonaniami i fa k ty c z n ą s y t u a c j ą w l i t e r a t u r z e

i p r a k t y c e , co n a s t ę p u j e : "w p r z o c i w i e ń s t w i e do teg o , oszacowa­ n i e akunomicznych nakładów i efektów programów poprawy e q u a l i t y ot _{working l i f p « b y ł o stosunkowo zaniedbywane. Występowała j e d ­} nak ten d e ncja zarówno w o d n i e s i e n i u do innowatorów s p o łe c z n y c h , Jak i p r o f e s j o n a l i s t ó w [o rg a n iz a to r ó w - p rzy p . Z. M.] pomiaru z Jtfd nej s tr o n y efektów finan so w ych , a z d r u g i e j oceny za s p o k o je ­ n i a p o trz e b l u d / M t h ja k o dwóch odrębnych obszarów z a i n t e r e s o ­ wania. Zamiast k ł a ś ć n a c i s k na » w s p ó ł g r a n i e « - s i ł s p o łe c z n y c h , t e c h n ic z n y c h i ekonomicznych, k t ó r e p r z e c ie ż ł ą c z n i e tworzą przed­ s i ę b i o r s t w o , różne grupy c z ę s to w y b i e r a ł y z u p e łn ie in n e , rozbież­ ne podstawy oceny w a r t o ś c i wyników, p o d k r e ś l a ją c tym samym różne punkty w id z en ia e fe k t y w n o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w a " 4 .

W e f e k c i e t a k i e j r o z b i e ż n o ś c i in te r e s ó w ekonom iści i o r g a n i ­ z a to rz y uznaw ali dom inację k r y t e r i ó w finansow ych i s p ra w n o ś c io ­ wych r e o r g a n i z a c j i . Widoczne to b y ło p r z e c ie ż w o d n i e s i e n i u do badania metod i m ie rz e n ia p r a c y , g d zie celem b y ło p o d n i e s i e n i e

* A. G. H o p w o o d, Towards the Economic Assesmcnt of New Forms of Wor'< O r g a n i z a t i o n , [w :] The Q u a l i t y of Working L i f e in w estern and E a s t e r n Europe, A s s o c ia t e d B u s in e s s P r e s s , Lon­ don 1979, s . 102.

p roduktywności i wyników finansow ych p r z e d s i ę b i o r s t w . t t e k ty spo­ łe c zn e b y ły tu wprawdzie p od k ro zla n e, zwłaszcza w o d n i e s i e n i u do poprawy warunków f iz y c z n y c h p racy i j e j ergonomicznych aspektów, a l e traktowane b y ł y zbyt wąsko i marginesowo.

Tego rod za ju s y t u a c j a b y ła typowa n ie t y ł k u d la k ra jó w z a ­ c h o d n ic h . W metodyce p o s tęp o w a li a r e o r g a n iz a c y jn e g o , p o p u la r y z o ­ wanej v p o l s k i e j l i t e r a t u r z e , e f e k t y spułpczne zmian (w tym po­ prawa warunków p r a c y , u s t a l e n i e przerw na r e g e n e r a c ję s i ł i od­ p oczynek) b y ł y p o d k re ś le ń « , a l e w p r a k t y c e ja k o niewymierne s t a ­ wiane w ocenach w d a l s z e j k o l e j n o ś c i po t a k i c h Możliwych do u- s t a l e r i i a e f e k t a c h , j a k : wzrost w y d a jn o ś c i, l i k w i d a c j a p r z e s t o ­ jów, le p sze w y k o rz y s ta n ie parku maszynowego, z m n ie js z e n ie zatrud­ n i e n i a , obniżka kosztów m a te ria ło w y c h i t d .

Tymczasem o p i e r a j ą c s i ę na dośw iad czen iach in nych k ra jó w , zaczyna dominować p ogląd, że r e o r g a n i z a c j a p rac y dokonana jako r e z u l t a t wprowadzenia nowych form t y l k o wtedy może być oceniona p o z y ty w n ie , k ie d y n i e s i e za sobą równocześnie poprawę warunków f i z y c z n y c h i s p ołe czn ych ( a t m o s f o r y 4 p r a c y , wzrost zadowolenia z j e j wykonywania poprzez w s p ó łu c z e s tn ic tw o w r e a l i z a c j i celów swojego p r z e d s i ę b i o r s t w a , a l e i poprawę warunków ekonomicznych - a więc wzrost p ł a c oraz w tedy, kied y p rzy n o si sewswu p r z e d s i ę ­ b io rs tw u wymierne e f e k t y ekonomiczne. C zy li.: k ie d y obok human i -s ty c z n y c h a-spektów r e o rg a n i z a c j i w y-stę p u je pozytywna r ó ż n ic a ____w n a k ła dach na n ią ponoszonych i uzys k iw a nych k o r z y ś c i a c h ekono­

micznych . .

n i e s t e t y n a le ż y s t w i e r d z i ć , że n ie c o inny system w a r t o ś c i zaczyna dominować w P n l s c e w d r u g i e j p o ło w ie ł a t oslemdzie ^ i q * t y c h . Otóż mimo o f i c j a l n e g o p o p a r c ia d la nowych - przede wszy­ stkim zespołowych (b rygadow ych) - form o r g a n i z a c j i p r a c y , p o s i a ­ d a ją c y c h z z a ło ż e n ia c e l e s p o łe c z n e , i s t n i e j e bardzo s i l n a p r e ­ s j a ekonomiczna, będąca częściow o r e z u lta te m i s t o t n i e trudnych kryzysowych warunków, w j a k i c h k r a j s i ę z n a l a z ł . Może ona spowo­ dować, iż z a le c a n a odgórnie przez władze p o l i t y c z n e i gospodar­ cze r e o r g a n i z a c j a - k t ó r a n ie p r z y n i e s i e widocznych r e z u lt a tó w ekonomicznych - mimo że s łu s z n a z punktu w id z e n ia sp ołecznego, n i e będzie akceptowana przez kadrę k ie r o w n ic z ą i samych wykonaw­ ców .

świadczy j u ? o tym dotychczasowe d ośw iadczenie mające m i e j ­ sce w p r z e d s i ę b i o r s t w a c h , w k t ó i y c h k i e r o w n ic tw o , n i e zn ając i n i e rozum iejąc n a j c z ę ś c i e j celów i i s t o t y nowych form orgj.iuza- c j i p r a c y , u to ż s a m ia ją c j e j e d y n i e z tzw. brygadowym wynagrodze­ niem, c a ł k o w i c i e za n ie d b uje ich c e l e s p o łe c z n e , a r o b o t n i c y ь- c z ak u ją j e d y n ie podwyZtu p l a c , tak z r e s z tą i s t o t n e j w warunkach s t a ł e j i n f l a c j i i spadku rp a ln y c n dochodów

Można więc zatfjm p r z y j ą ć t e z ę , ze i w p o l s k i c h warunkach (jak to stw ierd zono w c z e ś n ie j w k r a j a c h r o z w i n i ę t y c h ) p ow stała potrze­ ba łącznego badania i właściwego szacowania efuktów s p ra w n o ś c io ­ wych, ekonomieznych i społecznych zmian o r g a n i z a c y jn y c h w ogóle i z a ia a związanych z wdraiamom nowych form o r g a n i z a c j i p rac y w s z c z e g ó l n o ś c i .

