Historiografia serbska i chorwacka
poświęcona polityce zagranicznej
Jugosławii w okresie zimnej wojny
Pamięć i Sprawiedliwość 12/2 (22), 291-300U
SĄSIADÓ
W
291
Mateusz Sokulski
Historiografia serbska i chorwacka
poświęcona polityce zagranicznej
Jugosławii w okresie
zimnej wojny
Związek Radziecki i Armia Czerwona odegrały zdecydowanie mniejszą rolę w ustanowieniu po II wojnie światowej władzy komunistycznej w Jugosławii niż
w innych częściach Europy Środkowo-Wschodniej1. Josip Broz-Tito, którego
par-tyzanci samodzielnie zdobyli władzę w Jugosławii, świadomy poparcia społecz-nego – mimo deklarowaspołecz-nego sojuszu z Moskwą oraz sowietyzacji kraju – prowa-dził własną politykę i nie konsultował swoich decyzji z Kremlem. Jugosławia pod jego rządami odegrała po II wojnie światowej istotną rolę w polityce międzyna-rodowej. Obiekcje Stalina, który nie godził się na niezależność jugosłowiańskiego przywódcy, doprowadziły do wykluczenia Jugosławii z Kominformu na szczycie w Bukareszcie 28 czerwca 1948 r. Belgrad jednak skutecznie przeciwstawił się presji bloku wschodniego, co w konsekwencji doprowadziło do rozłamu w
świe-cie komunistycznym2. Izolowana przez dotychczasowych sojuszników Jugosławia
zbliżyła się wówczas w stosunkach dyplomatycznych do państw zachodnich. Tito jednak, nie chcąc całkowicie odchodzić od komunizmu, odnosił się do nich z dy-stansem3.
Po śmierci Stalina w marcu 1953 r. pojawiła się możliwość stabilizacji stosun-ków dyplomatycznych między Jugosławią a blokiem wschodnim. Po pięciu latach nieutrzymywania relacji międzypaństwowych, wrogiej propagandy i incydentów granicznych obie strony podjęły starania rekoncyliacyjne. Proces ten zakończył się w latach 1955–1956 podpisaniem w Moskwie i w Belgradzie przez Titę i Nikitę Chruszczowa deklaracji, które kończyły proces pojednania rozpoczęty w 1953 r. i uznawały prawo Jugosławii do prowadzenia samodzielnej polityki poza
struk-turami bloku wschodniego4.
1 Zob. np. M.J. Zacharias, Komunizm, federacja, nacjonalizmy. System władzy w Jugosławii
1943–1991. Powstanie – przekształcenia – rozpad, Warszawa 2004, s. 77–78.
2 D. Bogetić, Jugoslavija između Istoka i Zapada [w:]
Jugoslavija u hladnom ratu. Prilozi istraži-vanjima, Beograd 2010, s. 14–17; L. Dimić, Istorija srpske državnosti, Novi Sad–Beograd 2001,
s. 340–342; I. Goldstein, Hrvatska povijest, Zagreb 2008, s. 438–440; D. Russinow, The Yugoslav
Experiment 1948–74, Berkley–Los Angeles 1977, s. 14, 22–24.
3 D. Bogetić, Jugoslavija..., s. 18–20.
292
Mimo wysiłków Kremla Jugosławia nie zamierzała jednak wchodzić ponow-nie do struktur bloku wschodponow-niego. Broz-Tito konsekwentponow-nie utrzymywał
rów-nież dystans wobec Zachodu5. Jugosłowiański przywódca podjął natomiast próbę
nawiązania bliższych stosunków z krajami Trzeciego Świata6. Bardzo ważnym
wydarzeniem stał się szczyt państw pozostających poza bezpośrednim wpływem obu bloków w październiku 1961 r. w Belgradzie, podczas którego udało się stworzyć wspólną platformę współpracy. Dla belgradzkiej dyplomacji oznaczało
to wykrystalizowanie długofalowego kierunku w polityce zagranicznej7.
Jugosła-wia zyskała prestiż na arenie międzynarodowej niewspółmierny do jej rzeczywi-stych możliwości i aż do połowy lat osiemdziesiątych XX w. utrzymała stabilną
pozycję, chociaż stosunki z blokiem wschodnim niejednokrotnie się zaostrzały8.
