W uzupe³nieniu do dzia³alnoœci Profesora Józefa Zwierzyckiego (1888–1961)
Marek Graniczny
1, Halina Urban
1Work and life of Professor Józef Zwierzycki (1888–1961): some additional data. Prz. Geol., 62: 77–79.
A b s t r a c t. In 1938, Józef Zwierzycki returned to Poland after retiring in the Dutch East Indies to get an offer of employment from the Polish Geological Institute (PGI). He accepted the offer to get appointed to the position of the Head of the Department of Oil and Salt. In two years he made several reconnaissance trips to the Carpathian Mts. and Kujawy region and supervised drillings near Busko Zdrój to find mineral waters and small oil plays. The results of his studies were published in two papers on oil and gas prospecting in Poland. At the begin-ning of World War II (6 September, 1939), PGI Director Karol Bohdanowicz nominated Pro-fessor Zwierzycki as the deputy director in charge of the property management and protection for the time of evacuation of part of the staff to the East. After the surrender of Warsaw, Zwierzycki and other PGI employees began an initial assessment of war damage in the institute. Another problem faced by him and his team was an increase of wave of looting and robbery which also affected the institute. This forced Zwierzycki to intervene in the Civil Guard Headquarters of Warsaw. A docu-ment found in the PGI archives proves that on 4 October, 1939 the headquarters authorized Zwierzycki and Czes³aw KuŸniar to take care of the PGI assets and purchase building materials for indispensible repairs. Zwierzycki also made a successful approach to a new German commandant of Warsaw, Lieutenant General Conrad von Cochenhausen, to secure formal protection of the institute buildings and assets. In April 1941, Zwierzycki was arrested by Gestapo on charges of collaboration with the Polish resistance movement, and sent to the Auschwitz concentration camp. He was released from Auschwitz thanks to efforts undertaken by Dutch and German geologists to be directed to work as a researcher with the status of prisoner in "Reichsstelle für Bodenforschung" in Berlin. In 1944, he escaped from a convoy in Cracow to hide until the Red Army entered that area. From Cracow, he came back to Warsaw to find his apartment completely ruined by raids of looters. Under these circumstances, he decided to move to Wroc³aw to support the re-establishment of the Polish Geological Institute from there.
Keywords: Józef Zwierzycki, Polish Geological Institute, Second World War
W listopadowym numerze Przegl¹du Geologicznego z 2012 r. ukaza³ siê interesuj¹cy artyku³ Micha³a Paw³a Mierzejewskiego „O splataniu siê codziennoœci z wielkoœci¹ na przyk³adzie ¿ycia i dzia³alnoœci Œp. Profesora Józefa Zwierzyckiego”, którego 50. rocznica œmierci up³ynê³a w 2011 r. (Mierzejewski, 2012). Autorzy niniejszego arty-ku³u chc¹ rozwin¹æ w¹tek dzia³alnoœci tego wybitnego geologa w aspekcie Jego zwi¹zków z Pañstwowym Insty-tutem Geologicznym.
Profesor Józef Zwierzycki po przejœciu na emeryturê w marcu 1938 r. i powrocie do kraju z Holenderskich Indii Wschodnich (obecnie Indonezja) otrzyma³ od ówczesnego dyrektora Pañstwowego Instytutu Geologicznego (PIG), Karola Bohdanowicza, propozycjê objêcia stanowiska wice-dyrektora instytutu. Ostatecznie Profesor zosta³ naczelni-kiem Wydzia³u Ropy Naftowej i Soli PIG, by³ przecie¿ w swojej karierze doradc¹ rz¹du holenderskiego w sprawach naftowych i wybitnym specjalist¹ o miêdzynarodowej reno-mie. Z du¿ym zapa³em przyst¹pi³ do pracy, zaprojektowa³ now¹ seriê badañ geologicznych w Karpatach, gdzie prze-prowadzi³ wiele rekonesansowych wyjazdów terenowych. Zapozna³ siê równie¿ ze z³o¿ami i kopalniami soli kamien-nej na Kujawach oraz soli potasowych w Ka³uszu i Ho³yniu w województwie stanis³awowskim (obecnie obwód iwano-frankowski na Ukrainie; Maœlankiewicz, 1973).