I s t o t n e j e r t więc n ie t y ł k a większe zwrócenie uwagi na kon­ sekwentno wprowadzenie dc p r a k t y k i pobtqpowania re o rg a n iz a c y jn a - 9« e tap u , jakim j e s t w ie lo k ie ru n k o w a ocena efektów zmian, uzna­ n i e tego etapu jako niezbędnego c z ło n u postępowania w metodyce org anizow an ia p r a c y , a l e równię* sform ułowanie zasad, sposobów i tech n ik dnkooywania t e j ocany

W’ l i t e r a t u r z e j e s t to w dalszym c ią g u b i a ł a plama, problem p r a k t y c z n i e n i e podejmowany w badaniach naukowych, a z d r u g i e j s tr o n y wysuwający siQ na c z o ło i w arunkujący d a ls z y rozwój t e o ­ r i i i p r a k t y k i o r g a n i z a t o r s k i e j .

w n i n i e j s z y « a r t y k u l e p rzed staw ion e zostaną pewne t y l k o z a ­ g a d n ie n ia teflo s z e ro k ie g o problemu, opracowane w wyniku l e k t u r y

I o b s e r w a c ji prób, j a k i e z o s t a ł y p rzed staw ion e w l i t e r a t u r z e i p r a k ty c z n y c h d z i a ł a n i a c h na t e r e n i e W i e l k i e j B r y t a n i i i F r a n ­ c j i . Wydaje s i ę , i e ukazanie z ł o z o n o i c i tego problemu j e s t i- o to tn e zwłaszcza w o k r o s i e s z e ro k ie g o , "nakazowego" c z ę s to wpro­ wadzenia zespołowych - brygadowych - form o r g a n i z a c j i p r a c y .

I _{d r o g i e j s t r o n y , ja k w yraźnie s tw ie r d z a J . Kn l l y ( k t ó r y na} p o trze b y s w o je j rozprawy d o k t o r s k i e j zbadał 200 przypadków zmian i eksperymentów w z a k r e s ie wprowadzania nowych f o r a w l a t a c h 1953-1970 w H k r a j a c h w o p a r c iu o m a t e r i a ł y publikowane i n i e ­ p u b lik o w a n e ), i s t n i e j e ko nieczno ść badania zarówno k o r z y ś c i , ja k

dwóch punktów w id z en ia ; i n s t y t u c j i jo wprowadzającej i z a tru d ­ nionych w M e j pracowników.

Ujmuje to w sposób n a s t ę p u j ą c y : "Pu p ierw sz e: wydaje s i ę , ża koszty ekonomiczne ^ jo b r e d e s i g n * ponoszone 59 zarówno przez i n s t y t u c j ę , jak i przez robotników w w y p e łn ia n iu ich r ó l . Po d ru g ie - koszty t y c h zmian z punktu w idzenia i n e t y t u c j i sq r e l a ­ tywnie m niejsze. Po t r z e c i e - naleZy ocen iać metodologiczną stro­ nę in n o w ac ji i rozwaiać wprowadzenie nowych f o r» n ie t y l k o z punktu w idzenia ty c h , którym pracę * wzbogacono« , a le t a k i e z punktu w idzenia t y c h , k tó ry c h prace z o s t a ły wyelim inow ać*. Po czwarte - b io r ą c pod uwagę is t o t n ą zło/oność 1 nieparównyw.ilnoíť- efektów p s yc holog icz nych 1 ekonomicznych, ocena r e s t r u k t u t a l i z a - c j i powinna być podejmowana w p r z y s z ł o ś c i w sposób niezwyfele o- e t r o in y ( f a r more c ir c u m - s p e c tio n ) zarówno przez rvaufcowców, jak i praktyków. Po p i ą t e - powinno być w y ja ś n io n a , że putrzeby 1 z a in tere so w an ia robotników we wprowadzeniu nowych fur® ( J o b r e ­ d e s ig n ) n ie o g r a n i c z a ją s i ę t y l k o do s a m o r e a l iz a c ji lub s a t y ­ s f a k c j i z wykonywanej p r a c y , a le one obejmują t a k i e c e le ekono­ miczne, t a k i e ja k : intensywność p r a c y , bezpieczeństw o, pozio* p ł a c “5.

Cytowany autor j e s t z zawodu psychologiem , stąd n i c dziw ne­ go, io na plan p ierw szy swoich g e n e r a l iz u ją c y c h wniosków wysuwa społeczny aspekt zmian o r g a n iz a c y jn y c h , a le i*imo to w y m i n i e w i ­ dzi ic h aspekt o r g a n iz a c y jn y i ekonomiczny, o którym ze zrozu­ m iałych względów p is z e z m niejszą znajomości)? rze c zy .

A oto inne badania i ich w ynik i pod kątem w ła ón je komplekso­ wej oceny efektów r e o r g a n i z a c j i . W 197« r . opracowany z o s ta ł r a ­ port badart zespołowych prowadzonych pod kierunkiem S. S r i v a s t r y . Badaniem o b ję to Ы eksperymentów, k tó r e p odzielono na c z t e r y r o ­ dzaje zmian o r g a n iz a c y jn y c h :

5 3. K e l l y , The Costs of Job Redesign: в P r e l i m i n a r y A n a l y s i s , “ I n d u s t r i a l R e l a t i o n s j o u r n a l " 1980, nr 3, s. 30-31.

6 P r o d u c t i v i t y I n d u s t r i a l O r g a n iz a tio n and Job S a t i s f a c t i o n : P o l i c y Oevelopeent and Implementation Report of the n a t i o n a l S c ie n c e Fu n d a tio n , ed. 5. S r i v a s t r a , ^Cleveland-Case Western U n i v e r s i t y , Templenton C o lle g e Oxford 1974, maszynopis p o w ie lo n y .

1) zesooły s p o łe c z n o - te c h n ic z n e (a u to n o m ic z n e ), gdzie p raca wykonywana b y ła w warunkach s a m o re g u la c ji członków zespołu, wy­ ko nujących względnie kompletne prace ( z a d a n i a ) , z a li c z o n o tu 16 przypadków;

2) p osz erze n ie l wzbogacenie p rac y in d y w i d u a ln e j - 27 p r z y ­ padków;

} ) w s p ó łu c z e s tn ic tw o w za rzą d z a n iu poprzez u d z i a ł w podejmo­ waniu d e c y z j i , b ezpośrednio d o ty czą cy ch wykonywanej przez r o ­ botników pr<»cy - 7 przypadków;

4) zmiany w f o r m a ln e j b t ru k t u r z e o r g a n i z a c y j n e j l w system ie i n i a r p a c j i - 7 przypadków.

4 _{c.inif'S! oniu do w s z y s tk ic h 57 przypadków zastawiono n a s t ę ­} p u ją c e c z y n n i k i , k t ó r e powinny być w zięto pod uwagę przy prowa­ dzeniu joto re d e s ig n ;

1) system w ynagrodzenia, 2) zakres a uton om ii,

3) o r g a n i z a c j a służ b por-ocniczo-obsługujęcyc.h, H_{) s z k o l a m e ,} 5> s t r u k t u r a o r g a n i z a c y jn a , te c h n o lo g i a , 7) różnorodność wykonywanych c z y n n o ś c i , Б ) in fo rm a c ja i s p rz ę ż e n ia zwrotne, 9) procesy in t e r p e r s o n a ln e i grupowe.

E a d a m a d a ls z a u s t a l i ł y , że c z y n n i k i te mogą zm ieniać s i ę w różnych ko m b in a c ja c h , w z a le ż n o ś c i od u s t a lo n y c h c z t e r e c h k a ­ t e g o r i i zmian o r g a n i z a c y jn y c h . W związku z tym w s z y s tk ie 57 przy­ padków b y ło zestaw ione z punktu w id z en ia pozytywnego wpływu na n a s tę p u ją c e z ja w is k a ;

ą ) k o s z t y ,

b ) produktywność, c ) ja k o ś ć p r a c y ,

d) f l u k t u a c j a i ab sen cja pracowników, e ) postawy (wobec p r a c y ) .

