vol. 22 (42), nr 1 DOI: 10.14746/pspsj.2015.22.1.10
Jolanta Migdał, Agnieszka Piotrowska-Wojaczyk
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w PoznaniuPoznańska szkoła językoznawstwa historycznego
W okresie przedwojennym polonistyczne badania historycznojęzykowe pro-wadzono sporadycznie. Za wyjątek można uznać rozległe analizy językoznaw-cze Mikołaja Rudnickiego, dotyczące m.in. pradziejów północno-zachodniej Słowiańszczyzny i Polski. Na szerszą skalę zagadnieniami z zakresu historii języka polskiego zaczęto bowiem zajmować się po II wojnie światowej. Jak ocenia Bogdan Walczak [2009b: 33],
Językoznawstwo polskie przeżywało podówczas okres wspaniałego rozwoju w odrodzonym państwie. Powstawały nowe językoznawcze katedry poloni-styczne i slawipoloni-styczne na nowych lub reaktywowanych uniwersytetach w War-szawie, Poznaniu, Wilnie czy Lublinie (KUL). Ukazywały się fundamentalne syntezy polskiej gramatyki opisowej i historycznej oraz zewnętrznych dziejów języka polskiego.
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, wówczas jeszcze pod nazwą Uniwersytet Poznański, szybko stał się bardzo ważnym ośrodkiem badań diachronicznych. Niezaprzeczalna w tym zasługa Profesora Władysława Kuraszkiewicza. Bogdan Walczak [2008b: 19–20] tak pisze o swoim Mistrzu: Profesor Kuraszkiewicz był nie tylko wielkim uczonym, niekwestionowanym autorytetem naukowym i moralnym, ale i wielkim nauczycielem i mistrzem naukowym. Wykształcił wielu uczniów, z których najstarsi są już dzisiaj sami wybitnymi i powszechnie znanymi profesorami. Przeciwnik łatwych, koniunk-turalnych sukcesów naukowych, przekazał tę postawę swoim uczniom. Czy stworzył szkołę naukową, co bywa udziałem największych uczonych? Defi-nitywnie rozstrzygnie to pytanie przyszłość, osobiście nie mam jednak
naj-mniejszych wątpliwości, że można mówić o szkole Profesora Kuraszkiewicza. Nie jest to może tak wyraźnie widoczne w zakresie tematyki i problematyki badań. Niektóre kierunki badań Profesora, na przykład dialektologia ukra-ińska, nie znalazły kontynuatorów wśród Jego uczniów (co się zresztą wią-zało z trudnościami uprawiania tej dyscypliny w warunkach PRL-u i w ogóle epoki realnego socjalizmu w Europie Środkowo-Wschodniej – sam Profesor swoje bezcenne materiały ruskie zebrał jeszcze przed wojną). Z drugiej strony uczniowie Profesora podejmowali i podejmują wiele nowych zagadnień, przez Niego samego niebadanych – zarówno slawistycznych (język staro-cerkiewno--słowiański i prasłowiański, staroruskie nazewnictwo osobowe, języki łużyc-kie itp.), jak i polonistycznych (fleksja rzeczowników w XVII wieku, składnia staropolska, obce wpływy językowe w dziejach polszczyzny itp.). I tak być powinno. Wpływ Profesora Kuraszkiewicza zaznacza się natomiast wyraź-nie w postawie naukowej jego uczniów. Za przykładem mistrza starają się oni, by postawę tę cechował szacunek dla faktów, dążność do obiektywizmu i wymierności wyników badawczych, unikanie mód, efekciarstwa i blichtru naukowego. Postawa metodologiczna jest najważniejszym świadectwem ist-nienia szkoły – ważniejszym niż problematyka badawcza. Właśnie dlatego nie mam wątpliwości co do istnienia stworzonej przez Profesora Kuraszkiewicza poznańskiej szkoły językoznawstwa historycznego i filologii staropolskiej. W pełni podzielamy taką opinię, stąd też chcemy zaprezentować, a większości czytelników pewnie tylko przypomnieć (bo nie jest to dla nich nowością) poznańską szkołę językoznawstwa historycznego, scharaktery-zować cechy ją konstytuujące i wyróżniające, krótko przedstawić głównych przedstawicieli1.
Za podstawowe wyznaczniki poznańskiej szkoły językoznawstwa histo-rycznego uznać należy prymat szczegółowych badań materiałowych. Materiał odgrywa rolę pierwszoplanową, uznaje się go za podstawę wszystkich języ-koznawczych badań. Według Profesora Władysława Kuraszkiewicza należy pamiętać, że materiał językowy stanowi samoistną wartość ze względu na swoją trwałość. Ukształtowaną pod wpływem naukowej myśli i moralnego autorytetu Profesora Władysława Kuraszkiewicza wspólnotę naukową cha-rakteryzują także takie cechy, jak:
1 Informacje do charakterystyki poznańskiej szkoły historycznojęzykowej i prezentacji syl-wetek tworzących ją i należących do niej uczonych czerpiemy z dostępnych w literaturze językoznawczej biogramów i omówień twórczości naukowej. Wykaz literatury zamiesz-czamy w bibliografii dołączonej do naszego artykułu.