Oba bloki szanowały jej niepodległość. Od połowy lat osiemdziesiątych w Jugo-sławii zaczęły się pojawiać tendencje separatystyczne. Po śmierci Broza-Tity coraz bardziej realny stawał się rozpad kraju. W obliczu upadku komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej świat nie był już zainteresowany utrzymaniem jednolitego państwa9.
Specyfika Jugosławii jako kraju komunistycznego, który zachował nieza-leżność od ZSRR, w dobie zimnej wojny utrzymywał relacje z oboma blokami politycznymi i aktywnie prowadził politykę zagraniczną, czego przejawem była ważna pozycja w ruchu państw niezaangażowanych, sprawia, że warto poświęcić uwagę polityce zagranicznej tego państwa i jego roli w okresie zimnej wojny – w latach 1945–1990/1991. W niniejszej pracy zamierzam przedstawić współczes-ną historiografię Serbii i Chorwacji – państw byłej Jugosławii – poświęcowspółczes-ną tym zagadnieniom. Między badaczami z dwóch największych państw byłej Jugosławii istnieją zasadnicze różnice w postrzeganiu historii kraju rządzonego przez Broza- -Titę. Chorwaci koncentrują się na pozycji Socjalistycznej Republiki Chorwacji (do 1963 r. Ludowej Republiki Chorwacji) w ramach tego wielonarodowego kraju i jej roli w czasach jugosłowiańskich, a także znaczeniu w kształtowaniu polityki państwa. Serbowie tymczasem akcentują pozycję Belgradu jako stolicy
5 L. Dimić, Josip Broz, Nikita Sergejevič Hruščov i Mađarsko pitanje 1955–1956, „Tokovi Istorije”
1998, nr 1–4, s. 24–28; D. Bogetić, Nova strategija jugoslovenske spoljne politike 1955–1961, Be-ograd 2005, s. 25–28, 53–59.
6 D. Bogetić, Nova..., s. 28, 43–45.
7 Ibidem, s. 309–313; idem, Jugoslavija..., s. 21–22.
8 L. Dimić, Istorija..., s. 367–368; D. Bogetić, Nova..., s. 363; idem, Jugoslavija..., s. 22.
Jugosła-wia dwukrotnie – w 1957 i 1960 r. – została potępiona za rzekomy rewizjonizm na spotkaniach partii komunistycznych (zob.: idem, Nova..., s. 187–199, 225–232; D. Russinow, The Yugoslav
Experiment…, s. 92–93, 108). Pogorszenie stosunków nastąpiło także w 1967 r. (zob. Historia dyplomacji polskiej, red. W. Materski, W. Michowicz, t. 6: 1944/1945–1989, Warszawa 2010,
s. 598–599), a przede wszystkim w okresie praskiej wiosny, kiedy to Tito z entuzjazmem odnosił się do reform Alexandra Dubčeka i zdecydowanie potępił interwencję wojsk Układu Warszaw-skiego w Czechosłowacji (zob. D. Bogetić, Jugoslavija..., s. 24–27; L. Dimić, Pogled iz Beograda
na Čehoslovačku 1968. godine, „Tokovi istorije” 2005, nr 3–4, s. 205–232; R. Petković, Istorija jugoslovenske diplomatije 1943–1991, Beograd 1995, s. 49).
9 Zob. T. Jakovina, Život u limenci s crvima, (Kako su živjeli i doživljavali Titovu Jugoslaviju?,
Razgovori američkih diplomata skupljenih u Foreign Affairs Oral History Program Udruge za diplo-matske studije I Sveučilišta Georgetown u Washingtonu), „Historijski zbornik” 2001, rocznik LIV
293
Historiografia serbska i chorwacka państwa i centrum politycznego. Warte podkreślenia jest jednak to, że historycy
obu krajów współpracują ze sobą10.