•tyniki tych badart zestawio no w tab . 1; powinny one z a i n t e r e ­ sować p o l s k ie g o c z y t e l n i k a , mimo że, ja k p ó ź n i e j s tw ie rd z a c y ­ towany j u ? A. G. Hopwood, " u s t a l a j ą one r a c z e j k ieru n ek n iż wy­ sokość [o k r e ś lo n y - p rzy p . Z. M.] efektów z s i a n , to u j a w n ił y one

7 e s t awtt»nj« iiatíart b~> _{«ks{>eryffpnt6w лэ terenie WielfeisJ Brytanii (w t)} / m i a n y w f o r m á c h o r y a n i ZBf-y j n y c h ‘ i m i e n n e r u e z a l e / n e с. <e n; -O n> 5j Л* C F_{4> ö} ♦- O 1 ** n C i U_Í3 c G Q I O Ü >- •s* ť Z ** — ^ _{O 3} C: r O i.o JP ^ #S| c — * I C O_fw Oí t) C .r t C -*• Ľ (t c. c c .c_o t r: o ж c

fí

з* > c o ж >* Д •V 40 t' c c *c c v •* _{cf ! o} >* m > ТЭ OJ c — _% >“ ú *fí c*, v r _ - Ľ u ^ u i t- e Z. ₅ •* *« G CŁ v r> u w o гщ рппе za lsa n e v ЧП c w J •o v c ■Ü tn r x * 3 *c í c .u_n v •T *-* iň c /e šp o ly autorow i c zr# e (-HJ t>6 a« M 19 63 b> Ü6

Ko7ft2erz*ttie i

wzbo-gacanie pt асу (/7>

14 5) H /ar2íjd/»ni^ í j a r U ' y - p a c y jn e ( ? ) 100 I»

u

Zniwna str»»t«tury x r.y-

s t e » i M r t r m a c j l ( 7) 79 4 } 100 74 14 i4 9 í! vS 100 Iflíl 57 71

JL.?JL

50 3 OíJ 100 10 0 7) 70 6 f, 76 HO HO 67 50 í r ó d ł o: P r o d u c t i v i t y I n d u s t r i a l 8 t Q a " i z * t i o n and l»>t) S * t i » f 4ctior>- P o l n y Реуе1*ч*чог'»

and Im plem entation H r^ nrt o f tíie H a lt o n a l B e i вас« f u i ^ s n o n , «-d. S. S r i v a s í r r f , C i e ­

pozytywne r e z u l t a t y w szeregu różnych o r g a n i z a c j i , w łą c z n ie z bezpośredni ni ekonomicznymi konaekwenc J a n i . U l e g ł y bowiem pozy­ tywnej zm ianie koszTy, produktywność, wydajność p r a c y , ja k o ś ć , ab s en c ja l f l u k t u a c j a , pomimo Ze w c z e ś n ie j n i e zakładano ekono­ micznych aspektów zm ian "7 .

Wydaje s i ę , że z e s ta w ie n ie to oprócz c ie k a w e j i l u s t r a c j i przy­ tac zanych wywodów sta n o w ić ®aźe rów nie? cenną wskazówkę meto- d o lo g ic z n ą d la Cudąrt naukowych i p r a k t y c z n e j oceny zmian o r g a n i ­ z a c y jn y c h w naszym k r a j u . Stanow ią one bowiem pewien dowód na to, iz żadne d z ia ła n ie na tym obr.zarze n ie może być ocen iane w i z o l a c j i

-- -- — r-—-»■■... . w --- . .

...--od in n y c h , a społeczno i ekonomiczne asp ek ty r e o r g a n i z a c j i po­ winny być rozważane l i c z n i e , bez p o m ija n ia żadnogo z p r zy t o c z o ­ nych czynników.

Dodatkowym impulsom do z a in t e r e s o w a n ia s i ę metodyczną s tro n ą z a g a d n ie n ia oceny efektów zmian o r g a n i z a c y jn y c h j e s t możllwość s k o r z y s t a n i a z bogatych ju ż doświadczeó f r a n c u s k i c h w tym za­ k r e s i e Z a in ic jo w a n e n i a n o w i c i e przez H. G a v a l l a p o J k o n ie c l a t

0

3H»dfcKn1/iesiijtyr.h u s t a l e n i e tzw kosztów u k r y t y c h d y s f u n k c j i o r g a n i z a c y jn y c h (c o G ts caches d y s fu n c tio n n e m e n ts ) i b adanie ic h wpływu na e fektyw ność funkcjonow ania p r z e d s i ę b i o r s t w a oraz moż­ l l w o ś ć ich o g r a n i c z e n i a poprzez zmiany o r g a n i z a c y j n e , j a k im i są r e s t r u k t u r a l i z s c j a p r a c y , wprowadzenie nowych form j e j o r g a n i z a ­ c j i , n i e t y l k o p o t w i e r d z i ł y przyto czo ne w y n ik i badań, prowadzo­ nych p r z e c ie ż w innym k r e j u . Oodajy one n i e j a k o inny wymiar do prób zmian o r g a n i z a c y jn y c h i inne s p o j r z e n i a na ic h r e z u l t a t y a w ięc s p o j r z e n i e również od s t r o n y ekonomicznych in te r e s ó w i n ­ s t y t u c j i wprowadzających te zmiany. H. S a v a l l nazwał to " p o d e j ­ ściem socjoekonomicznym" do zmian o r g a n i z a c y jn y c h .

W d a l s z e j c z ę ś c i n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u z o s t a n i e p rzyto czo ny p r z y k ła d jednego z wycinków oceny a ocjoek onom icznej t a k i c h zmian w o d n i e s i e n i u do jednego ze wskaźników d y s f u n k c j i o r g a n i z a c y j ­ nych, ja k im j e s t a b s e n c ja . Przedtem jednak n a l e ż y d l a lepszego zrozum ienia tego postępowania podać podstawowe u s t a l e n i a i p o j ę c i a w z a k r e s i e a n a l i z y s o c jo e k o n o m ic z n e j. Otóż H.

Sa-7 ił o p w o o d , Towards the E c o n o m i c . . . s . 106*

Я ■+

H. S a v a l l , H e c o n s t r u i r e 1 e n t r e p r i s e : a n a ly s e зо-cio-éennomique des c o n d i t i o n s de t r a v a i l , Ounod, P a r i s 1979.

9

v a i l tfochoć!*i do tyc h p o j ę ć , rozumując w sposób n a s t ę p u ją c y : o r g a n i z a c j a - p r z e d s i ę b i o r s t w o noże być ocen iane w o d n i e s i e n i u do J.ikierjo S wzorca (nora) fu n k c jo n o w a n ia, które nożna by o k r e ś l i ć j a ­ ko ntan zakładany ( o c z e k iw a n y ) . Ten zakładany s ta n funkcjonowania poznała z r e a liz o w a ć c e l e ekonomiczne p r z e d s i ę b i o r s t w a , a l e ma­

j ą c na uwadze aspekty s p o łe c z n e : p s y c h o l o g ic z n e , f i z j o l o g i c z n e , s o c j a l n e . D z i e l i j e na in d yw id u a ln e ( z m n ie js z e n ie obciążenia p r a ­ c ą , p r a g n i e n i e s a m o r e a l i z a c j i ) lub k olektyw ne (p o d z i a ł pracy,"or- g a m z o w j.u e k a r i e r " , awansów, c e l t o r g a n i z a c j i związkowych i t d . ) .

C e le p r z e d s i ę b io r s t w a są d e fin io w a n e w p r a k ty c e przez mikro- systemy władzy według procedur a u t o k r a t y c z n y c h , technokratycznych lub demokratycznych.