szacunek dla faktów językowych, stosowanie w szerokim zakresie metod kwantytatywnych, gwarantujących wymierność wyników naukowych, wła-ściwe proporcje między teorią a empirią, sceptycyzm wobec modnych, a nie zweryfikowanych w praktyce badawczej nowinek teoretyczno-metodolo-gicznych, ostrożność w wyciąganiu wniosków i formułowaniu tez i twier-dzeń, wreszcie preferencje dla językoznawstwa historycznego i dialektologii, zarówno opisowej, jak i historycznej. [Walczak 2005: 10]
Twórca poznańskiej szkoły językoznawstwa historycznego, wspominany już Profesor Władysław Kuraszkiewicz, związał się z Uniwersytetem Poznańskim (od 1955 roku Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) w roku 1950 jako dojrzały już uczony. Pochodził z Włodawy nad Bugiem (warto przy-pomnieć, że miasto uczciło swojego obywatela, nadając miejscowemu rondu jego imię), studia odbył we Lwowie, gdzie uzyskał doktorat na podstawie pracy Studia nad polskimi samogłoskami nosowymi (Rezonans nosowy). Następnie pracował jako nauczyciel w gimnazjum oraz na Uniwersytecie Jagiellońskim. Tam uzyskał habilitację slawistyczną, której podstawą była rozprawa Gramoty halicko-wołyńskie XIV-XV wieku. Studium językowe. Już te dwie prace poka-zują dwa główne nurty działalności naukowej Władysława Kuraszkiewicza: polonistyczny i slawistyczny, zwłaszcza dotyczący dialektów ruskich. Dalej pogłębiał swoją wiedzę językoznawczą w Wiedniu i Pradze, i jeszcze przed wybuchem II wojny światowej został profesorem nadzwyczajnym Katolic-kiego Uniwersytetu LubelsKatolic-kiego. Już w początkach wojny został aresztowany, a następnie wywieziony do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, gdzie przebywał do oswobodzenia obozu. Warto wspomnieć, że nawet te niezwykle trudne lata spędzone w obozie zaowocowały unikatową, naukową publikacją Język polski w obozie koncentracyjnym. Po wojnie Profesor, schorowany, po kilku ciężkich operacjach, wrócił do kraju i do badań naukowych. Początkowo łączył pracę na KUL-u i na Uniwersytecie Wrocławskim, aż w 1950 roku – jak już wspominałyśmy – związał się z Poznaniem, który stał się jego domem do 1997 roku – roku Jego śmierci. Jak pisze Bogdan Walczak [2005: 13],
los […] okazał się dla Niego [Profesora Kuraszkiewicza – J.M. i A.P.W.] – i tym samym dla polskiego językoznawstwa – łaskawy: Profesor w dobrym zdrowiu i znakomitej kondycji intelektualnej dożył pięknego wieku dziewięć-dziesięciu dwu lat.
Nie sposób w tym krótkim artykule wymienić wszystkich, albo choćby tylko tych najważniejszych, prac Profesora Władysława Kuraszkiewicza.
Przypo-mnijmy, że bibliografia jego publikacji naukowych liczy około 300 pozycji2. Powtórzmy jednak to, co chcemy w naszym tekście szczególnie zaakcentować: Profesor Władysław Kuraszkiewicz jako uczony, mistrz i nauczyciel swoim podejściem do działalności naukowej, swoją postawą metodologiczną, inspiru-jąc swoich uczniów, stworzył poznańską szkołę językoznawstwa historycznego.
Wspomnijmy więc o członkach tej szkoły, o uczniach Profesora Włady-sława Kuraszkiewicza, koncentrując naszą uwagę zwłaszcza na osobie Profe-sora Wojciecha Ryszarda Rzepki.
Wojciech Ryszard Rzepka ukończył studia polonistyczne w 1963 roku, bezpośrednio potem podjął pracę w Katedrze Języka Polskiego UAM. Stopień doktora nauk humanistycznych uzyskał w roku 1972 na podstawie dysertacji Dopełniacz w funkcji biernika męskich form osobowych w liczbie mnogiej w polszczyźnie XVII wieku, napisanej pod kierunkiem Profesora Władysława Kuraszkiewicza. Habilitował się na podstawie rozprawy Demorfologizacja rodzaju w liczbie mnogiej rzeczowników w polszczyźnie XVI-XVII wieku w roku 1984, a 10 lat później – w 1994 roku – otrzymał tytuł naukowy profesora.
Profesor Wojciech Ryszard Rzepka całe swoje zawodowe życie związany był z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, ale pracował także na Uniwersytecie Szczecińskim, współtworząc w tym ośrodku językoznaw-stwo polonistyczne.
W działalności naukowej Wojciecha Ryszarda Rzepki wyróżnić można dwa główne obszary badań: historię języka polskiego oraz filologię, szczególnie filologię staropolską. Oba te kierunki zainteresowania ukształtowane zostały pod wpływem Mistrza – Profesora Władysława Kuraszkiewicza. Wojciech Ryszard Rzepka kontynuował i rozwijał Jego szkołę badawczą.