W pierwszych miesi¹cach 1939 r. Józef Zwierzycki zaprojektowa³ i nadzorowa³ dziewiêæ wierceñ o g³êbokoœci od 15 m do 138 m w okolicach Kamiennej Góry (Wójczy,
powiat Busko-Zdrój). Nawiercono tam poziom gipsowy w sp¹gu tortonu (obecnie badenu) zawieraj¹cy wody siar-czanowe i drobne wycieki ropy naftowej. Niestety wszyst-kie notatki i próbki dotycz¹ce wierceñ w Wójczy zaginê³y (Bohdanowicz, 1939). Owocem nieca³ych dwóch lat pracy Profesora Zwierzyckiego w PIG s¹ dwie publikacje po-œwiêcone poszukiwaniom ropy naftowej i gazu ziemnego na terenach Polski (Zwierzycki, 1939a, b).
W dniu 1 wrzeœnia hitlerowskie Niemcy napad³y na Polskê, zapocz¹tkowuj¹c II wojnê œwiatow¹. Wtedy te¿ zakoñczy³ siê pierwszy, heroiczny okres dzia³alnoœci Pañ-stwowego Instytutu Geologicznego. Józef Zwierzycki otrzy-ma³ wówczas nastêpuj¹ce pismo od dyrektora instytutu Karola Bohdanowicza: „Na rozkaz s³owny Ministra Prze-mys³u i Handlu Rz¹du Rzeczypospolitej Polski wyje¿d¿aj¹c z Warszawy w dniu 6.IX.1939 r. z czêœci¹ personelu PIG poleci³em Panu równie¿ s³ownie wykonanie obowi¹zków Dyrektora PIG na czas mojej nieobecnoœci. W obecnej chwili nie maj¹c mo¿liwoœci w drodze normalnej za³atwienia spra-wy ust¹pienia mego ze stanowiska Dyrektora, niniejszym proszê Pana w dalszym ci¹gu pe³niæ obowi¹zki Dyrektora PIG w celu zachowania naukowych materia³ów i maj¹tku Instytutu” (Urban & Graniczny, 2009a).
G³ównym zadaniem pozosta³ych w Warszawie pracow-ników instytutu by³o zabezpieczenie wszystkich cenniej-szych obiektów przed zniszczeniem w wyniku bombardo-wania lotniczego i przez pociski artyleryjskie.
77
Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 2, 2014
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; marek.graniczny@ pgi.gov.pl, halina.urban@pgi.gov.pl.
M. Graniczny H. Urban
W ci¹gu paru dni dokoñczono przenoszenia zbiorów bibliotecznych i archiwalnych do ju¿ uprzednio przygoto-wanych pomieszczeñ w podziemiach gmachu g³ównego PIG. Nastêpnie zajêto siê bardziej wartoœciowymi okazami muzealnymi i wszelkimi przyrz¹dami naukowymi (mikro-skopy i aparaty mikrofotograficzne, fotograficzne, geodezyj-ne i geofizyczgeodezyj-ne), które równie¿ umieszczono w piwnicach. Aparatury z pracowni chemicznej nie mo¿na tam ju¿ by³o przenieœæ, z uwagi na nasilenie walk wokó³ oblê¿onej War-szawy. Od po³owy wrzeœnia prowadzenie prac zabezpiecza-j¹cych by³o niemo¿liwe na wiêksz¹ skalê, gdy¿ personel musia³ koncentrowaæ ca³y wysi³ek na obronie przeciwlot-niczej. Naloty powtarza³y siê niemal bezustannie, jednak dziêki sprawnoœci s³u¿by ratowniczej nie dopuszczono nigdy do powstania groŸnego po¿aru (Janczewski, 1946).
