Dzia³ania resortu œrodowiska
w zakresie systemu os³ony przeciwosuwiskowej w Polsce
Dariusz Grabowski
1, Andrzej Przybycin
2Osuwiska s¹ groŸ-nymi zjawiskami geolo-gicznymi, czêsto o kata-strofalnym charakterze, powoduj¹cymi znaczne straty materialne. Pro-gnozy dotycz¹ce skut-ków zmian klimatycz-nych zachodz¹cych na Ziemi wskazuj¹ na mo¿-liwoœæ wystêpowania w najbli¿szej przysz³oœci anomalii i gwa³townych zjawisk pogodowych w naszym regionie. Mo¿e to skutkowaæ dal-szym nasileniem siê zjawisk osuwiskowych. W celu prze-ciwdzia³ania tym procesom minister œrodowiska przyj¹³ w dniu 9 wrzeœnia 2010 r. dokument Dzia³ania resortu œrodo-wiska w zakresie systemu os³ony przeciwosuwiskowej w Polsce (dostêpny na stronie internetowej: http://www.mos. gov.pl/oslona_przeciwosuwiskowa). G³ównym jego za³o-¿eniem jest zaanga¿owanie administracji geologicznej oraz pañstwowej s³u¿by geologicznej w utworzenie komplekso-wego systemu os³ony przeciwosuwiskowej, który pozwoli na prowadzenie dzia³añ profilaktycznych, z³agodzenie nega-tywnych skutków i szybsze reagowanie na katastrofy natu-ralne. Do problemu nale¿y podejœæ kompleksowo – bada-nia geologiczne osuwisk i terenów zagro¿onych ruchami masowymi ziemi powinny byæ realizowane wed³ug jedno-litej, spójnej metodologii, z zastosowaniem nowoczesnych technologii i œrodków badawczych. Niezbêdne jest rów-nie¿ stworzenie stabilnego i ci¹g³ego systemu finansowa-nia tych prac, dokonanie stosownych zmian legislacyj-nych, stworzenie systemu wspó³pracy pañstwowej s³u¿by geologicznej z administracj¹ publiczn¹ oraz powszechnie dostêpnego systemu informacji i szkoleñ dotycz¹cych osu-wisk, przyczyn ich powstawania oraz powodowanych przez nie skutków.
W warunkach panuj¹cych na obszarze Polski istniej¹ trzy g³ówne czynniki, które przyczyniaj¹ siê do powstawa-nia osuwisk. Nale¿¹ do nich: budowa geologiczna i rzeŸba terenu, intensywne i/lub d³ugotrwa³e opady atmosferycz-ne, a tak¿e dzia³alnoœæ cz³owieka, która prowadzi m.in. do rozcinania i podcinania stoków oraz nadmiernego ich obci¹-¿ania przez wznoszone obiekty budowlane. Uruchamianiu procesów osuwiskowych sprzyjaj¹ równie¿ wibracje
powo-dowane przez prace ziemne i ruch pojazdów oraz eksploatacja kopalin. Osuwiska i tereny nimi zagro¿one wystêpuj¹ przede wszystkim na obszarze Karpat (95%), w strefie brzegowej Ba³tyku oraz na stokach dolin rzek nizin-nych. W 2005 r. liczbê osuwisk i terenów zagro¿onych w Karpatach oceniano wstêpnie na ponad 20 tys.
Od 2006 r. na zamówienie ministra œrodowiska realizo-wany jest przez pañstwow¹ s³u¿bê geologiczn¹ System Os³ony Przeciwosuwiskowej SOPO. W dniu 25.05.2006 r. pomiêdzy ministrem œrodowiska a prezesem Narodowego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŒiGW) zosta³o zawarte porozumienie ws. finanso-wania tego programu ze œrodków NFOŒiGW. Przedsiêwziê-cie ma wspomóc starostów w skutecznym wype³nianiu obo-wi¹zków na³o¿onych na nich przez rozporz¹dzenie mini-stra œrodowiska z dnia 20 czerwca 2007 r. w sprawie infor-macji dotycz¹cych ruchów masowych ziemi (Dz. U. Nr 121 poz. 840), tj. dostarczyæ im w³aœciwych i pe³nych danych do skutecznego zarz¹dzania ryzykiem osuwiskowym.