W swoich działaniach nie tylko naukowych zawsze dążył się do obiektywizmu. Wszystkie jego prace cechuje niebywała wręcz filologiczna akrybia i ostroż-ność w wyciąganiu wniosków. Swoje badania prowadził zawsze na bardzo obszernym materiale, który dobierał w przemyślany sposób tak, aby uwzględ-nić wszystkie możliwe zróżnicowania: chronologiczne, geograficzne, gatun-kowe, stylistyczne czy też formalne (forma przekazu). [Migdał 2009: 225] W zakresie historii języka polskiego znajduje się bardzo wiele prac, z któ-rych pierwszą jest artykuł jeszcze z lat studenckich Z zagadnień nazewnictwa
2 Bibliografia prac Profesora Władysława Kuraszkiewicza do roku 1985 zamieszczona została wraz z omówieniem twórczości naukowej Profesora autorstwa najbliższych jego uczniów Wojciecha Ryszarda Rzepki i Bogdana Walczaka w zbiorze prac zatytułowanym Polski
stylistycznego Szubrawców (na podstawie „Wiadomości Brukowych” 1816-1822) dotyczący leksykologii historycznej i wpływów obcych na język polski. W nurcie historycznojęzykowym wspomnieć należy m.in. o pracach podejmu-jących problematykę prasłowiańskiego dziedzictwa leksykalnego (choćby te pisane wspólnie z Bogdanem Walczakiem), a także o licznych analizach słow-nictwa staro- i średniopolskich autorów i tekstów. Bardzo wiele uwagi i badań poświęcił Wojciech Ryszard Rzepka Rozmyślaniu przemyskiemu – jednemu z najważniejszych średniowiecznych zabytków. W tym zakresie powstały m.in. artykuły pisane wspólnie z Wacławem Twardzikiem o archaizmach fleksyjnych oraz artykuły omawiające archaizmy i osobliwości leksykalne zabytku, doku-mentujące tezę o wczesnej chronologii podstawy. Dzięki wspólnym badaniom Profesor Wojciech Ryszard Rzepka, Wacław Twardzik i Roman Laskowski krytycznie zweryfikowali funkcjonujące w nauce tezy o regionalnej północno-małopolskiej podstawie języka Rozmyślania... i wysunęli teorię o związkach z południowymi Kresami.
W historycznojęzykowym nurcie badań niezwykle ważne miejsce w bibliografii Profesora zajmują prace poświęcone polskiej fleksji i jej histo-rycznym przekształceniom. Te zagadnienia stanowią tematykę dwu najważ-niejszych, wspominanych już monografii książkowych Profesora Rzepki: Dopełniacz w funkcji biernika męskich form osobowych w liczbie mnogiej w polszczyźnie XVII wieku (1975) i Demorfologizacja rodzaju w liczbie mno-giej rzeczowników w polszczyźnie XVI – XVII wieku (1985). Obie publikacje oparte są na bardzo obszernym materiale wyekscerpowanym z tekstów zróż-nicowanych pod wieloma względami: chronologicznie, geograficznie, tema-tycznie i stylistema-tycznie. Pierwsza z wymienionych monografii ukazuje proces kształtowania się nowej kategorii gramatycznej rzeczowników – męskooso-bowości. Druga z tych prac przedstawia proces unifikacji końcówek trzech przypadków fleksyjnych (celownika, narzędnika i miejscownika) w liczbie mnogiej i znoszenie się opozycji rodzajowych. Nawiązując do wypracowa-nej przez Mariana Kucałę koncepcji morfologizacji rodzaju gramatycznego, Wojciech Ryszard Rzepka uzupełnia dzieje fleksji o proces o przeciwnym kierunku – demorfologizację – uznając oba za dopełniające się i nadrzędne dla wielu przekształceń w systemie fleksyjnym rzeczownika. Jest to pierwsze pełne opracowanie problemu, wszechstronnie uwzględniające różnorodne uwarunkowania zachodzących procesów wraz z dokumentacją statystyczną i z zarysowaniem tła słowiańskiego. W obu monografiach oraz w licznych artykułach interpretujących mechanizmy zmian systemu fleksyjnego oraz pokazujących przebieg fleksyjnych procesów normalizacyjnych Wojciech Ryszard Rzepka wskazuje nadrzędne mechanizmy polskiej fleksji, które
doprowadziły do ukształtowania współczesnego paradygmatu fleksyjnego polskiego rzeczownika.
Wiele innych publikacji Profesora Wojciecha Ryszarda Rzepki z zakresu historii języka dotyczy problematyki zróżnicowania funkcjonalnego, regional-nego i społeczregional-nego dawnej polszczyzny, onomastyki, wpływów obcych, fone-tyki, ortografii i morfologii. Wspomnieć należy choćby o pionierskich pracach podejmujących zagadnienie języka Wielkopolski – regionu wcześniej pod tym względem nieopracowanego. Z kolei wśród prac podejmujących zagadnienie zróżnicowania społecznego polszczyzny koniecznie trzeba wspomnieć artykuł napisany wspólnie z Bogdanem Walczakiem: Socjolekt szlachecki XVII wieku. Próba ogólnej charakterystyki – pierwszą w nauce próbę ogólnej charakterys-tyki XVII-wiecznego socjolektu szlacheckiego z uwzględnieniem czynników społeczno-kulturalnych, które go konstytuowały, oraz opisem świadomości językowej ówczesnej szlachty.
Drugi nurt zainteresowań badawczych Wojciecha Ryszarda Rzepki sta-nowiła filologia staropolska. W tym zakresie niepodważalne zasługi położył jako wydawca tekstów staropolskich. Działalność ta wiązała się ze współ-pracą z Wiesławem Wydrą. Zaowocowała ona już od lat 70. krytycznymi edycjami tekstów. Szczególne, najważniejsze miejsce wśród tych edycji należy się Chres tomatii staropolskiej. Tekstom do roku 1543, która doczekała się kilku już wydań. Jest to wciąż największy wybór tekstów staropolskich, pomyślany jako podręcznik i przewodnik po różnorodnym piśmiennictwie do połowy XVI wieku. Warto zauważyć, że autorzy zamieścili w nim nie tylko teksty literackie, ale także użytkowe, a wiele z nich dotychczas nie funkcjo-nowało w obowiązujących kanonie źródeł. Zamieszczone w Chrestomatii... teksty w transliteracji i transkrypcji zaprezentowane są w układzie rzeczo-wym, co stanowi novum w stosunku do poprzednich antologii. Wszystkie przedrukowane zabytki opatrzone są erudycyjnym komentarzem naukowym i podstawową bibliografią przedmiotową, a całość publikacji uzupełniona jest słownikiem wyrazów i form dzisiejszemu czytelnikowi nieznanych [Migdał, Pihan-Kijasowa 2005].