Pierwsza bomba krusz¹ca spad³a w dniu 18 wrzeœnia 1939 r. i zburzy³a arkadê przed klatk¹ schodow¹ miêdzy gmachami instytutu. Kilka innych spad³o na teren ogrodu, nie wyrz¹dzaj¹c powa¿niejszych szkód poza dziurami w tynku i wybiciem wielu szyb. L¿ejsze pociski trafi³y w gmach g³ówny instytutu, powoduj¹c powstanie niewielkich wyrw w murach. Dopiero w dniu 22 wrzeœnia 1939 r. dwa ciê¿kie granaty, które wpad³y z góry do hallu, uczyni³y wielkie spustoszenie. Szklany dach w przewa¿aj¹cej czêœci zosta³ zniszczony, wszystkie drzwi z futrynami na parterze i na pierwszym piêtrze wy³amane, wiêkszoœæ metalowych gablot muzealnych po³amana, podziurawiona lub pogiêta, zaœ zgro-madzone w nich okazy – porozrzucane i zmieszane z gru-zem (Urban & Graniczny, 2009b).
Po kapitulacji Warszawy w instytucie przyst¹piono do sprawdzenia rozmiaru poniesionych szkód. Okaza³y siê one powa¿ne, dotyczy³y przede wszystkim budynków i znajdu-j¹cych siê w nich urz¹dzeñ. Prawie ca³y dorobek naukowy instytutu: zbiory, biblioteka, archiwum, przyrz¹dy i labora-toria, nie uleg³ jednak zniszczeniu. GroŸnie natomiast przed-stawia³a siê sytuacja ca³ego dobytku nieznajduj¹cego siê w podziemiach, bowiem drzwi i okna parterowe sta³y otwo-rem. Trzeba by³o prowizorycznie pozabijaæ deskami wszyst-kie otwory, zaœ l¿ejsze meble poprzenosiæ do tych lokali, które mo¿na by³o zamkn¹æ. Równoczeœnie przyst¹piono do oszklenia okien w pawilonie chemicznym, ma³o uszko-dzonym, do którego potem zaczêto znosiæ papiery, ksi¹¿ki i drobniejszy przedmioty z pokoi g³ównego gmachu insty-tutu, gdzie nie mog³y byæ zabezpieczone przed wilgoci¹.
W tym samym okresie w Warszawie nasili³o siê pl¹dro-wanie i rabopl¹dro-wanie gmachów biur i urzêdów przez mêty spo³eczne. Wynoszono niemal wszystko, co wpad³o w rêce, poczynaj¹c od mebli i wyposa¿enia, a koñcz¹c na drzwiach i oknach oraz innych przedmiotach nadaj¹cych siê na opa³. Placówka PIG by³a pod tym wzglêdem miejscem poten-cjalnie atrakcyjnym, poniewa¿ nie zosta³a ona obsadzona przez wojska niemieckie. W zaistnia³ej sytuacji niewiele mog³y pomóc protesty Józefa Zwierzyckiego, Edwarda Janczewskiego, Czes³awa KuŸniara oraz innych pracowni-ków instytutu.
Profesor Zwierzycki podj¹³ energiczne dzia³ania zapo-biegawcze, interweniuj¹c w Komendzie G³ównej Stra¿y Obywatelskiej m.st. Warszawy. Organizacja ta zosta³a powo-³ana 5 wrzeœnia 1939 r. do ochrony porz¹dku po ewakua-cji Poliewakua-cji Pañstwowej z Warszawy. Liczy³a ok. 5 tys. ochot-ników (g³ównie cz³onków Zwi¹zku Oficerów Rezerwy, Zwi¹zku Inwalidów i Zwi¹zku Rezerwistów). Komendan-tem g³ównym Stra¿y Obywatelskiej by³ mjr Janusz Regul-ski powo³any na to stanowisko przez prezydenta Warsza-wy Stefana Starzyñskiego. Cz³onkowie stra¿y nosili ¿ó³te opaski z czerwonymi literami „S. O.”. Stra¿ pe³ni³a zastêp-czo porz¹dkowe funkcje policji, organizowa³a samopomoc
mieszkañców w gaszeniu po¿arów i usuwaniu skutków bombardowañ, opiekowa³a siê uchodŸcami, walczy³a z gra-bie¿ami i paskarstwem. Na proœbê polskich w³adz miasta S. O. dzia³a³a równie¿ po kapitulacji Warszawy. W Naro-dowym Archiwum Geologicznym Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego za-chowa³ siê niezwykle interesuj¹cy dokument opatrzony dat¹ 4 paŸdziernika 1939 r., podpisany przez Witolda Doro-szewskiego (znany polski jêzykoznawca, profesor Uniwer-sytetu Warszawskiego, cz³onek Polskiej Akademii Nauk, a tak¿e redaktor „S³ownika jêzyka polskiego”), pe³ni¹cego wówczas obowi¹zki naczelnika Biura Ochrony Zak³adów Naukowych i Zbiorów Artystycznych Komendy G³ównej Stra¿y Obywatelskiej (ryc. 1). Dokument upowa¿nia³ Józefa Zwierzyckiego i Czes³awa KuŸniara do roztoczenia opieki nad zagro¿onym maj¹tkiem PIG, a tak¿e do pozyskania materia³ów budowlanych (desek, papy itp.) w celu zabez-pieczenia zbiorów.