Badania nad międzynarodowym położeniem Jugosławii w okresie zimnej wojny rozpoczęto jeszcze na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. W Belgradzie są prowadzone przede wszystkim w Instytucie Bałkanologii Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk, a także na Uniwersytecie Belgradzkim: w In-stytucie Historii Wydziału Filozoficznego, InIn-stytucie Najnowszej Historii Serbii i Instytucie Historii Współczesnej. W Zagrzebiu natomiast zimnowojenną histo-rią Jugosławii zajmują się pracownicy Instytutu Historii Wydziału Filozoficznego. Prowadził je tam Dario Bekić, autor ważnej do dziś dla historyków książki
Jugo-slavija u hladnom ratu: odnosi s velikim silama: 1949–1955 (Zagreb 1988). Jego
praca dotyczyła budowania strategii polityki zagranicznej Jugosławii w pierwszej dekadzie po II wojnie światowej. Rolą Jugosławii na arenie międzynarodowej
zajmował się też wówczas serbski historyk dr Dragan Bogetić11. Obecnie jego
za-interesowania koncentrują się na kwestiach budowania jugosłowiańskiej polityki zagranicznej i poszukiwania przez nią nowych kierunków w latach pięćdziesią-tych, na skomplikowanych relacjach z blokiem wschodnim i Zachodem oraz na
dziejach stosunków dyplomatycznych Jugosławii ze Stanami Zjednoczonymi12.
Prekursorem badań nad zimną wojną był też serbski uczony prof. Branko Petra-nović, jeden z najbardziej cenionych historyków z byłej Jugosławii, który poświę-cił się badaniom nad budowaniem strategii jugosłowiańskiej polityki zagranicznej w latach 1945–1950, m.in. planami stworzenia federacji bałkańskiej i burzliwymi
wydarzeniami związanymi z rezolucją Kominformu z 1948 r.13
Rzetelne badanie zimnej wojny utrudniały w okresie komunistycznym ramy ideologiczne narzucone przez autorytarne władze. Jak podkreśla serbski historyk Ljubodrag Dimić, zamiast metod naukowych sensu stricto, nakazywano stosować
marksizm i leninizm jako jedynie słuszne metody badań akademickich14. W
koń-cu lat osiemdziesiątych, wraz z narastającymi w Jugosławii podziałami politycz-nymi, w historiografii nastąpił zwrot ku sprawom narodowym. Proces ten został jeszcze wzmocniony w momencie rozpadu państwa i wybuchu wojny domowej na początku lat dziewięćdziesiątych. Uwagę historyków zdominowały wówczas tematy dotyczące historii poszczególnych państw.
Dzieje Jugosławii i jej dyplomacji ponownie zaczęły interesować badaczy w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych XX w. W Zagrzebiu podjął je prof.
10 Przykładem takiej współpracy były spotkania historyków z obu państw, które zaowocowały serią
„Dijalog istoričara – povjesničara” zawierającą zbiory artykułów. Obecnie jedną z form współdzia-łania są organizowane co roku przez uniwersytet w Zagrzebiu spotkania „Desničini susreti”.
11 Najważniejsze jego prace do początku lat dziewięćdziesiątych to: D. Bogetić, O.
Bogetić, Nasta-nak i razvoj politike i pokreta nesvrstanosti, Beograd 1981; D. Bogetić, Koreni jugoslovenskog opre-deljenja za nesvrstanost, Beograd 1990; idem, Članstvo Jugoslavije u Balkanskom savezu i NATO pakt, „Istorija 20. veka” 1991, nr 1–2 (Beograd), s. 65–90.
12 Idem, Nova…; idem, Jugoslovensko-američki odnosi 1961–1971, Beograd 2012.
13 Najważniejsze jego prace: B. Petranović, Balkanska federacija 1943–1948, Beograd 1991;
B. Petranović, S. Dautović, Jugoslavija, velike sile i balkanske zemlje, 1945–1948 (iskustvo „narodne
demokratije” kao partijske države), Beograd 1994; B. Petranović, Jugoslavija na razmeđu (1945– –1950), Podgorica 1998.