SOPO jest podzielony na trzy etapy:
Etap I (2006–2008) – kartowanie pilota¿owe osu-wisk wraz z wytypowaniem obszarów ich wystêpo-wania w Polsce,
Etap II (2008–2014) – kartowanie i wykonywanie map osuwisk i terenów zagro¿onych ruchami maso-wymi na obszarze polskich Karpat (75% powierzch-ni) oraz monitorowanie wybranych osuwisk kar-packich,
Etap III (2015–2018) – kartowanie i wykonywanie map osuwisk i terenów zagro¿onych ruchami maso-wymi na obszarze polskich Karpat (25% powierzch-ni) i Polski pozakarpackiej oraz monitorowanie wy-branych osuwisk.
Prace prowadzone przez pañstwow¹ s³u¿bê geologiczn¹ w latach 2008–2010 w ramach projektu SOPO pozwoli³y uszczegó³owiæ dane dotycz¹ce iloœci osuwisk na terenie wybranych gmin karpackich i ekstrapolowaæ je na pozo-sta³y obszar Karpat. Obecnie szacuje siê, ¿e liczba osuwisk w Karpatach mo¿e wynosiæ 50–60 tys. WskaŸnik osuwi-skowoœci, wyra¿aj¹cy wielkoœæ obszaru objêtego i zagro-¿onego osuwiskami w stosunku do ogólnej powierzchni terenu, jest w Karpatach szacowany na 30–40%. Osuwiska powoduj¹ degradacjê terenów, na których wystêpuj¹, znisz-czenie posadowionych na ich obszarze obiektów
budowla-1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; dariusz.grabowski@ pgi.gov.pl
2
Departament Geologii i Koncesji Geologicznych, Ministerstwo Œrodowiska, ul.Wawelska 52/54, 00-922 Warszawa; andrzej. przybycin@mos.gov.pl
D. Grabowski A. Przybycin
nych oraz infrastruktury (sieæ drogowa, kanalizacyjna, linie telekomunikacyjne, elektryczne, gazoci¹gi). Na tere-nach rolnych i leœnych zniszczeniu ulegaj¹ uprawy i drze-wostan, a niekiedy wymagane jest przywrócenie funkcji danego obszaru. Ocenia siê, ¿e w Karpatach wystêpuje œrednio jedno osuwisko na 5 km drogi jezdnej. W okresie od maja do czerwca 2010 r. osuwiska stanowi¹ce zagro¿e-nie dla budynków wyst¹pi³y ³¹czzagro¿e-nie w 107 gminach na obszarze Karpat, w tym w 57 gminach w województwie ma³opolskim, 34 gminach w województwie podkarpackim i 16 gminach w województwie œl¹skim. Na obszarze dwóch województw – ma³opolskiego i œl¹skiego – powsta³o w sumie 1345 osuwisk. G³ówny Urz¹d Nadzoru Budowlanego podaje, ¿e w Polsce, wed³ug stanu na dzieñ 17.06.2010 r., w wyniku osuwisk zosta³o uszkodzonych ³¹cznie 2269 budynków, z czego 560 zosta³o ca³kowicie zniszczonych, a pozosta³e 1709 wymaga odbudowy lub remontu. Wed³ug danych Ministerstwa Spraw Wewnêtrz-nych i Administracji straty spowodowane dzia³aniem ¿ywio³u na prze³omie maja i czerwca 2010 r. wynios³y 2,9 mld euro. Niestety rosn¹ one nadal, w miarê ujawniania siê i aktywizacji nowych osuwisk, które mog¹ powstawaæ z pewnym opóŸnieniem w stosunku do negatywnych zja-wisk zwi¹zanych z powodzi¹.
W bie¿¹cym roku w celu wykonania najpilniejszych prac dokumentacyjnych uruchomiony zosta³ w trybie przy-spieszonym projekt pt. Interwencyjne prace kartograficzne na aktywnych obszarach osuwiskowych Karpat finansowa-ny ze œrodków bud¿etu Ministerstwa Œrodowiska.