D y s fu n k c je sta n ow ią s tw ie rd zo n e o d c h y le n ia w o d n i e s i e n i u do oczekiw anego, poił inego stanu fun k cjon ow ania. Wskaźniki d y s f u n ­ k c j i są c z ę s to wskaźnikami s t r u k t u r i zachowań. W p o d e já c iu s o ­ cjoekonomicznym są one traktow ane jako " s y n t e t y c z n e zmienne s o ­ cjoekonomiczne, u ja w n i a ją c e s t a n e fe k t y w n o ś c i s p o łe c z n e j s y s t e ­ mu, k t ó r e mogą byc u s t a lo n e w w a r t o ś c i a c h fin an so w ych , d z i ę k i u- staionyin relacjo *« pomiędzy wskaźnikami d y s f u n k c j i i wskaźnikami eKor.o.»icznymi " J 0 .

W d a l s z e j C2ę S ę i swych rozważań H. S a v a l l u s t a l a , Ze wystę- p o w in ie d y s f u n k c j i związane j e s t z ponoszeniem urzez p r z e d s i ę ­ b io rs tw o o k re ś lo n y c h kosztów. Id ąc tym tokiem rozumowania uważa, Ze ocena socjoekonomiczna ma za zadanie u s t a l e n i e p rzyczyn tych d y s f u n k c j i oraz le g o , l i s one " k o s z t u j ę " p r z e d s i ę b i o r s t w u . Kosz­ ty d y s f u n k c j i związane są bowiem ? utrzymaniem równowagi s y s t e ­ mu, s t r u k t u r y p r a c y , zachowania s i ę l u d z i , o s i ą g n i ę c i e * z a k ła d a ­ nych wyników i t d . Koszty t e nazywa w ła ś n ie "kosztam i u k r y t y m i " , ponjcwaZ “ systemy i n f o r m i c j i ekonomicznej p r z e d s i ę b io r s t w a ( b i ­ la n s , k o s z ty w y tw a rz a n ia , rachunkowość a n a l i t y c z n a , budżet i t d . ) n i e wykazuję ic h ( n i o e w i o e n c Jo n u j ą ) * e x p l i c i t a « " * *. Tym­ czasem w p r a k ty c e coraz b a r d z i e j r z u t u j ą one na r e z u l t a t y f i n a n ­ sowe p r z e d s i ę b i o r s t w . Koszty u k r y t e są szczególnym przedmiotom

Ibidem , s . 60. ^ Ibidem.

z a in t e r e s o w a n ia w a n a l i z i e i oce n ie s»ocjoekonomicznej, ponieważ o k r h ś I 8,1ч are nakłady ponoszono w związku z występowanie» d y­ s f u n k c j i , Nakłady te mogę być og raniczone lub c a ł k o w i c i e w y e l i ­ minowane w ła ś n ie poprzez zmiany o r g a n i z a c y jn e . Oc wskaźników d y ­ s f u n k c j i z a l i c z a : ab sen cję w p r a c y , f l u k t « * c j ł j , wypadkowość, j a ­ kość wyrobów, wydajność (p rod u k t)w no ść h ezpośrednią p r a c y ) , n i e ­ w ła ś c iw e warunki p r a c y . S z a c u ją c w i e l k o ś ć \ w a r t o é c i kaítlcgo z

tyr,h wskaźników w cikreślonyw p r z e d z i e l ę c z asu , b i e r z e pod uwagę t rz y podstawowe punkty u t d i e n i a im o d u ly ): s p o łe c z n y , tu ganizacyj- ny (s p raw n ościo w y) i finat\ßi>wy (e ko n o m iczn y). J e ń ł i porówna s i ę sposób rozumowania i z a ła > e n ia badania kosztów d y s f u n k c j i H. Sa- v a l l a z p r i y t o c z o n y n i propozycjam i 5. S r i v o s t r y i A. G. Hopwo- о в 5 , to d a je a i ę zeuwazyć ic h w y r i i n ą z b ie ż n o ś ć . A zatem o c z y ­ w i s t e wydaj« s iij z a in t e r e s o w a n ie s i ę mmi i o o d j ę c i e próby wyko­ r z y s t a n i a łfih dotychczasowyęh wyników do oceny hum anizujących zmian o r o ł n iz t t c y J n y c h w p r z e d s i ę b io r s t w a c h p o l s k i c h . Chodzi bo­ wiem o ł a Z r podejmując próby wyprowadzania nowych tcirm orga- P l r a t j j i pi асу w P o l s c e , a przede wszystkim tak z a le c a r .e j orya- l u z i c j i zefipółowej (b r y g a d o w e j, zespołów p b rtyp a cy j n y c h ) , n a ł e i y zdawać bobie _{so/awę m e t y l k o z organj z a e y j n e j i ekonomicznej}

s t r o n y tych p r z e d s i ę w z i ę ć , a l e ró w n ici s p o ł e c z n e j.

To prawda, zс oo św ijd cze/ua krajów wysoko r o z w i n ię t y c h n ie muszi i n ie «wig4 być b e * k r y t y c z r if c przenoszone na g runt p o l s k i c h p r z e d s i ę b i o r s t w . N a l u i y jednak l i c z y ć s i ę z tym, Ze mogę w y s t ę ­ pować * b 1 i i one z j a w i s k a , a więc i ekonomiczne konsekwencje r e o r ­ g a n i z a c j i powir.ny być zbadane i u s t a l o n e . O la teg o tez w d a l s z e j c z ę ś c i n i n i e j s z e g o m a t e r i a ł u » c s t a n i e na n ie położony s z c z e g ó l­ ny n a c i s k . l a t n i e j e bowiem p otrzeb a p r e z e n t a c j i zarówno k o r z y ś ­ c i , j a k i e one h iö s q , jak i nakładów, j a k i c h one mogq wymagać, o

i l e maj<} być o s i ą g n i ę t o c e l e s ta w ia n e przed n im i.

A. Ü. M o p w o o d 1' p o d ją ł próbę u system atyzow ania ekono­ micznych k o n s e k w e n c ji zmian o r g a n i z a c y jn y c h , k t ó r e dokumentował wspomnianymi juź wynikami w łasnyrh badań nad prowadzonymi ekspe- r уrasotaoi w k r a j a c h r o z w i n i ę t y c h . J e ś l i dane te s ta n o w ić ®оэа

i-4 A. n. H o p w n o d. Towards A s s e s in g the Economic Cost and B e n e f i t s of Hew For<i»s of Work O r g a n i z a t i o n , C * fo r d C en tre

l u s t r a c j ę , n i e zawrze m.iżllwą do kp rifrn n t« c .}l z warunkami i d oś­ wiadczeniami p o l s k i c h p r z e d s i ę b i o r s t w , to i>a«n z e s t a w i e n i e proto- Jenów, j a k i e n io s ą ze sotuj zwiany w z a k r e s l t f a r * w y tw a rza n ie , луd e je

s i ę

byd i n t e r e s u j ą c e z metodologicznepo punktu w id zen ia o la p r o je k to w a n ia i oceny r e o r g a n i z a c j i 1 j e j finansowych aspek­ tów również w p o l s k i c h warunkach.

Tak w ię c wspomniany a u tu r do ekonomicznych konsekw encji wpro­ wadzania nowych fu rn o r g a n i z a c j i , w tym przed».* wszystkim zespo­ łów autonomicznych, z a l i c z a .