14 L. Dimić, Istoriografski putkazi. Istoriografsko nasleđe o spoljnjoj politici Jugoslavije u hladnom
294
Tvrtko Jakovina, a w Belgradzie prof. Ljubodrag Dimić. Serbski historyk opubli-kował wówczas dwa artykuły, które przedstawiały proces stabilizacji stosunków
radziecko-jugosłowiańskich w połowie lat pięćdziesiątych XX w.15 Jakovina zaś
ukazał w swoich artykułach postrzeganie Jugosławii, szczególnie Socjalistycznej Republiki Chorwacji, przez administrację amerykańską. Jego badania dotyczyły
lat pięćdziesiątych, sześćdziesiątych oraz początku siedemdziesiątych16. Około
2000 r. w Belgradzie powstały pod kierunkiem prof. Dimića, prof. Đorđe Stan-kovića i prof. Miry Radojević prace magisterskie i doktorskie, które następnie opublikowano. W ten sposób zebrano grupę młodych naukowców, która w ra-mach wspomnianych już instytucji naukowych w Belgradzie prowadzi badania nad dziejami Jugosławii i jej miejscem w polityce światowej w okresie zimnej wojny. W Chorwacji natomiast badania nad okresem 1945–1990/1991 oprócz prof. Jakoviny prowadzą dr Hrvoje Klasić z uniwersytetu w Zagrzebiu oraz dr Ante Batović z uniwersytetu w Zadarze.
Szczególną ciekawość badaczy z byłej Jugosławii budzi rola Trzeciego Świata w polityce prowadzonej przez Josipa Broza-Titę. Autorem pierwszych prac po-święconych znaczeniu państw rozwijających się w polityce Jugosławii w okresie zimnej wojny był Dragan Bogetić, który przygotował także najważniejszą do tej pory monografię o budowaniu przez Jugosławię strategii politycznej w
stosun-kach z zagranicą w latach pięćdziesiątych17. Przedstawił w niej proces
„odkrywa-nia” przez Jugosławię Trzeciego Świata, stabilizację stosunków dyplomatycznych z blokiem wschodnim i zdystansowanie się od państw zachodnich po okresie ocieplenia relacji, do którego doszło w wyniku konfliktu z krajami komunistycz-nymi w 1948 r.
Ważne prace dotyczące polityki Jugosławii wobec państw rozwijających się publikowali dr Aleksandar Životić z Instytutu Najnowszej Historii Serbii oraz mgr Jovan Čavoški, doktorant w tymże instytucie i w Instytucie Historii Uniwersytetu w Pekinie. Pierwszy zajmuje się przede wszystkim Bliskim Wschodem. Jego praca magisterska dotyczyła konfliktu o Kanał Sueski w latach 1956–1957 widzianego
z perspektywy jugosłowiańskiej18. Opublikował również artykuły, które
przed-stawiają wojskowe i dyplomatyczne aspekty jugosłowiańskiej polityki wobec
Bli-skiego Wschodu, a przede wszystkim Egiptu19. Drugi z historyków interesuje się
głównie dziejami państw azjatyckich w latach 1945–1990/1991 i ich kontaktami
15 Idem, Josip Broz, Nikita Sergejevič Hruščov: razgovori u Beogradu 27 maj–2 juni 1955, „Istorijski
glasnik” 1997, nr 1/2, s. 35–67; idem, Josip Broz, Nikita Sergejevič Hruščov i Mađarsko pitanje…, s. 23–59.
16 T. Jakovina, Američki komunistički saveznik? Vanjskopolitički odnosi SAD-a i Jugoslavije od
1955–1963, „Radovi” 1998, vol. 31, nr 1, s. 81–108; idem, Što je značio Nixonov usklik „živjela Hrvatska”?, „Društvena istraživanja” 1999 nr 8, vol. 40–41, nr 2–3 (Zagreb), s. 347–371.
17 D. Bogetić, Nova...
18 A. Životić, Jugoslavija i Suecka kriza 1956–1957, Beograd 2008.
19 Idem, Jugoslovensko-egipatski vojni odnosi 1953–1956, „Tokovi istorije” 2007, nr 1–2, s. 154–
–169; idem, Jugoslovenska vojna pomoć Ujedinjenoj Arapskoj Republici 1967, „Istorija XX veka” 2007, nr 1–2, s. 117–128; idem, Jugoslovenska spoljna politika tokom Suecke krize i stabilnost
Balkanskog pakta 1956–1957, „Arhiv” 2007, nr 1–2, s. 138–149; idem, Jugoslavija i Bliski istok (1945–1956) [w:] Spoljna politika..., s. 483–496; idem, Jugoslavija i bliskoistočna kriza 1967–1968 godine [w:] 1968-četrdeset godina posle, Beograd 2008, s. 51–68; idem, Politička emigracija iz Ju-goslavije u Siriji 1947–1952, „Tokovi istorije” 2008, nr 3–4, s. 46–60.