Stra¿ Obywatelska zosta³a rozwi¹zana na rozkaz Niem-ców 30 paŸdziernika 1939 r., a w uznaniu jej zas³ug dowód-ca obrony Warszawy gen. Juliusz Rómmel odznaczy³ kilku-nastu cz³onków komendy S. O. Krzy¿ami Walecznych.
Niezale¿nie od wspomnianych dzia³añ Profesor Zwie-rzycki podj¹³ starania, aby otrzymaæ dokumenty zabezpie-czaj¹ce równie¿ od niemieckiego wojennego komendanta miasta. By³ nim gen. Conrad von Cochenhausen, dowódca 10 Górnobawarskiej Dywizji Piechoty wchodz¹cej w sk³ad 8 Armii, która powstrzyma³a natarcie polskich oddzia³ów nad Bzur¹. Dziêki swej energicznej postawie i œwietnej 78
Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 2, 2014
Ryc. 1. Wydany przez Komendê G³ówn¹ Stra¿y Obywatelskiej dokument upowa¿niaj¹cy Józefa Zwierzyckiego i Czes³awa KuŸ-niara do roztoczenia opieki nad zagro¿onym maj¹tkiem Pañstwo-wego Instytutu Geologicznego, a tak¿e do pozyskania materia³ów budowlanych w celu zabezpieczenia zbiorów
znajomoœci jêzyka niemieckiego (by³ przecie¿ absolwen-tem Akademii Górniczej oraz Uniwersytetu im. Aleksandra von Humboldta w Berlinie, który przed 1946 r. funkcjono-wa³ pod nazw¹ Uniwersytet Fryderyka Wilhelma III) Józef Zwierzycki spotka³ siê bezpoœrednio z genera³em i za¿¹da³ od niego umieszczenia na drzwiach wejœciowych instytutu tabliczki, która ostrzega³aby potencjalnych wandali przed kar¹ za w³amanie do budynku. Po przedstawieniu aktualnej sytuacji i podkreœleniu wa¿noœci reprezentowanej przez siebie instytucji uda³o Mu siê uzyskaæ nie tylko stosowny dokument zabezpieczaj¹cy instytut, ale tak¿e materia³y z wojskowego sk³adu desek. Równoczeœnie genera³ Cochen-hausen poleci³ poinformowaæ Reichsstelle für Bodenfor-schung w Berlinie o wydanych poleceniach, sugeruj¹c pod-jêcie dalszych kroków przez placówkê berliñsk¹ (Maœlan-kiewicz, 1973).
Ju¿ w po³owie paŸdziernika 1939 r. do Warszawy przy-jechali przedstawiciele berliñskiego zak³adu geologiczne-go – prof. Paeckelmann i dr. Barnitzke. Mieli oni polecenie wywiezienia do Berlina wszystkiego, co ocala³o z maj¹tku ruchomego instytutu, a przede wszystkim biblioteki i zbio-rów. Og³osili zajêcie gmachu i maj¹tku PIG. Po krótkim czasie, gdy przekonali siê, ¿e zniszczenia dotknê³y tylko budowle i czêœæ urz¹dzeñ, delegaci z Berlina wyst¹pili z propozycj¹ odremontowania przynajmniej czêœci gma-chów instytutu i pozostawienia w nich ca³ego zachowane-go dobytku, z wyj¹tkiem pewnej iloœci ksi¹¿ek i instrumen-tów „niezbêdnie” potrzebnych w Berlinie. Przebywaj¹cy w Warszawie personel PIG by³by pozostawiony na dotych-czasowych stanowiskach i mia³by za zadanie uporz¹d-kowanie i zabezpieczenie wszystkich zbiorów, biblioteki, urz¹dzeñ pracowniczych itp.