Filologię staropolską reprezentują też dwie osobne książkowe edycje kry-tyczne opracowane wspólnie z Wiesławem Wydrą i Marią Adamczyk; pierwsza to Jana Seklucjana Student: Rozprawa krotka a prostá o niktorych ceremonijách i ustawách kościelnych, druga – Cały świat nie pomieściłby ksiąg... Staropolskie opowieści i przekazy apokryficzne – edycja udostępniająca we fragmentach lub w całości współczesnym czytelnikom zachowane do dziś staropolskie apokryfy. W nurcie tym znalazły się też liczne interpretacje i krytyczne wydania innych tekstów staropolskich, w większości opracowane wspólnie z Wiesławem Wydrą.
Wszystkie publikacje Profesora Wojciecha Ryszarda Rzepki (bibliografia obejmuje około 200 pozycji), zarówno teksty naukowe oparte na wszechstron-nie zanalizowanym, zinterpretowanym na różnych płaszczyznach, obszernym materiale, jak i zaopatrzone w obfity komentarz krytyczne edycje dawnych tekstów, mają wartość nieprzemijającą. Zawdzięczają to stosowanym przez Profesora, a wypracowanym w poznańskiej szkole językoznawstwa historycz-nego zasadom: filologicznej akrybii, widocznej w pracach dążności do obiekty-wizmu i ostrożności w wyciąganiu wniosków, precyzji wywodu, wymierności wyników badawczych i zrozumieniu roli statystyki.
Wśród innych badaczy należących niewątpliwie do poznańskiej szkoły językoznawstwa historycznego nie możemy nie poświęcić kilku choćby słów pozostałym uczniom Profesora Władysława Kuraszkiewicza, uczonym czyn-nym do dzisiaj w środowisku poznańskim, badaczom związaczyn-nym z naszym Instytutem Filologii Polskiej, osobom, które stały się wielkimi naukowymi autorytetami.
Główny nurt badań Profesor Zdzisławy Krążyńskiej stanowi składnia sta-ropolska. W tym zakresie wspomnieć trzeba o zainteresowaniu staropolskimi przyimkami, czego owocem jest nie tylko pierwszy artykuł Funkcje wyra-żeń przyimkowych w wypowiedzi gwarowej, ale i liczne prace, zwieńczone cyklem pięciu książek ukazujących się od 2000 roku pod wspólnym tytułem Staropolskie konstrukcje z przyimkami. W tym kręgu mieszczą się też opra-cowania składni konkretnych tekstów: psałterzy, Rozmyślania przemyskiego, rot sądowych, oraz publikacje dotyczące innych zjawisk gramatycznych: kate-gorii aspektu i strony, okoliczników i dopełnień, spójników i czasowników. Obecnie wspólnie z ze swoimi uczniami, Agnieszką Słobodą i Tomaszem Miką, Profesor Zdzisława Krążyńska pracuje nad nową metodologią badań i nowym opisem składni staropolskiej. Prace w postaci monografii zbliżają się już do finału. O przynależności Profesor Zdzisławy Krążyńskiej do poznań-skiej szkoły językoznawstwa historycznego niech zaświadczą słowa ucznia, Tomasza Miki, który tak określa swoją Mistrzynię:
Uczony, wierny głównej dziedzinie swoich zainteresowań, ale otwarty na rozwój nauki – nie tylko lingwistyki, ale humanistyki, […] Pani Profesor uczy, wymaga precyzji i jasności sformułowania celu, bardzo dokładnej analizy materiałowej, świadomości metodologicznej (ale nie jednolitości czy ortodok-sji), a przede wszystkim innowacyjności i odwagi w formułowaniu wniosków. W tym zakresie jest nieprzejednana i nieustępliwa: nie cierpi nawet najmniej-szej naukowej – i dodajmy – także ludzkiej nieuczciwości. Tępi i odsłania intelektualne mielizny, zmusza do poszukiwania głębi.
Bardzo trudno, jeśli w ogóle jest to możliwe, scharakteryzować twórczość naukową Profesora Bogdana Walczaka. Musimy więc ograniczyć się do naj-ogólniejszych stwierdzeń, a właściwie do powtórzenia ogólnej charakterystyki jego twórczości naukowej, którą zamieściłyśmy w dedykowanej mu księ-dze jubileuszowej. Dorobek Profesora liczy ponad 1000 pozycji, właściwie z wszystkich dziedzin językoznawstwa,
a szczególnie: historii języka polskiego, współczesnego języka polskiego, ono-mastyki, socjolingwistyki, kultury języka, glottodydaktyki oraz językoznaw-stwa slawistycznego i ogólnego. W zakresie historii języka polskiego Profesor podejmuje głównie zagadnienia dotyczące historii leksykografii i dziejów słow-nictwa rodzimego i zapożyczonego. Wiele prac dotyczy teorii i metodologii badań etymologicznych […]. Obszarem zainteresowań Profesora Walczaka są także badania diachroniczne odnoszące się do pochodzenia i powstania polskiego języka literackiego. W kręgu podejmowanej tematyki mieszczą się również różnorodne studia nad językiem wybitnych autorów […]. Prace histo-rycznojęzykowe Bogdana Walczaka charakteryzują się szerokim uwzględnia-niem społecznego i kulturalnego tła zjawisk językowych. Jest to historia języka na tle historii narodu. Takie widzenie polszczyzny znajduje odzwierciedlenie także w pracach z zakresu onomastyki, w których interesują Profesora szcze-gólnie dzieje obcych nazw własnych w polszczyźnie i obce wpływy w zakresie toponimii i antroponimii. [Migdał, Piotrowska-Wojaczyk 2013: 20–21] Jako motto swoich naukowych działań Profesor Bogdan Walczak przyjął łacińską maksymę: Non est scientia nisi de generalibus; de singularibus non est scientia. Stąd każdy fakt językowy rozpatrywany jest w jego badaniach na bardzo szerokim tle, współczesnym i historycznym. Taka praktyka umożliwia interpre-tację faktów językowych jako szczególnych wypadków ogólniejszych tendencji rządzących rozwojem i funkcjonowaniem języka. Bogdan Walczak zawsze też pamięta, że język jest narzędziem komunikacji społecznej, i dlatego nie może żyć i rozwijać się w oderwaniu od społeczności jego użytkowników. Profesor nigdy także nie zapomina, że językoznawstwo jest nauką humanistyczną.