295
Historiografia serbska i chorwacka z Jugosławią. Opublikowana została jego praca magisterska dotycząca stosunku
Jugosławii wobec konfliktu chińsko-indyjskiego w latach 1959–196220.
Przygoto-wuje on równolegle prace doktorskie o stosunkach jugosłowiańsko-birmańskich (na Uniwersytecie w Belgradzie) oraz stosunkach jugosłowiańsko-chińskich (na Uniwersytecie w Pekinie) w dobie zimnej wojny. Jego artykuły naukowe dotyczą również polityki Chin w Korei w okresie wojny oraz wpływów chińskiej
ideolo-gii komunistycznej w świecie21.
Najnowszą istotną rozprawą dotyczącą roli ruchu państw niezaangażowanych w polityce jugosłowiańskiej jest wydana ostatnio książka prof. Jakoviny Treća
strana Hladnog rata (Zagreb 2011). Chorwacki historyk przedstawił w niej dzieje
jugosłowiańskiej dyplomacji wobec krajów rozwijających się w świetle najnow-szych teorii dotyczących zimnej wojny, ale skoncentrował się na najważniejnajnow-szych wydarzeniach w państwach Trzeciego Świata, które w jego przekonaniu miały znaczenie dla kształtowania ruchu niezaangażowanych oraz całej polityki świa-towej.
Istotne miejsce w problematyce polityki zagranicznej Belgradu zajmował blok wschodni, do którego Jugosławia należała do 1948 r. W wyniku konfliktu Sta-lina i Broza-Tity państwa komunistyczne Europy Wschodniej stały się jej głów-nym nieprzyjacielem, a po ustabilizowaniu stosunków w 1956 r. nastąpił okres, w którym Belgrad z dystansem oraz nieufnością traktował posunięcia Układu Warszawskiego.
Do badania relacji Jugosławii z blokiem wschodnim, który zajmował istotne miejsce w polityce zagranicznej tego państwa, w największym stopniu przyczy-nił się prof. Dimić, współredaktor dwóch publikacji źródłowych, odsłaniających najważniejsze problemy oraz charakter tych relacji. Jedną z nich jest zbiór doku-mentów z moskiewskich i belgradzkich archiwów opracowany przez serbskich i rosyjskich historyków, wydany w językach serbskim i rosyjskim,
przedstawiają-cy burzliwe relacje jugosłowiańsko-radzieckie w latach 1945–195622. Drugą jest
wybór materiałów źródłowych z archiwów jugosłowiańskich, rosyjskich, brytyj-skich i amerykańbrytyj-skich, przedstawiający z perspektywy jugosłowiańskiej zmie-niający się układ geopolityczny w Europie w latach 1942–1948 i sowietyzację
oraz kształtowanie się bloku wschodniego23. Ljubodrag Dimić jest także autorem
artykułów, w których pierwszy ukazał z perspektywy jugosłowiańskiej istotne procesy zachodzące w bloku komunistycznym. Dogłębnie przeanalizował w nich nie tylko – jak wcześniej wspomniałem – ostatni etap odbudowy stosunków
20 J. Čavoški, Jugoslavija i kinesko-indijski konflikt 1959–1962, Beograd 2009.
21 Idem, Zaboravljena epizoda: jugoslovensko-kineski odnosi 1947. godine, „Tokovi istorije” 2006,
nr 4, s. 183–199; idem, Mao Cedung, intelektualci i potresi u komunistickom svetu 1956–1957, „Tokovi Istorije” 2008, nr 1–2, s. 113–136.