W marcu 1940 r. prof. Paeckelmann zapowiedzia³, ¿e instytut otrzyma niebawem sta³ego kierownika, dr. Rolanda Brinkmanna, profesora geologii na uniwersytecie hambur-skim. Równoczeœnie instytut mia³ zostaæ w³¹czony do nie-mieckiej s³u¿by geologicznej i stanowiæ w niej odrêbn¹ placówkê (Dienststelle), analogiczn¹ do placówek utworzo-nych z pañstwowych instytutów geologiczutworzo-nych w Wiedniu i Pradze (Urban & Graniczny, 2009b).
W nowym kszta³cie placówka warszawska zosta³a po-dzielona na trzy jednostki organizacyjne i bez zasadniczych zmian funkcjonowa³a od wiosny 1940 r. do lipca 1944 r. By³y to wydzia³y:
– ogólny administracyjny, obejmuj¹cy poza tym geofizy-kê, chemiê i kreœlarniê, jego kierownikiem by³ dr in¿. Józef Zwierzycki, a nastêpnie Edward Janczewski (od 1941 r.);
– geologiczny, kierowany przez dr. Czes³awa KuŸniara; – muzealny, obejmuj¹cy równie¿ bibliotekê, pod kie-rownictwem prof. Romana Koz³owskiego.
Nieco póŸniej utworzono Archiwum Wiertnicze, które-go kierownikiem zosta³ dr £uniewski i które by³o luŸno zwi¹zane z wydzia³em ogólnym placówki.
W dniu 23 kwietnia 1941 r. w domu Józefa Zwierzyc-kiego pojawili siê przedstawiciele Gestapo i aresztowali Go pod zarzutem wspó³pracy z podziemiem. Wydarzenie to mia³o prawdopodobnie zwi¹zek z dzia³alnoœci¹ struktur Armii Krajowej na terenie instytutu (Graniczny i in., 2012). Pocz¹tkowo Profesor Zwierzycki trafi³ na Pawiak, a po miesi¹cu zosta³ wywieziony do obozu koncentracyjnego Auschwitz. W trakcie transportu znalaz³ siê On w jednym wagonie z o. Maksymilianem Kolbe („Kim by³ Józef Zwie-rzycki?”, 2011). Dziêki wstawiennictwu geologów holen-derskich, kolegów z berliñskich studiów oraz niemiec-kiego specjalisty do spraw naftowych prof. Lentza w lipcu 1942 r. Józef Zwierzycki opuœci³ Auschwitz i nadal w charak-terze wiêŸnia zosta³ zatrudniony przymusowo w
Reichs-stelle für Bodenforschung w Berlinie. Latem 1944 r. Profe-sor Zwierzycki pod „opiek¹” eskorty wojskowej mia³ byæ przewieziony w Karpaty w celu prowadzenia tam badañ geologicznych. W trakcie postoju w Krakowie, gdzie spo-tka³ siê z ¿on¹ i dzieæmi, dokona³ brawurowej ucieczki i schroni³ siê u swojego dalekiego krewnego, znanego mineraloga Kazimierza Maœlankiewicza, a¿ do wkroczenia Armii Czerwonej.
Po reaktywowaniu Pañstwowego Instytutu Geologicz-nego w Krakowie (Graniczny i in., 2008, 2012) Profesor Zwierzycki zg³osi³ siê do pracy (ok. 29 stycznia 1945 r.) i zacz¹³ pomagaæ w sprawach dotycz¹cych lokalizacji i apro-wizacji. Wraz z Henrykiem Œwidziñskim uda³ siê do mini-stra oœwiaty, który obieca³ rozpatrzenie sprawy i pomoc w kwestii gmachu instytutu przy ul. Kochanowskiego 5 (Œwidziñski, 1945).