Podziela też przekonanie o społecznej roli językoznawstwa i wynikających z niej społecznych obowiązkach językoznawcy w zakresie działalności popu-laryzatorskiej i kulturalnojęzykowej. W popularyzowaniu wiedzy Bogdan Walczak wyznaje zasadę, że w nauce nie ma zagadnień, których by nie było można w przystępny sposób przedstawić niespecjalistom – szerokiemu ogó-łowi użytkowników polszczyzny. Jest przekonany, że jasna i dojrzała myśl
wyraża się zawsze w zrozumiałej formie słownej, a niejasna, zagmatwana lub przesadnie skomplikowana forma wypowiedzi jest oznaką mętności myśli lub pseudonaukowej celebracji. [Migdał, Piotrowska-Wojaczyk 2013: 22] Z kolei Profesor Tadeusz Lewaszkiewicz, który pod opieką Profesora Kuraszkiewicza napisał pracę magisterską Poprawki i uzupełnienia w dru-gim wydaniu Słownika Lindego, a później rozprawę doktorską Problematyka slawistyczna w Słowniku Lindego, habilitację uzyskał na podstawie dysertacji Słowotwórstwo apelatywnych nazw miejsc w języku górnołużyckim. Już po tych tytułach widać zainteresowania naukowe i kierunki badań Profesora. Są to bowiem: sorabistyka i polonistyka oraz wybrane zagadnienia ogólnosłowiań-skie, a szczególnie: historia języka polskiego i języków łużyckich, wybrane zagadnienia z historii języków słowiańskich (zwłaszcza zagadnienie roli prze-kładów Biblii w rozwoju języków słowiańskich), leksykologia polska i łużycka, słowotwórstwo łużyckie, historia slawistyki językoznawczej i słowianofilstwa.
Prezentując poznańskich reprezentantów stworzonej przez Profesora Wła-dysława Kuraszkiewicza szkoły językoznawstwa historycznego, musimy wspo-mnieć jeszcze o nieżyjącym Profesorze Tadeuszu Skulinie. W obszarze badań naukowych Profesora Tadeusza Skuliny znajdowała się w pierwszym okresie jego działalności głównie fonetyka i dialektologia historyczna, czego efektem była znakomita dysertacja doktorska Rozwój grup spółgłosek zwarto-szczelinowych w języku polskim. Potem jego zainteresowania rozszerzyły się na obszar slawi-styczny, głównie rutenislawi-styczny, oraz onomastyczny. Tematem rozprawy habilita-cyjnej było Staroruskie imiennictwo osobowe. Maria Malec pisała o tej publikacji:
Oryginalnym wkładem autora w słowiańską historyczną problematykę antro-ponimiczną są jego badania nad ewolucją systemu nazywania osób u wschod-nich Słowian ujęte w dwa główne zagadnienia: kształtowanie się wielostop-niowego systemu antroponimicznego oraz ewolucja podstawy leksykalnej staroruskiej antroponimii. […] Autor sumiennie i uważnie wydobywa różnego typu tekstowe uwarunkowania. Opis materiału antroponimicznego cechuje wnikliwość, precyzja i ostrożność naukowa. [Cyt za: Zierhoffer 2008b: 14] Następnie Profesor Tadeusz Skulina skupił się na antroponimii polskiej, podejmując badania dotyczące przezwisk, pseudonimów i kryptonimów, dzie-jów polskiego nazewnictwa kobiecego oraz ustalania się nazwisk w dobie średniopolskiej. Przygotowywał monografię antroponimii kobiecej, niestety nie zdążył jej ukończyć. Jak wspomina uczennica Tadeusza Skuliny, Alicja Pihan-Kijasowa [2008: 13]:
Na seminariach uczył nas, jak to dzisiaj oceniam, przede wszystkim tego, co sam wyniósł ze szkoły Profesora Kuraszkiewicza (do którego zresztą często się odwoływał i na którego często się powoływał), a więc uczył nas przede wszyst-kim filologicznej akrybii, precyzji analizy językowej i ostrożności w wycią-ganiu i formułowaniu wniosków. Uczył nas też samodzielności myślenia i naukowej odpowiedzialności.
Natomiast Wojciech Ryszard Rzepka i Bogdan Walczak po śmierci Pro-fesora Skuliny podkreślali, że „był twórczym kontynuatorem zasad swojego mistrza” [Rzepka, Walczak 1994: 9].