22
Jugoslovensko-sovjetski odnosi 1945–1956. Zbornik dokumenat/Sowietsko-jugosławskije otnos-zenija 1945–1956 gg. Dokumienty i matieriały, wybór i oprac. L. Dimić, M. Milošević, Đ. Borozan,
I.V. Buharkin, L.V. Vnukova, J.A. Zelenko, M.K. Kravczenko, V.A. Soljanskij, Beograd–Novosibirsk 2010.
296
jugosłowiańsko-radzieckich w latach 1955–1956, lecz także jugosłowiański
sto-sunek do powstania na Węgrzech, w 1956 r. i praskiej wiosny 1968 r.24
Wymieniony już Aleksandar Životić zajmuje się nie tylko Bliskim Wschodem, ale również relacjami Jugosławii z Europą Wschodnią. W swojej najnowszej książ-ce wykorzystał materiały zebrane w czasie kwerendy w archiwach w Belgradzie, Pradze, Sofii i Moskwie, co pomogło w ciekawym ukazaniu relacji jugosłowiań-sko-albańskich na tle konfliktów Jugosławii z blokiem wschodnim oraz
wyzna-czania przez Belgrad pryncypiów polityki niezaangażowania25.
Badania nad stosunkami Jugosławii i europejskich państw komunistycznych prowadzi także Slobodan Selinić z Instytutu Najnowszej Historii Serbii. Zajmo-wał się relacjami jugosłowiańsko-czechosłowackimi w pierwszym dziesięcioleciu po II wojnie światowej. Kwerenda w archiwach w Belgradzie i Pradze
zaowoco-wała publikacją serii artykułów naukowych oraz wyczerpującą monografią26.
Serbski historyk dr Vladimir Cvetković, pracownik Instytutu Najnowszej Hi-storii Serbii, jest autorem artykułów o stosunkach Jugosławii z sąsiednimi pań-stwami komunistycznymi – Rumunią, Węgrami i Bułgarią w latach
pięćdziesią-tych i sześćdziesiąpięćdziesią-tych27. Ma zostać wydana jego praca doktorska, którą obronił
na Uniwersytecie w Belgradzie w 2012 r., zatytułowana Jugoslovenska politika
prema zemljama narodne demokratije: 1953–1958. godine.
Mimo wielu rozpraw naukowych poświęconych relacjom Jugosławii z
blo-kiem wschodnim, tematyka ta nie została jeszcze w pełni opracowana28.
Więk-szość badań została przedstawiona jedynie w formie artykułów w czasopismach naukowych. Dużym wyzwaniem dla badaczy będzie przygotowanie monografii szeroko ujmującej historię stosunków Belgradu z ZSRR i jego państwami sate-lickimi.
24 L. Dimić, Josip Broz, Nikita Sergejevič Hruščov: razgovori…, s. 35–67; idem, Josip Broz, Nikita
Sergejevič Hruščov i Mađarsko pitanje..., s. 23–59; idem, Pogled iz Beograda…, s. 205–232.
25 A. Životić, Jugoslavija, Albanija i velike sile 1945–1961, Beograd 2011.
26 S. Selinić, Jugoslávská kultura v Československu 1945–1950, „Slovanský přehled Praha” 2006,
nr 2, s. 249–272; idem, Saradnja jugoslovenske i čehoslovačke industrije 1945–1950, „Studia Bal-canica Bohemo-Slovaca” VI, Svazek 1, Sekce historie, politologie a etnologie, Příspěvky přednesené na VI. mezinárodním balkanistickém sympoziu v Brně ve dnech 25.–27. dubna 2005, s. 367–380; idem, Jedan ibeovski diplomata u Beogradu. Čehoslovački ambasador Pithart i normalizacija
od-nosaJugoslavije i Čehoslovačke 1954–1956 godine [w:] Spoljna politika..., s. 231–251; S. Selinić,
A. Životić, Conversation Between Soviet and Yugoslav Delegation in Moskow (May 27–June 12,
1946), „Bulgarian Historical Review” 2009, nr 1–2, s. 180–201; S. Selinić, Jugoslovensko-čehoslo-vački odnosi 1945–1955, Beograd 2010.