Lokal-Ryc. 3. Widok na zniszczony las w odnowionej czêœci osuwiska,
K³odne k. Limanowej. Wszystkie fot. A. Wójcik
nym w³adzom samorz¹dowym zosta³y przekazane wyko-nane karty dokumentacyjne osuwisk wraz z zestawieniem uszkodzonych budynków i innych szkód powsta³ych na terenie osuwiskowym.
W ramach przysz³ych dzia³añ resortu œrodowiska w zakresie tworzenia systemu os³ony przeciwosuwiskowej planowane jest:
prowadzenie badañ geologicznych i wsparcie mery-toryczne administracji samorz¹dowej w celu: – rejestracji osuwisk;
– przeciwdzia³ania osuwiskom i likwidacji ich skutków;
– planowania przestrzennego na obszarach osuwi-skowych, objêtych miejscowym planem odbudowy;
monitorowanie osuwisk;
finansowanie badañ geologicznych osuwisk;
zabezpieczenie kadrowe badañ geologicznych osu-wisk;
wprowadzenie zmian legislacyjnych;
upowszechnienie informacji o geozagro¿eniach. Zasadniczym celem uwzglêdnienia w dzia³aniach re-sortu œrodowiska badañ geologicznych osuwisk jest udzie-lenie gminom i powiatom wsparcia – zarówno merytorycz-nego, jak i finansowego – w wype³nianiu ich obowi¹zków okreœlonych przepisami prawa dotycz¹cych osuwisk, prze-ciwdzia³ania ich powstawaniu, likwidacji ich skutków oraz planowania przestrzennego na obszarach osuwiskowych. Realizacja tego zadania umo¿liwi powiatowej administra-cji geologicznej aktywne w³¹czenie siê w proces
planowa-nia przestrzennego i decyzji lokalizacyjnych na tych obsza-rach.
Bardzo istotne jest tak¿e uzyskanie przez administracjê samorz¹dow¹ wyników rozpoznania geologicznego, które umo¿liwi¹ podjêcie skutecznego przeciwdzia³ania osuwi-skom oraz likwidacjê ich skutków. Przewidywana jest mo¿liwoœæ wsparcia finansowego tego rodzaju badañ ze œrodków NFOŒiGW.
Na obszarach zniszczonych przez osuwiska obowi¹-zuj¹ miejscowe plany odbudowy. Zgodnie ze znowelizo-wanymi w 2010 r. przepisami o szczególnych zasadach odbudowy, remontów i rozbiórek obiektów budowlanych zniszczonych lub uszkodzonych w wyniku dzia³ania ¿ywio³u, plany te opiniuj¹ starostowie. Dlatego te¿ nie-zbêdne jest wyposa¿enie ich w rzetelne dane geologiczne, co w wiêkszoœci przypadków wi¹¿e siê z koniecznoœci¹ przeprowadzenia badañ geologiczno-in¿ynierskich.
Starostowie maj¹ ustawowy obowi¹zek prowadzenia obserwacji terenów zagro¿onych ruchami masowymi zie-mi oraz terenów, na których wystêpuj¹ te ruchy. Zobo-wi¹zani s¹ równie¿ do prowadzenia rejestru zawieraj¹cego informacje o tych terenach (art. 110a ust. 1 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony œrodowiska, Dz. U. Nr 62 poz. 627 z póŸn. zm.).
W ramach projektu SOPO prowadzony ma byæ monito-ring powierzchniowy i wg³êbny na 100 wybranych osuwi-skach. W chwili obecnej zosta³ on zamontowany na 26 obiektach, a kolejnych 20 jest przygotowywane do instala-cji, która ma zostaæ przeprowadzona w bie¿¹cym roku.
Sesje pomiarowe bêd¹ prowadzone przez PIG-PIB w okre-sie 2 lat, a po up³ywie tego terminu – przez starostów. Sta-rostwa nie posiadaj¹ jednak wykwalifikowanej kadry ani odpowiedniego sprzêtu do pozyskiwania i przetwarzania danych z monitoringu. Dlatego rozwa¿ona ma byæ kwestia powierzenia tego zadania pañstwowej s³u¿bie geologicz-nej, w szczególnoœci w przypadku osuwisk, które zagra¿aj¹ obiektom posiadaj¹cym istotne znaczenie gospodarcze i spo³eczne. Dotyczy to m.in. g³ównych dróg publicznych, linii kolejowych, sztucznych zbiorników wodnych (zapo-ry), obiektów przemys³owych, placówek oœwiatowych czy zabytków architektury. Koszty prowadzenia wieloletniego monitoringu powinny byæ zdecydowanie ni¿sze od warto-œci zagro¿onych obiektów budowlanych i infrastruktury technicznej znajduj¹cych siê na powierzchni osuwiska. Dlatego nale¿y opracowaæ kryteria selekcji osuwisk prze-widzianych do monitoringu oraz zapewnienie sta³ego, corocznego finansowania tego zadania.