Koniecznie trzeba też wspomnieć tych uczniów Profesora Władysława Kuraszkiewicza, którzy wywodząc się z poznańskiej szkoły językoznawstwa historycznego, w swoich badaniach realizowali zasady tej szkoły, chociaż czasem spełniali się w innych dziedzinach językoznawstwa lub przenieśli się do innych ośrodków uniwersyteckich. Chcemy przypomnieć nazwiska dwóch wybitnych, nieżyjących już naukowców: Profesora Leszka Moszyńskiego oraz twórcę poznańskiej slawistyki – Profesora Tadeusza Zdancewicza. O Profeso-rze Leszku Moszyńskim – slawiście i poloniście, który opuściwszy Poznań, pracował na Uniwersytecie im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, a następnie na Uniwersytecie Gdańskim, gdzie stworzył Katedrę Slawistyki – tak pisał Zygmunt Zagórski [2009: 20–21]:
[...] swoimi badaniami naukowymi ogarniał ogromne obszary poznawcze, szczególnie zaś paleoslawistykę, komparatystykę słowiańską, historię języka polskiego i dialektologię. Podobnie jak Jego ukochany Mistrz Władysław Kuraszkiewicz, w swoim postępowaniu badawczym przyjął Leszek Moszyński dyrektywę budowania jakiejkolwiek teorii w takim zakresie, na jaki pozwa-lają solidnie podbudowane materiałowo wyniki badań. Daje to, co oczywiste, dobrze ugruntowane, trwałe wyniki. Na szczególne podkreślenie zasługuje tu m.in. wprowadzenie i stosowanie przez Profesora Leszka Moszyńskiego udoskonalonej przez Niego metody filologicznej.
Z kolei o Profesorze Tadeuszu Zdancewiczu jako reprezentancie poznań-skiej szkoły historycznojęzykowej w omówieniu jego twórczości naukowej tak pisał Bogdan Walczak [2005: 10, 11–12]:
Wszystkie te cechy [cechy prezentowanej szkoły badawczej – J.M. i A.P.W.] odnajdujemy w twórczości naukowej Profesora Tadeusza Zdancewicza. Co więcej, musiały być one mu bliskie u zarania jego drogi naukowej, skoro
Profesor Kuraszkiewicz bardzo wysoko cenił swojego młodego ucznia, czego świadectwem jest to, że zabrał go z sobą, przenosząc się z Lublina do Poznania. […] Najogólniej o dorobku badawczym Profesora Tadeusza Zdancewicza można i trzeba powiedzieć, że jest to twórczość naukowa pod względem jakościowym najwyższego lotu […]. We wszystkich pracach, obfi-tych i wyczerpujących pod względem materiałowym, zaprezentował w pełni swój warsztat badawczy, odznaczający się takimi cechami, jak perfekcjonizm naukowy, nieodparta logika rozumowania i wnioskowania, precyzja ujęcia i elegancja wywodu oraz szczęśliwe i organiczne połączenie strukturalizmu […] z metodą geograficzną (areałową) i z czymś, co już całkowicie wykracza poza strukturalizm, mianowicie z gruntownym i kompetentnym wyzyskaniem danych pozajęzykowych (z zakresu historii politycznej, a zwłaszcza historii gospodarczej i historii osadnictwa).
Kończąc nasz artykuł, chcemy podkreślić, że poznańska szkoła języko-znawstwa historycznego trwa i wciąż się rozwija. Obecnie należy do niej także pokolenie uczniów uczniów Profesora Władysława Kuraszkiewicza, wymieńmy tutaj choćby tylko samodzielnych pracowników naukowych: profe-sor Alicję Pihan-Kijasową, doktor hab. Agnieszkę Słobodę, profeprofe-sora Tomasza Lisowskiego, profesora Tomasza Mikę, doktora hab. Marka Osiewicza czy współautorkę tego tekstu doktor hab. Jolantę Migdał. Musimy dodać, że także oni kształcą już swoich następców. A trzeba jeszcze wspomnieć o swoistej „filii” poznańskiej szkoły językoznawstwa historycznego w Szczecinie w oso-bie profesor Doroty Kozaryn czy doktor hab. Agnieszki Szczaus.
Widać więc, że dzieło Profesora Władysława Kuraszkiewicza i Jego uczniów trwa i trwać na pewno będzie i będzie się nadal rozwijać.
Bibliografia
Łapicz Czesław (2009), Toruński etap drogi naukowej Profesora Leszka
Moszyń-skiego, w: Leszek Moszyński, Przeszłość i teraźniejszość języków słowiańskich,
red. Czesław Łapicz, Krystyna Szcześniak, Zygmunt Zagórski, Wydawnictwo PTPN, Poznań, s. 26–36.
Makarski Władysław (2009), Profesor Władysław Kuraszkiewicz z perspektywy
lubel-skiej, „Poznańskie Spotkania Językoznawcze”, t. 18, Z wdzięczną pamięcią o Pro-fesorze Władysławie Kuraszkiewiczu, s. 9–21.
Marcinkiewicz Józef (2005), Prace lituanistyczne Profesora Tadeusza Zdancewicza, w:
Zdancewiczowi, red. Mariola Walczak-Mikołajczakowa i Bogusław Zieliński,
Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, s. 19–26.
Migdał Jolanta (2009), Rzepka Wojciech Ryszard, w: Słownik badaczy literatury
pol-skiej, t. X, red. Jerzy Starnawski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź,
s. 224–227.
Migdał Jolanta, Pihan-Kijasowa Alicja (2005), Jubileusz 65-lecia urodzin Profesora
Wojciecha Ryszarda Rzepki, w: Ad perpetuam rei memoriam. Profesorowi Wojcie-chowi Ryszardowi Rzepce z okazji 65. Urodzin, red. Jolanta Migdał, „Poznańskie
Studia Polonistyczne”, Poznań, s. 5–11.
Migdał Jolanta, Pihan-Kijasowa Alicja (2009), Profesor Wojciech Ryszard Rzepka (8 II
1940 – 21 XI 2008), „Język Polski”, z. 1, s. 40–42.