1 Koszty zmian t e ch n ic z n y c h związanych z l i k w i d a c j ą t r a ­ d y c y j n e j , taśmowej p r o d u k c j i . Większość nowych form, a s z c z e g ó l­ n i e tw orzenie zespołów autonomicznych w wyniku tzw. "złam ania taś*»y", może wymagać dużych nakładów na zakup nowych maszyn i u- rządzeń. I doświadczeń krajów K a p i t a l i s t y c z n y c h w ynik a, t a k:'Szt maszyn d la p rac y grupowej lub i n d y w i d u a l n e j , r o z s z e r z o n e j i w zbogaconej, j e s t ś r e d n io około 50* wyższy n iz d la p taey taśmo­ w e j. Hależy t u t a j dodać, te tego rodzaju o r g a n i z a c j a wymafj? do­ d atkowej pow ierzch ni na zapasy m a te ria ło w e i p ó łp ro d u k ty . Jednak­ że trzeh a równocześnie zw rócić uwagę, że i r e d n i a w y k o rz y s ta n ia cz atu p rac y tych maszyn j e s t wyższa. Zmniejsza s i ę także ic h a* w a ry jn e ś ć i p o s t o j e , spowodowane oczekiwaniem na orohne n a p ra ­ wy, wykonywane dotąd przez słu ż b y u trzym ania ruchu. Tym samym w z ra s ta wydajność p r a c y . D z ię k i u tw orz en iu zespołów autonomicz­ nych o b n U a j ą s i ę ta«.że, w porównaniu z t r a d y c y jn y o r g a n i z a c j ą , n ak ła d y ponoszone na k ie r o w n ic tw a l i n i o w e .

2 Koszty k s z t a ł c e n i a wykonawców oraz konsu l t ac j i s p e c ja li-stów. W s z y s tk ie zbadane przsz A. G. Hopwooda r a p o r t y wskazuję na to , że wprowadzenie nowych form wytnapa dość w ysokich nakładów na k s z t a ł c e n i e robotników . Wynika to z f a k t u , że będą oni wykonywa­

l i lożnorodne (r o z s z e rz o n e , wzbogacone i b a r d z i e j kompleksowe) o p e r a c j e . J e d n a k ie u s t a l o n o , że zakres s z k o le n ia n ie j e s t p r o ­ p o r c j o n a ln y do kompleksowości nowych zadań, bowiem okazuje s i ę , w wyniku d o ś w ia d czeó, że w p r a k t y c e m niej czasu p otrzeb a пз nau­ c z a n ie wykonania c a łe g o zadania ( p r o d u k t u ) n iż na sumę s z k o le n ia d la wykonawców poszczególnych o p e r a c j i , s k ł a d a j ą c y c h s i ę na wy­ kon е щ е t e 30 saftsgft zad an ia. Pam iętać także n a l e ż y , ża w ła ś n ie z punktu w ic z e n ia metodycznego przeprowadzane zmiany o r g a n i z a c y jn e

wymaßaJ4 n i ľ t y H c nakładów na г aany-żuwanie s p e c j a ł i stów kunsul- t a n td w , a le i zużywają с/еч k in ra w iu c tw a 1 robotnifcow na sp otka­ n ia i d y s k u s ję , obni?a.U<i w y n ik i p ro d u k cy jn e . Koszty tfcgu czasu “ s t r a c o i " n ie ä<i fvipoz ie wyodręlnone i ewidencjonowane.

3. Konzty pł££ - znian> * o r g a n i z a c j i p r a c y , wyłaz« k w a l i ­ f i k a c j i ! pracowników, wzrost wydajności t j a k o ś c i wykonywanej pra cy prnw ad/ić powmny w io n s rk w o n c ji do wzrostu p ła c bezpośrednich wykonawców. Nadlug danytn z koftm l a t ł i e d e * d z i e s l ą t y c t i , j a ­ k i e u s t a l i ! A C . H o p w o o r t w swoich badaniach na. t e r e n ie W i e l k i e j B r y t a n i i , wprost ton wynosi! ltt-20* . Oodaje jtidnocześ- n i e , /« przy w zroście p r o d u k c ji notowany« we w s z y s tk ic h p r z y ­ padkach o d z ia ł knaztu robocizny na jed n o s tk ę wyrobu w r z e c z y w i­ s t o ś c i m a le je . Należy t a k ie uwzględnić p o t e n c ja ln e oszczędności na p ła ca c h b ezpośrednich wykonawców w s k a l i p r z e d s i ę b i o r s t w a , wy­ n ik a j ą c e za j m n ie js z e n ia etanu z a t r u d n i e n ia , m n ie js z e j i l o ś c i godzin nadliczbow ych, zm niejszonej pntrzoby nadzoru tre h m e zn e- 9 0, k ie ro w n ic tw a lin io w e g o oraz aracowników o b s łu g i ( o a t e r i a ł o - w e j, k o n t r o l i j a k o ś c i , utrzym ania ru e b u ).

4. Zmniejszone l-oszty n ie w ł a ś c iw e j j a k o ś c i p rodukcj i - wo w s z y s tk ic h omawianych przypadkach zauważono wzrost j a k o ś c i wy­

twarzanych wyrobów i m niejszą ilbśrt błędów w p racach biurowych oraz zmniejszoną i l o ś ć braków i odpadów prod uk cyjn ych. A. G. HopwoorJ jednoznacznie s tw ie r d z a , ze poprawa j a k o ś c i m iała m ie j ­ sce ta ® , g a zie w zrosłe odpow iedzialność b ezpośrednich wykonaw­ ców za j e j k o n t r o le na każdym э tanówisku p r a c y .

5. Zmniejszone koszty utrzj-mania ruchu - w ystępują zazwy­ c z a j przy wprcwad/tniti zespołów autonom icznych, ponieważ wzrasta od p o w ied zialn ość grupy za powierzone maszyny, a d z i ę k i in te n s y w ­ nemu s z k o le n iu w zrasta u m iejętn ość ic h o b s łu g i w t r a k c i e wyko­ nywania f u n k c j i p rod ukcyjn ych oraz u m iejętn ość dokonywania pew­ nych napraw remontowych. Zmniejsza to n ie t y l k o koszty remontów, a l e i p o s t r j e związane z oczekiwaniem na ekipę remontową, " w ł ą ­ c z e n ia m i” s i ę do harmonogramu ic h prac i t d Należy oczywiście pa­ m ię ta ć , że i s t n i e j e i druga s tro n a medalu - a m ianow icie koniecz­ ność wyposażenia zespołów w dodatkowe n arz ę d z ia umożliwiające t a ­ k i e d z i a ł a n i a - a więc podnosi to , p r z y n a jm n ie j w pierwszym o- k r e s i e zmian k o sz ty utrzym ania ruchu. O c z y w iś c ie n ie do

pomyśle-n ia >ы51 tu c a łk o w it a p rzekazapomyśle-n ie f u pomyśle-n k c j i remopomyśle-ntowych zespołom produkcyjnym, naijfot wówez<>j, j o ś l i w ic h s k ła d w ejd z ie d o ty c h ­ czasowy pracownik t e j a ł u ż o y . Prac«' r m u t r w e o szerszym p r o f i ­ l u . wymagające s p e c j a l i s t y c z n e j wiedzy i oprzyrządow ania, wyko­ nywane być BW5ÍÍ) prze/ służb y remontowe pr zed si Q b i o r s t w a .

6. Zmniejszone k o sz ty a b s e n c ji i f l u k t u a c j i W l i t e r a t u r z e a n g i e l s k i e j .nie byto {00 p r z y p. I ■ H . ł zdaniem A. fi. Иор-wood.1 zbyt w ie lu przykładów metodycznego dochodzenia do tęgo, j a k i e s.> r z e c z y w is te k oszty tych z j a w i s k , ch o cia ż w y r ą i n i e pod­ k r e ś l a s iq seb występowanie. Ola toga t e z , wyriaje s i ij celowe prze­ t o c z e n ie p rzy kła d u sposobu u s i ^ l j n i H ekonomicznej осо'.у badania kosztów d y s f u n k c j i o r g a n i z a c * jn y c h (koaztćw u k r y t y c h ) p r / y n a j * m niej Ole jednego ze wskaźników d y s f u n k c j i , i tiraku danych an­ g i e l s k i c h p r z y k ła d ten z a c z e r p n ię t y z o s ta ł z dpświadczcń f r a n ­ c u s k i c h . Dokumentuje, on n ie t y l k o ekonomiczni} e t <»k ty wnoifi restruk­ t u r a l i z a c j i p r a c y , a l e stanowi cenną wskazówkę matodologiczo.j w dochodzeniu do j e j u s t a l e n i a . Aby można b y ło to u z a sa d n ić , n a l e ­ ży przedstawi'* d.1ne o znacznie wyższym s to p n iu szczegółowości n iz dotychczasowe rozw azania. Wydaje s i ę to jednak solowe ja k u p<ł w opijo rodzaju i s t o t n y dowód n ie t y l k o p o trz e b y , a i e i m ożliw ości prowadzenia t a k i e j oceny w o d n i e s i e n i u do zmian o r g a n i z a c y jn y c h , be? względu na system s p ołe czn y i p o l i t y c z n y ! w jakimi f u n k c j o ­ n uje p r z e d s i ę b i o r s t w o , w którym la r e o r g a n i z a c j a mo m ie js c e .