Na pocz¹tku 1945 r. Józef Zwierzycki wraz z rodzin¹ odwiedzi³ swoje dawne mieszkanie w Warszawie. Zosta³o ono zdemolowane przez z³odziei. Skradziono meble, dywa-ny, dzie³a sztuki, przepad³ równie¿ ca³y dorobek naukowy Profesora. Podj¹³ On wówczas decyzjê o przeprowadzce do Wroc³awia.
W sprawozdaniu z dzia³alnoœci PIG w okresie od 1 lute-go 1945 r. do 31 marca 1946 r. (Bohdanowicz, 1946) Profe-sor Zwierzycki nie figuruje ju¿ na liœcie personelu instytutu, jakkolwiek na dalszych stronach tego sprawozdania poda-no, ¿e powierzono Mu sprawy rewindykacji instrumentów i materia³ów naukowych PIG wywiezionych przez w³adze okupacyjne.
Zapamiêtamy Go jako wybitnego geologa i znakomite-go dyrektora Pañstwoweznakomite-go Instytutu Geologiczneznakomite-go, który zda³ egzamin w ekstremalnie trudnych warunkach, w cza-sach grozy.
LITERATURA
BOHDANOWICZ K. 1939 – Sprawozdanie z dzia³alnoœci Pañstwowego Instytutu Geologicznego (od 1.04 do 1.09.1939). Maszynopis. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa, s. 20.
BOHDANOWICZ K. 1946 – Pañstwowy Instytut Geologiczny w latach 1939–1946. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 25: 17–27.
GRANICZNY M., MIECZNIK J.B., URBAN H., WO£KOWICZ K. & WO£KOWICZ S. 2012 – Losy Pañstwowego Instytutu Geologicz-nego w czasie II wojny œwiatowej – wspominaj¹c tych, którzy odeszli. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 448: 479–494.
GRANICZNY M., MIZERSKI W. & URBAN H. 2008 – Ma³o znane karty historii Pañstwowego Instytutu Geologicznego z lat 1945–1946. Prz. Geol., 56: 49–52.
JANCZEWSKI E. 1946 – Kronika Instytutu od wrzeœnia 1939 do stycznia 1945. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 25: 86–93.
Kim by³ Józef Zwierzycki?, 2011 [http://starywroclaw.wordpress.com/ 2011/02/20/wroclawskie-kamienice].
MAŒLANKIEWICZ K. 1973 – Profesor Józef Zwierzycki i Jego dzia³alnoœæ naukowa. [W:] Z badañ geologicznych. Biul. Inst. Geol., 264: 7–56.
MIERZEJEWSKI M.P. 2012 – O splataniu siê codziennoœci z wielkoœci¹ na przyk³adzie ¿ycia i dzia³alnoœci Œp. Profesora Józefa Zwierzyckiego. Prz. Geol, 60: 593–595.
ŒWIDZIÑSKI H. 1945 – Pierwsze dni Pañstwowego Instytutu Geo-logicznego w wyzwolonym Krakowie. Maszynopis. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa, s. 6.
URBAN H. & GRANICZNY M. 2009a – Dziewiêædziesi¹ta rocznica utworzenia Pañstwowego Instytutu Geologicznego na tle zarysu nauk o Ziemi w Polsce. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 433: 5–109.
URBAN H. & GRANICZNY M. 2009b – Historia Pañstwowego Insty-tutu Geologicznego 1919–1990. Maszynopis. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa, s. 66.
ZWIERZYCKI J. 1939a – Oil and gas production in Poland in 1938. Trans. Mining Metall. Eng., New York, s. 7.
ZWIERZYCKI J. 1939b – Plan rozbudowy pól gazowych Roztoki– Sobniów na najbli¿sz¹ przysz³oœæ. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 20: 9–11. Praca wp³ynê³a do redakcji 15.01.2013 r.
Akceptowano do druku 19.02.2013 r.
79