Migdał Jolanta, Pihan-Kijasowa Alicja (2010), Profesor Wojciech Ryszard Rzepka
(1940–2008). Uczony – Mistrz – Człowiek, „Poznańskie Studia Polonistyczne.
Seria Językoznawcza”, t. XVI (XXXVI), s. 9–19.
Migdał Jolanta, Pihan-Kijasowa Alicja, Lisowski Tomasz (2011), Wstęp: Wojciech
Ryszard Rzepka – badacz dziejów języka polskiego, w: Wojciech Ryszard Rzepka, Studia nad dawną polszczyzną ogólną i regionalną, red. Alicja Pihan-Kijasowa,
Jolanta Migdał, Tomasz Lisowski, Wydawnictwo PTPN, Poznań, s. 9–32. Migdał Jolanta, Piotrowska-Wojaczyk Agnieszka (2013), Bogdan Walczak – uczony,
nauczyciel, przyjaciel, po prostu OSOBOWOŚĆ, w: Cum reverentia, gratia, amicitia... Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Bogdanowi Walcza-kowi, t. I, red. Jolanta Migdał, Agnieszka Piotrowska-Wojaczyk, Rys, Poznań,
s. 19–24.
Pihan-Kijasowa Alicja (2008), Profesor Tadeusz Skulina. Wspomnienie uczennicy, w:
Pamięci Profesora Tadeusza Skuliny w 15. rocznicę śmierci, red. Alicja
Pihan--Kijasowa i Irena Sarnowska-Giefing, Wydawnictwo PTPN, Poznań, s. 11–15. Rzepka Wojciech Ryszard, Walczak Bogdan (1986), Twórczość polonistyczna
Pro-fesora Władysława Kuraszkiewicza, w: Władysław Kuraszkiewicz, Polski język literacki. Studia nad historią i strukturą, PWN, Warszawa–Poznań, s. 7–21.
Rzepka Wojciech Ryszard, Walczak Bogdan, Zierhoffer Karol (1986), Bibliografia
prac Profesora Władysława Kuraszkiewicza za lata 1927–1985, w: Władysław
Kuraszkiewicz, Polski język literacki. Studia nad historią i strukturą, PWN, War-szawa–Poznań, s. 22–39.
Rzepka Wojciech Ryszard, Walczak Bogdan (1993), Osiemdziesiąta piąta rocznica
urodzin Profesora Władysława Kuraszkiewicza, w: Munera linguistica Ladislao Kuraszkiewicz dedicata, red. Mieczysław Basaj i Zygmunt Zagórski, Ossolineum,
Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 7–12.
Rzepka Wojciech Ryszard, Walczak Bogdan (1994), Życie i działalność Profesora
Szcześniak Krystyna (2009), Moje wspomnienie o Profesorze Leszku Moszyńskim, w: Leszek Moszyński, Przeszłość i teraźniejszość języków słowiańskich, red. Czesław Łapicz, Krystyna Szcześniak, Zygmunt Zagórski, Wydawnictwo PTPN, Poznań, s. 37–45.
Walczak Bogdan (1985), Osiemdziesiąta rocznica urodzin Profesora Władysława
Kuraszkiewicza, „Życie i Myśl”, nr 10, s. 85–95.
Walczak Bogdan (1990), Sześćdziesiąt trzy lata pracy nad językiem. Rozmowa z
Pro-fesorem Władysławem Kuraszkiewiczem, „Polonistyka”, nr 1, s. 61–69.
Walczak Bogdan (1997a), Profesor Władysław Kuraszkiewicz (22 II 1905 – 10 III
1997), „Język Polski”, z. 4–5, s. 241–245.
Walczak Bogdan (1997b), Przemówienie dziekana Wydziału Filologii Polskiej i
Kla-sycznej, wygłoszone na uroczystym posiedzeniu żałobnym Senatu i Rady Wydziału w dniu 17 marca 1997, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza”,
t. V (XXV), s. 11–16.
Walczak Bogdan (1997c), Władysław Kuraszkiewicz (22 lutego 1905 – 10 marca 1997), „Rocznik Lubuski”, cz. 2, Współczesna polszczyzna na Ziemiach Zachodnich
i Północnych, s. 163–166.
Walczak Bogdan (1998a), Profesor Władysław Kuraszkiewicz (22 II 1905 – 10 III
1997), „Kronika Miasta Poznania”, nr 2, s. 359–362.
Walczak Bogdan (1998b), Władysław Kuraszkiewicz jako metodyk. Kartka z
między-wojennych dziejów metodyki nauczania języka polskiego, w: Teoria i praktyka kształcenia literackiego oraz językowego w latach 1918-1939, red. Leszek
Jazow-nik, Wyższa szkoła Pedagogiczna im. Tadeusza Kotarbińskiego, Zielona Góra, s. 211–215.
Walczak Bogdan (2001), Kuraszkiewicz Władysław (1905-1997), w: Słownik
bada-czy literatury polskiej, red. Jerzy Starnawski, t. IV, Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź, s. 199–205.
Walczak Bogdan (2005), Twórczość naukowa Profesora Tadeusza Zdancewicza, w:
Z małą ojczyzną w sercu. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Zdancewiczowi, red. Mariola Walczak-Mikołajczakowa i Bogusław Zieliński,
Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, s. 9–13.
Walczak Bogdan (2008a), Tadeusz Skulina jako historyk języka polskiego, w: Pamięci
Profesora Tadeusza Skuliny w 15. rocznicę śmierci, red. Alicja Pihan-Kijasowa
i Irena Sarnowska-Giefing, Wydawnictwo PTPN, Poznań, s. 19–26
Walczak Bogdan (2008b), Wstęp: Władysław Kuraszkiewicz – człowiek i uczony, w: Władysław Kuraszkiewicz, W kręgu dawnej mowy polskiej i ruskiej, red. Bogdan Walczak, Wydawnictwo PTPN, Poznań, s. 11–22.