P rzyto czo ne dane pochodzi? z r a p o r t u , p raz PntuJ^ cng o wprowa­ dzenie grup autonomicznych w ieiJnym z p r z e d s i ę b i o r s t w w Ourguh- d i i , wytwarzającym a r t y k u ł y gospodarstwa domowego. Badania p r o ­ wadzone D yły przez pracowników I n s t y t u t u ЗоеjockonomVí P r z e d s i ę ­ b i o r s t w i O r g a n i z a c j i , kierowanego przez p r o f . H. S a v a l l a . Heto- d yio badań i oceny socjoeko no m iczn ej wprowadzenia zespołów au­

tonomicznych opracowana z o s t a ł a przez zespół naukowców togo I n ­ s t y t u t u 1,5. « « o r g a n i z a c j ę , z k t ó r e j z a c z e r p n ię t o p r z y k ła d rozpo­ c z ę ł a A. ó a r t o l i w 1976 r . , a dane pochodzą z rap o rtu z 1?в2г.14

i. M i k o ł a j c z y k , Metodyka humanizujących zmian

o r g a ft iz a c y jo y c h , o ś w i a d c z e n i » f r a n c u s k i e , " P r a k s e o l o g i a “ l ? S 4 , r.r 1.

A. B a r t o l i , C r e a t i o n des groupeś ^oprirat mnne is ßahs un a t e l i e r de c h 3udrunn8 r i e : monograptńe de i ' a c t i o n d

e*-Na p r z e s t r z e n i tego okresu dokonywano k o le jru i zmiatty w р о к / czeg ó lnych o d d z ia ła c h wytwórczych oraz prowadzono ocenę e f e k t y ­ wności ic h fun kcjon ow ania. P r z y k ła d pochodzi z w y d zia łu k o t l a r ­ s k ie g o , k t ó r y w momencie ro z p o c z ę c ia badart zorganizowany b ył w c z t e r y s e k c je p r a c u j ą c e na dwie odmio.jodzinnfi zmiany. P r a c ę wy­ konyw ali t y l k o męzczyzni ( i i e d n i wiek J6 l a t , w y k s z t a l c e n i t z a ­ wodowe'). O r g a n iz a c ja p rac y t r a d y c y j n a , taśmowa - o rtUloku posu niętym p o d z ia le p r a c y , kaitjy r o b o t n i k p r z y p is a n y byt <Ja sw<.go stan ow iska i wykonywał element o p e r a c j i .

w wyniku postępowania badawczego wprowadzonj osiem zespołów autonomicznych, k t d f y » p rz y p is a n o o k r e i l o n e z a d a n ia , a l e k t ó r e funkcjonow ały w nowej, n u porównywalnej z dotychczasow y, s t r u k ­ turze o r g a n i z a c y j n e j w y d z ia łu ; n p .: dwie grupy zajmowały się je­ d y n ie p roduk cją k r ó t k o s e r y J n ą na o k re ś lo n e z l e c e n i a (np. wyposa­ żenie kuchni d l a nowych r e s t a u r a c j i ) , p raw ie ze prototyp o w y, jert- m grupa - p rodukcją o c h a r a k t e r z e jednostkowym - q zmiennych wymiarach dostosowanych do a k tu a ln y c h p otrzeb k l ie n t ó w i t d . 0- pracowano diagnozę socjoekonomiczną d y s f u n k c j i w o d n i e s i e n i u da stanu i s t n i e j ą c e g o , scharakteryzow aną przez p ię ć wspomnianych wskainików . Pu d z i e s i ę c i u m ie sią c a c h od pełnego wdrożenia zespo­ łów autonomicznych dokonano oceny socjoekonom icznej tych zmian. Dane dotyczą t y l k o ekonomicznej oceny wskaźnika a b s e n c j i i po­ równania danych w tym z a k r e s i e *J Ja k o elementy Składowe kosztów a b s e n c j i w z i ę t e pod uwagę n a s t ę p u ją c e d a n e :

- p ła c e - odszkodowanie wypłacane za a b sen cję spowodowaną różnymi przyczynami oraz dodatkowe p ł a c e za za stęp stw a;

- czas tracony na " r e g u lo w a n ie " - czas m a js t r a wydatkowany na r e o r g a n i z a c j ę p ia c y robotników , na dodatkową k o n t r o l ę , wyko­ nywanie nieplanow ych czynności związanych z a b sen cją s t a ł y c h wy­ konawców ;

- d z i a ł a n t a " n i e p r o d u k c y jn e " - p o s t ó j maszyn, b łędy jakościo­ we spowodowane n ieum iejętnym wykonaniem o p e r a c j i , n i i s z a w y d a j­ ność osób z a s t ę p u ją c y c h n ieo b ec nych;

t e r t i a n e t E v a l u a t i o n socio-economique des r é s u l t a t s ; I n s t i t u t de t»ocio-£cono*ie des E n t r e p r i s e * e t f)es O r g a n i s a t i o n s , R a p o rt" 1932, no 12.

I b i d e « , s. 8-10j S a v a 1 1, ß e c o n s t r u i r e l ’ e n t r e p r i - s e . . , , s . 118-119.

- odrzuty - wyroby z ł e j j a k o ś c i , któ re spowodowano są b r a ­ kiem k w a l i f i k a c j i z a s t ę p u ją c y c h j

- wyższe z u z y c ie e n e i g i i , m a te riałó w i t d , spowodowane tymi samymi przyczynami.

Üprücz tyc h możliwych do u s t a l e n i a kosztów występowało J e s z ­ cze n iew ym iern e, dodatkowe ryz yko, j a k np, : c z ę s ts z e wypadki przy p r a c y , n»ozliwo6ć zw ięk sz ane j a b s e n c j i , s t r a t y handlowe spowodo­ wane zisniejszopym zaufanie«) k l ie n t ó w i t d . Koszty a b s e n c ji k a l k u ­ lowano również i punktu w id zen ia p rzyczyn a b s e n c j i , k tó r e ujmo­ wano w trz y k a te g o rie

-• a b s e n c ja n ie z a le ż n a od poprawy warunków p r a c y , j a k ; spowo­ dowana wydarzeniami w r o d z i n i e , urlo pami m a c ie rz y rts k im i, d łu g o­ t r w a łą chorutią n ie związaną z wykonywanym zawodem;

- ab sen cja u s p r a w ie d l iw io n a związana z p r a e s , n p .: u rlo p y s zko le n io w e , d e l e g a c j e , p rac e s p o łe c z n e , n p .; związkowe;

- ab sen cje w c z ę ś c i .»ozliwe do o b n iż e n ia przez poprawę o r g a ­ n i z a c j i warunków f iz y c z n y c h p rac y (wypadkowość, s p ó ź n ie n i a , n i e ­ obecność n i e u s p r a w i e d l i w i o n a ) .