Monitoring, po zakoñczeniu SOPO lub po czêœciowym przekazaniu sieci monitoringowej w³adzom lokalnym, powinien byæ kontynuowany w formie odrêbnego zadania pt. System Monitoringu Osuwisk SMO, prowadzonego przez pañstwow¹ s³u¿bê geologiczn¹. Zak³adane w ramach SOPO sieci monitoringowe wymagaj¹ sta³ego dozoru geo-logicznego oraz dzia³añ konserwacyjnych i naprawczych, szczególnie w zwi¹zku z przypadkami dewastacji i kra-dzie¿y osprzêtu, a tak¿e naturalnym zu¿yciem materia³ów.
Ryc. 6. Dom zniszczony przez osuwisko, Podchybie k. Lanckorony
Ryc. 7. Fragment œciany domu zniszczonego przez ruchy
Dotychczasowy sposób udzielania funduszy na badania geologiczne osuwisk i terenów zagro¿onych ruchami ma-sowymi pozwala obecnie na czêœciow¹ realizacjê potrzeb w tym zakresie. Ze œrodków NFOŒiGW pochodz¹cych z wp³ywów z op³at ustalonych zgodnie z ustaw¹ Prawo geo-logiczne i górnicze jest finansowane wieloletnie przedsiê-wziêcie SOPO.
Pokrywanie kosztów obserwacji terenów zagro¿onych ruchami masowymi ziemi oraz terenów, na których wystê-puj¹ te ruchy, jest zadaniem powiatu. Zarówno obserwacje, jak i dzia³ania zwi¹zane z przeciwdzia³aniem osuwiskom i likwidowaniem ich skutków dla œrodowiska, mog¹ byæ równie¿ dofinansowane przez NFOŒiGW.
Ze œrodków tych powinny byæ finansowane:
badania geologiczne osuwisk i terenów zagro¿onych ruchami masowymi ziemi wykonywane w ramach rozszerzonego zakresu przedsiêwziêcia SOPO (Etap II i III) oraz ewentualnej kontynuacji zadañ doty-cz¹cych os³ony przeciwosuwiskowej po zakoñcze-niu Etapu III SOPO;
prace pilota¿owe nad wprowadzaniem nowych metod i technik w badaniach geologicznych osuwisk i terenów zagro¿onych ruchami masowymi;
profesjonalny system monitoringu SMO, dotycz¹cy w szczególnoœci osuwisk zagra¿aj¹cych obiektom o istotnym znaczeniu gospodarczym i spo³ecznym, wykonywany przez pañstwow¹ s³u¿bê geologiczn¹;
badania geologiczno-in¿ynierskie wykonywane na terenie osuwisk pod k¹tem ich stabilizacji (zadanie wynikaj¹ce ze znowelizowanej w 2010 r. ustawy o szczególnych zasadach odbudowy, remontów i roz-biórek obiektów budowlanych zniszczonych lub uszkodzonych w wyniku dzia³ania ¿ywio³u);
badania geologiczno-in¿ynierskie w ramach prze-ciwdzia³ania osuniêciom ziemi i likwidowania ich skutków dla œrodowiska, wykonywane w celu zaopi-niowania przez starostê miejscowego planu odbudo-wy oraz zagospodarowania obszarów zagro¿onych ruchami masowymi oraz terenów, na których wyst¹-pi³y te ruchy (zadanie wynikaj¹ce ze znowelizowa-nej w 2010 r. ustawy o szczególnych zasadach odbu-dowy, remontów i rozbiórek obiektów budowlanych zniszczonych lub uszkodzonych w wyniku dzia³ania ¿ywio³u).