Walczak Bogdan (2009a), Profesor Wojciech Ryszard Rzepka (8 lutego 1940 – 21
Walczak Bogdan (2009b), Władysław Kuraszkiewicz – badacz dawnej mowy polskiej
i ruskiej, „Lublin. Kultura i społeczeństwo”, nr 2–6 (25–29), s. 33–35.
Walczak Bogdan (2009c), Władysław Kuraszkiewicz jako badacz języka Mikołaja Reja, „Poznańskie Spotkania Językoznawcze”, t. 18, Z wdzięczną pamięcią o Profesorze
Władysławie Kuraszkiewiczu, s. 23–33.
Walczak Bogdan (2010a), Przemówienie na pogrzebie Profesora Wojciecha Ryszarda
Rzepki (2 grudnia 2008), „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria
Językoznaw-cza”, t. XVI (XXXVI), s. 317–319.
Walczak Bogdan (2010b), Wojciech Ryszard Rzepka (8 II 1940-21 XI 2008), „Slavia Occidentalis”, s. 7–10.
Walczak Bogdan (2011), Kanclerska 15: prof. Władysław Kuraszkiewicz, „Kronika Miasta Poznania”, nr 2, (Grunwald), s. 353–358.
Walczak Bogdan (2012), Władysław Kuraszkiewicz – uczony lubelski i poznański, w:
Nasi Mistrzowie. Z dziejów językoznawstwa polonistycznego w Katolickim Uniwer-sytecie Lubelskim, red. Zygmunt Gałecki, Wydawnictwo KUL, Lublin, s. 29–37.
Walczak-Mikołajczakowa Mariola (2005), Działalność dydaktyczna Profesora
Tade-usza Zdancewicza, w: Z małą ojczyzną w sercu. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Zdancewiczowi, red. Mariola Walczak-Mikołajczakowa
i Bogusław Zieliński, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, s. 15–17.
Wójtowicz Marian (2008), Tadeusz Skulina jako badacz najstarszego okresu
rozwojo-wego antroponimii wschodniosłowiańskiej, w: Pamięci Profesora Tadeusza Sku-liny w 15. rocznicę śmierci, red. Alicja Pihan-Kijasowa i Irena Sarnowska-Giefing,
Wydawnictwo PTPN, Poznań, s. 27–34.
Zagórski Zygmunt (1986), Charakterystyka działalności naukowej Profesora
Włady-sława Kuraszkiewicza, „Poradnik Językowy”, s. 75–83.
Zagórski Zygmunt (1997), O twórczości naukowej Profesora Władysława
Kuraszkiewi-cza, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza”, t. V (XXV), s. 17–25.
Zagórski Zygmunt (2009), Leszek Moszyński. Człowiek i uczony, w: Leszek Moszyński,
Przeszłość i teraźniejszość języków słowiańskich, red. Czesław Łapicz, Krystyna
Szcześniak, Zygmunt Zagórski, Wydawnictwo PTPN, Poznań, s. 19–25.
Zagórski Zygmunt (2011), Językoznawstwo polskie na Uniwersytecie im. Adama
Mic-kiewicza w latach 1919–2009 (w zarysie), „Poznańskie Spotkania
Językoznaw-cze”, Zeszyt Specjalny.
Zierhoffer Karol (2008a), Prace Tadeusza Skuliny w zakresie antroponimii, w: Pamięci
Profesora Tadeusza Skuliny w 15. rocznicę śmierci, red. Alicja Pihan-Kijasowa
i Irena Sarnowska-Giefing, Wydawnictwo PTPN, Poznań, s. 35–39.
Zierhoffer Karol (2008b), Wstęp: Tadeusz Skulina – językoznawca, polonista, slawista, w: Tadeusz Skulina, Z przeszłości imion i nazwisk oraz dawnych form polskich, red. Karol Zierhoffer, Wydawnictwo PTPN, Poznań, s. 9–20.
Jolanta Migdał, Agnieszka Piotrowska-Wojaczyk
Poznań School of Historical Linguistics
The article presents Poznań school of historical linguistics. The founder of the school is Władysław Kuraszkiewicz. The schools’ central idea is a scholarly attitude which is based on respect for material, philological akribeia (accuracy) and caution in drawing conclusions. The representatives of this school are characterised by aspiration for meas-urability of research results and understanding of the role of statistics. Research is con-ducted on the carefully selected, very extensive material taking into account numerous variable features: chronological, geographic, generic, stylistic or formal. Among the scholars who must be included in this school are the disciples of Professor Kuraszk-iewicz: Zdzisława Krążyńska, Tadeusz Lewaszkiewicz, Leszek Moszyński, Wojciech Ryszard Rzepka, Tadeusz Skulina, Bogdan Walczak and Tadeusz Zdancewicz. Nowa-days, their disciples form another generation of scholars connected with Poznań school of historical linguistics.
Keywords: school of research; historical linguistics; history of the Polish language;
scholars studying diachrony.
dr hab. Jolanta Migdał – Zakład Lingwistyki Antropologicznej, Instytut Filologii
Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; zainteresowania naukowe: historia języka polskiego (zwłaszcza XVI wiek), fonetyka i fleksja historyczna, leksy-kologia i leksykografia historyczna, słownictwo religijne.
dr Agnieszka Piotrowska-Wojaczyk – Zakład Lingwistyki Antropologicznej, Instytut
Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; zainteresowa-nia naukowe: leksykologia i leksykografia historyczna, zróżnicowanie regionalne polszczyzny.