S yn tezę oceny f in a n s o w e j r e z u lt a t ó w wprowadzenia nowej o r g a ­ n i z a c j i p r a c y , u s t a lo n ą w wyniku 10-miesięcznego funkcjonow ania zespołów autonomicznych, p rz e d s ta w ia tab. 2 *6 .

A. B a c t o l i w komentarzu do tych danych s t w i e r d z a , i i koszt g lo b a ln y ze względu na różne przyczvhy b y ł w nowej o r g a n i z a c j i w o k r e s i e p i e r w s z y c h d z i e s i ę c i u m ie s ię c y n ie z n a c z n ie wyższy n iż przed zmianami, co spowodowany b y ło szkoleniem (a k t ó r e to k osz­ ty obciążają k e szt " i n w e s t y c j i " zmian) oraz oddelegowanie* do prac związkowych - 3 więc są to k o sz ty związane z czynnikami n i e z a ­ leżnymi od p o d j ę t e j a k c j i r e o r g a n i z a c y j n e j .

U a to m ias t n s s tę p u je wyraźny spadek kosztów a b s e n c j i d z i ę k i utw orzeniu grup sewiautonomicznych w całym o k r e s i e i o około }й\ w fitoaur.ku m ie s ię c z n y » w porównaniu do t r a d y c y j n e j o r g a n i z a ­ c j i p r a c y .

I a b e 1 а 2

Ocena finansowa kosztów a b s e n c j i w p r z e d s i ę b i o r s t w i e f rancuek im Koszty a b s e n c ji Grupy autono­ miczne P r a c a w t r a ­ d y c y jn y c h s e k c ja c h Ogólna l i c z b a godzin n ie o b ec n o ś c i 2 134 9 274 Koszt ogólny a b s e n c j i w o k r e s i e

10 m iiłs ię c y na osobę (we f r a n ­ kach)

' ’ i v , • '

1 511 i 247

L ic z b a godzin n ie o b e c n o ś c i, w c z ę ś c i zm niejszana d z i ę k i *

zmianom w warunkach p racy 264 6 071

K oszty a b s e n c ji w o k r e s i e , zmniejszone d z i d k i zmianom w

o r g a n i z a c j i p racy 99 015 H19 020

M ie s ię c z n y koszt a b s e n c j i na jednego zatru d nion eg o spowo­

dowany zmianami w o r g a n i z a c j i £10 925

f r ó d ł o : * B a r t o l i , C r e a t i o n des groupes opé- r a t i o n n e l s dana un a t e l i e r de c h a u d r o n n e r i e : monographie de i a c t i o n d e n t e n t i o n e t e v a l u a t i o n s o c io-économíque des r é s u l - t a t s ’ , I n s t i t u t de Soćio-Eęonoraie des E n t r o p r i s c e e t des Orga­ n i s a t i o n s , " f i a p o r t ” 1982, no 12.

7. Produktywność p rac y - w rozważaniach na temat ekonomicz­ nych ko nsekw encji wprowadzania nowych f o t ® o r g a n i z a c j i p ra c y A. C. H o p w я o d17 wskazuje na je s z c z e je d e n , bardzo i s t o t n y a s ­ pekt ic n oceny, Otóż wychodzi z z a ł o ż e n i a , ze s łu s z n e j e s t ob­ l i c z a n i ? różnorodnych wskaźników, a l e ” b>łohy bardzo pożądane p o s ia d a n i e m ie rn ik a ic h łącznego p r z y c z y n i a n i a ” s i ę do e f e k t y ­ wności p r z e d s i ę w z i ę c i a w p o s t a c i wskaźnika p ro d u k ty w n o ś c i. Doda­ j e je d n a k , że pomiary produktyw ności powinny być dokonywane o- s t r o z n i e , bowiem t y l k o częściow o o d z w i e r c i e d l a j ą ekonomiczne

f e k t y r e o r o a n i z a c j i i to w k r ó t k i c h p r z e d z ia ła c h czasowych. Nie p o z w a la j? na wychwycenie tak i s t o t n y c h k o r z y ś c i w p r z e k r o ju d ł u ­ goterminowym. D la te g o też pomiary produktywności i w y d a jn ości p rac y traktowane być «1093 jako ocena dodatknwa, u z u p e ł n i a j ą c a , a nift z a s t ę p u ją c a umawianych cząstkowych ocen.

Na zakończenie zaprezentowanych p r o p o z y c ji d o ty czą cy ch eko­ nomicznej oceny efektów humanizujących zmian organizacyjnych moż­ na p okusić sitt o powne u o g ó ln ia n ia oraz sform ułowanie wniosków na u żytek p o l s k i e j p r a k t y k i .

1. I s t n i e j e potrzeba ( k o n i e c z n o ś ć ) , a l e i możliwość dokony­ wania t a k i c h o b l ic z e r i, o i l e chce s i ę , aby zmiany o r g a n i z a c y jn e b y ły n ie t y l k o z a le c a n e w l i t e r a t u r z e , a l e i w p r a k t y c e pożądane przez k ie r o w n ic tw o i n s t y t u c j i i b e zp o śred n ich wykonawców. Krótko mówiąc: zmiany te powinny być o p ł a c a l n e ze społecznego i eko­ nomicznego punktu w id z e n ia .

2. Aby jednak można t a k i e oCeny przep ro w ad zać, musi być jed n o z n a c z n ie s tw ie r d z o n e , że dane z ja w is k o spowodowane z o s t a ł o w ła ś n ie przez o r g m i z a c j ę ( r e o r g a n i z a c j ę ) p rac y lub s t r u k t u r y .

5. Z ja w is k a te powinny być m ie rz a ln e - a więc możliwe do u- s t a l e n i a w w a r t o ś c ia c h wymiernych bądi możliwe do s t w i e r d z e n i a w o k re ś lo n y c h p rzejaw ach zachowaó p racow niczych (ja k o ś c io w o oceny).

4. Koszty i e f e k t y - z y s k i funkcjonow ania i wprowadzania zmian w o r g a n i z a c j i ( l u b j e j elementach składow ych) powinny być ze s ta w ia n e i b ilansow ane przed i po wprowadzeniu zmian, a te 0- s t a t n i e w kró-.szych i dłuźszyph p r z u d z ia ła c h czasowych.

5. W o p a r c iu o p rzed staw ion e elem entarne s k ł a d n i k i oceny e- konomicznej zmian o r g a n i z a c y jn y c h wydaje 3 14, że w p o l s k i e j prak­ ty c e podstawę t a k i e j a n a l i z y s ta n o w ić mogą in fo r m a c je z d z i a ł u k się g o w o ści oraz t a k i c h d o k u m e n ta c ji, j a k : kadrowa, te c h n ic z n a , s łu ż b j a k o ś c i i t d . O c z y w iś c ie dane te powinny być oöpowiednio p rzetw arzan e na p otrze b y t a k i e j oceny. T r a d y c y jn a księgowość bo­ wiem n ie j e s t nastawiona na u s t a l e n i e np, e lektów a b s e n c j i , f l u ­ k t u a c j i , z ł e j j a k o ś c i i warunków p r a c y , c z y l i owych "kosztów u- k r y t y c h " . Wydsje s i ę , że n a l e ż y s t a r a ć s i ę j e badać i u s t a l a ć nawet wówczas, j e ś l i dane są tu n i e p r e c y z y j n e lub t y l k o c z ę ś c i o ­ we. Pozw oli to w y ś w i e t l i ć w i e l e bardzo i s t o t n y c h z a l e ż n o ś c i po­ między społecznymi 1 ekonomicznymi zjaw iskam i w funkcjonow aniu p r z e d s i ę b i o r s t w a .