Katastrofalne skutki osuwisk w Karpatach, które wyst¹pi³y w pierwszej po³owie 2010 r., sprawi³y, ¿e aby sprostaæ zadaniom dokumentowania i rejestracji osuwisk geolodzy zajmuj¹cy siê tymi zagadnieniami musz¹ zostaæ wzmocnieni kadrowo. Równolegle powinny byæ prowa-dzone prace nad realizacj¹ projektu SOPO. W zakresie badañ geologicznych osuwisk mamy do czynienia z
ogra-niczon¹ – w stosunku do potrzeb – iloœci¹ kadry wysoko wyspecjalizowanych geologów. Bior¹c pod uwagê fakt, ¿e realizacja niektórych zadañ z zakresu kartografii geolo-gicznej (w szczególnoœci Szczegó³owej mapy geologeolo-gicznej Polski w skali 1 : 50 000) generalnie dobiega koñca, pañstwowa s³u¿ba geologiczna powinna podj¹æ dzia³ania w celu wiêkszego zaanga¿owania geologów o specjalizacji z zakresu kartografii geologicznej w prace nad dokumen-towaniem i kardokumen-towaniem osuwisk oraz ich monitoringiem, a tak¿e w badania geologiczno-in¿ynierskie i uzyskiwanie uprawnieñ geologicznych w tym zakresie. W celu uspraw-nienia tych dzia³añ podjête zostan¹ przez Ministerstwo Œrodowiska niezbêdne prace legislacyjne.
Ograniczenie zagro¿eñ zwi¹zanych z osuwaniem siê ziemi jest tak¿e uzale¿nione od upowszechnienia wiedzy na temat mechanizmu ich powstawania i czynników sprzy-jaj¹cych wystêpowaniu ruchów masowych. Osi¹gniêciu celu maj¹ s³u¿yæ programy informacyjne, edukacyjne i sta³a wspó³praca z administracj¹ publiczn¹ w tym zakresie. Organizowane s¹ szkolenia i konferencje, spotkania z orga-nami w³adz publicznych, pojawiaj¹ siê nowe publikacje, w internecie dostêpne s¹ mapy zagro¿eñ.
W zwi¹zku z gwa³townym nasileniem siê zjawisk osu-wiskowych, do jakiego dosz³o w pierwszej po³owie 2010 r., do resortu œrodowiska w ci¹gu 3 miesiêcy wp³ynê³o ok. 2000 próœb w³adz lokalnych i obywateli o piln¹ interwen-cjê. Dotyczy³y one wykonania interwencyjnych badañ geo-logicznych, ale tak¿e wszelkiej mo¿liwej pomocy. Nale¿y podkreœliæ, ¿e – poza prowadzeniem badañ geologicznych – przeciwdzia³anie skutkom osuwisk nie le¿y w kompeten-cji ministra œrodowiska. Rola Ministerstwa Œrodowiska polega na wspomaganiu wykonywania ustawowych zadañ organów samorz¹dowych, m.in. poprzez realizacjê przed-siêwziêcia SOPO i przekazywanie odpowiednim instytu-cjom jego wyników, a tak¿e poprzez szkolenie i upo-wszechnianie informacji dotycz¹cych zagro¿enia i mo¿li-woœci przeciwdzia³ania osuwiskom.
Planowane w omawianym dokumencie dzia³ania pozwol¹ na przyspieszenie prac geologicznych i ich syste-matyczne finansowanie, co powinno spowodowaæ ograni-czenie skali strat oraz negatywnych skutków gospodar-czych i spo³ecznych na obszarach nara¿onych na wystêpo-wanie osuwisk. Szybko podejmowane i sprawnie wykony-wane prace geologiczne maj¹ równie¿ istotny wp³yw na sytuacjê poszczególnych rodzin dotkniêtych katastrof¹ osuniêcia siê ziemi, poniewa¿ wyniki tych prac s¹ pod-staw¹ dla w³adz samorz¹dowych do wydania decyzji o sta-bilizacji usuwiska, zakazie budowania na danym obszarze lub te¿ relokacji mieszkañców.
Dzia³ania resortu œrodowiska
w zakresie systemu os³ony przeciwosuwiskowej w Polsce (patrz str. 941)
Ryc. 1. Widok na osuwisko, K³odne k. Limanowej, Kapaty, Beskid Wyspowy