6 . '4 dotychczasowych ocenach (o I l e w ogóle h y ł y one p r o ­ wadzone) zwraca s i ę uwagę na krótkoterm inowe k o r z y ś c i spowodo­ wane r e o r g a n i z a c j ą Kip d a je tn m ożliw ości oszacowania r z e c z y w i­ s ty c h skutków tych zmian zwłaszcza sp o łe c zn y c h ( j a k o ś c i o w y c h ) n dłuższym zasięg u (p o w s ta je wówczas a f e k t y , k t ó r e doskonale u w i­ d o c z n i ł y eksperymenty E. M a y o ). Dla r z e c z y w i s t e j ocarry wszystkich konsekwencji wprowadzania nowych form o r g a n i z a c j i p rac y k o n ie c z ­ ne j e s t u f l ł e l e n i e ic h w d ł u i s z y c h p r z e d z i a ł a c h czasowych (1-3- - l e t n i c h ) ; pozwoli to na sform ułowanie fa k ty c z n y c h systemowych k o r z y ś c i tych p r z e d s i ę w z ię ć .

7. k a l k u l u j ą c początkowe k o s/ ty programu zmian rialeZy z w r ó ­ c i ć uwagę na w s z y s tk ie ic h r o d z a je , ja k n p .: k o sz ty s z k o l e n i a , k o n s u l t a c j i i t d Są one zazwyczaj wysokie i mngq odgrywać w o- s ta te c z 'iy w rachunku równą lub wyznzą r o l ę w ogólnym k o s z c ie r e ­ o r g a n i z a c j i n t ? n akład y na zwiany t e c h n i c z n e .

U. I s t n i e j e , wydajp s i ę , w y r a i n a potrzeba p o d j ę c ia badań t e o ­ re ty c z n y c h i prak tycznych eksperymentów, a t a k i e wymiany doświad­ czeń v. z a k r e s ie u s t a l a n i a e fe k t y w n o ś c i p r z e d s i ę w z ię ć org anize- c y j n y c n w o'j^le ora/ przedsięwzięć związanych z wprowadzeniem no­ wych form w s z c z e g ó ln o ś c i . Chodzi bowiem o tn , Z.a w ł a ś c i w i e za­ p rojek to w ane i wprovadz,ine zmiany o r g a n i z a e y jn e oraz poprawnie przeprowadzona ic h ocena i związana z tym szeroka in fo rm a c ja o i ci* sp o łe c zn y c h spraw n ościach i ekonomicznych konsekwencjach słu ­ żyć mogą .jako:

- wskazówki do p o d j ę c i a d e c y z j i o wprowadzeniu lub r o z s z e ­ r z e n iu r e o r g a n i z a c j i ,

- p ła s z c z yz n a do wymiany poglądów kierowników i wykonawców i zmiany stosunku obu s t r o n do r e o r g a n i z a c j i ,

- s t w o r z e n i e pomostu między d z i a ł эгпел ekonomicznym i spo­ łecznym,

- moZHwość s tw o rz e n ia s p r z ę ż e n ia zwrotnego pomiędzy i n f o r ­ macją o t a o tlíw oáci i c h a r a k t e r z e zmian o r g a n i z a c y jn y c h i i c h a- d a p ta c jg w p r a k t y c e .

9. I w r e s z c i e wniosek o g ó ln y , n i e wypływający b e zpośrednio z om^wianycn aspektów oceny r e o r g a n i z a c j i , a r a c z e j z o b s e r w a c ji w ł a s n e j , perównaó międzynarodowych i w r e s z c i e o b s z e rn e j l i t e r a ­ t u r y przedm iotu. Tego r o d za ju szeroko zak ro jo na reform a, ja k ą

j e s t zapowiedziane w naszym k r a j u wprowadzenie zespołowych ( b r y ­ gadowych, p a r t y c y p a c y j n y c h ) form o r g a n i z a c j i p r a c y , k t ó r e j e s t n ie t y l k o pochodną zroisn na całym ś w i e c i ć , a l e i konsekwencji) ak­ tualn eg o rozwoju społecznego i te ch niczn eg o , n i e j e s t problemem łatwym. Nie można bowiem n ie d ocen iać ani s i ł y oporu przeciw ko zmianom, j a k i e i s t n i e j ą w r z e c z y w i s t o ś c i , ani t r u d n o ś c i , na j a ­ k i e p roces zmian prowadzonych według t e o re t y c z n y c h reg u ł napo­ t y k a , ani co n a jg o rs z e wprowadzenia ic h na zasa d zie dyfektywy- -nakazu bez żadnych w t e j mierze w c z e ś n ie js z y c h przygotowań i bez r e a l i z a c j i wspomnianych na w s tę p ie k o l e jn y c h etapów c y k lu postępowania r e o r g a n iz a c y jn e g o . D la te g o też to, co pnwir.no być z a le c a n e d l a p rak tycznego d z i a ł a n i a , to eksperym enty, k o n t r o l o ­ wane przez s p e c j a l i s t ó w i prowadzone pod ic h kierun kiem ich po­ zytywne r e z u l t a t y pozwolą n ie t y l k o na s tw o rz e n ie metodyki postę­ powania, p o z w a l a ją c e j l i c z y ć na s z e r s z e , poprawne wprowadzenie r e o r g a n i z a c j i oraz na u zy sk a n ie pożądanych e fe któw , a l e i na s tw o rz e n ie w ł a ś c i w e j , pozytywnej atm osfery wokół tych zmian.

Nowe formy o r g a n i z a c j i p racy bowiem rne mogą być wprowadzane w o d n i e s i e n i u do w s z y s tk ic h procesów, każd ej p rac y 1 d l a Watde- go wykonawcy, a le roogą s ta ć s i ę początkiem innego, nowoczesnego p o d e j ś c i a do funkcjonow ania o r g a n i z a c j i w p e rs p e k ty w ie przyszłych l a t i s tw o rz e n ie d ł u g o l e t n i c h s t r a t e g i i przeobrażeń o r g a n i z a c y j ­ nych, n ie t y l k o w procesach p ro d u k c y jn y c h .

Z o f i a M i k o ła j c z y k

EVALUATION OF EFFECTS OF INTRODUCING NEV FORMS OF CRCAMI ZA f IÜM OF WORK

SOME REMARKS AGAINST THE BACKGROUND OF B R IT IS H AMD FRENCH EXPERIENCE

In the » e t h o d i c s of o r g a n i z a t i o n changes, a sta g e connected w it h e v a l u a t i o n of t h e i r e f f e c t s has not r e c e i v e d s u f f i c i e n t a t ­ t e n t i o n so f a r . S i g n i f i c a n c e and degree of com p le x ity of such an e v a l u a t i o n a re e s p e c i a l l y im portant when r e o r g a n i z a t i o n aims not n f l y a t enhanced e f f i c i e n c y . A t h e s i s has been acccptod in t h i s 3rt.1r.le t h a t r e o r g a n i z a t i o n performed as a r e s u l t of in trod u ction ef new work o r g a n i z a t i o n for-*s should r e s u l t s im u lt a n e o u s ly in improvement of p h y s i c a l and s o c i a l c o n d i t i o n s , as w e l l as e f f i

-c i e n -c y ano e-conomi-c -c o n d i t i o n s in the f u n -c t i o n i n g of an e n t e r ­ p r i s e . Thus, a lo n g s id e h u m a n is tic a s p ec ts of r e o r g a n i z a t i o n t h e ­ re should appear a p o s i t i v e d i f f e r e n c e between o u t l a y s made on i t and b e n e f i t s ob ta in ed owing to i t .

In t h i s c o n n e c t i o n , the a r t i c l e p r e s e n t s e x p e rie n c e In the f i e l d of choosin g i n g r e d i e n t s composing e v a l u a t i o n of e f f e c t i v e ­ ness of c h an g e s, and in attempts at such an e v a l u a t i o n made in G re a t B r i t a i n and f ranee proceed ing from an assumption th a t they may c o n s t i t u t e not o n ly examples but a l s o m eth od olo g ica l g u i d e ­