27 V. Cvetković, Nikolae Čaušesku na VIII kongresu SKJ: jugoslovenske impresije, „Tokovi istorije”
2006, nr 1–2, s. 212–226; idem, Jugoslavija i odjek Beogradske deklaracije u susednim
„inform-birovskim” zemljama [w:] Spoljna politika..., s. 188–206; idem, Jugoslovensko-rumunski odnosi u danima sovjetske intervencije u Čehoslovačkoj 1968. godine [w:] 1968-četrdeset…, s. 163–179; idem, Jugoslovenski utisci o odjeku Staljinove smrti u Bugarskoj i Rumuniji, „Tokovi istorije” 2008,
nr 3–4, s. 60–75.
28 Oprócz prac serbskich i chorwackich uczonych w 2011 r. w Londynie została opublikowana
praca Svetozara Rajaka, naukowca z London School of Economics, Yugoslav-Soviet relations
1953–1957. Wiedzę o stosunkach Belgradu i europejskich państw komunistycznych wzbogaciła
także wydana w 2001 r. praca czeskiego historyka z Uniwersytetu w Pradze prof. Jana Pelikana
297
Historiografia serbska i chorwacka Stosunkowo dobrze udokumentowane są w serbskiej i chorwackiej histo-riografii relacje Jugosławii ze Stanami Zjednoczonymi w okresie zimnej wojny. Szczegółowych badań wymaga rola, którą Stany odegrały w przełamaniu izo-lacji Jugosławii na arenie międzynarodowej po zerwaniu przez nią stosunków z Moskwą w 1948 r. Amerykanie żywili początkowo nadzieję, że Tito porzuci komunizm, ale zostały one rozwiane, gdy po 1953 r. zwrócił się on ku odnowie stosunków z krajami komunistycznymi. Jugosławia, będąc jednym, z nich, była popierana przez USA jako niezależny podmiot państwowy. Było to szczególnie ważne w okresie kryzysów międzynarodowych i zaostrzenia relacji z blokiem
wschodnim29.
Najszersze badania nad polityką Stanów Zjednoczonych wobec Jugosławii oraz stosunkami między obu państwami prowadzili Tvrtko Jakovina i Dragan Bogetić. Ich prace dotyczą polityki USA wobec Jugosławii od końca II wojny światowej aż do 1971 r. Obaj wykorzystali bogatą bazę źródłową. Jakovina wy-korzystał przede wszystkim materiały z archiwów amerykańskich oraz
chor-wackich30. W pierwszej z wymienionych poniżej książek zwrócił uwagę na duże
zmiany w orientacji polityki zagranicznej Jugosławii w pierwszym dziesięcioleciu po II wojnie światowej, które miały swoje implikacje w ewolucji relacji między Belgradem a Waszyngtonem – na początku wrogich, a po 1948 r. bliskich, mimo wzajemnej nieufności. Jakovina pokazał również wpływ kultury amerykańskiej na Jugosławię, przede wszystkim na Chorwację, a także funkcjonowanie przed-stawicielstw dyplomatycznych USA w Belgradzie i Zagrzebiu oraz ich percep-cję rzeczywistości bałkańskiej. W drugiej pracy przedstawił rozwój gospodarki jugosłowiańskiej możliwy dzięki różnym formom amerykańskiej pomocy (finan-sowej, wojskowej, naukowej). W artykułach naukowych Jakovina przedstawił
stosunek USA wobec wydarzeń tzw. chorwackiej wiosny31, a także postrzeganie
Jugosławii przez amerykańską dyplomację32.
Bogetić jako źródła prymarne potraktował dokumenty dyplomacji jugo-słowiańskiej. Najnowsza jego rozprawa przedstawia stosunki jugosłowiańsko- -amerykańskie na tle istotnych wydarzeń w polityce międzynarodowej (kryzy-su kubańskiego, wojny w Wietnamie, interwencji wojsk Układu Warszawskiego
29 Warto w tym kontekście wspomnieć o potępiających Jugosławię za rewizjonizm deklaracjach
partii komunistycznych z lat 1957 i 1960, czy zaostrzonych stosunkach z europejskimi krajami komunistycznymi po udzieleniu przez Titę poparcia reformom Aleksandra Dubčeka w Czechosło-wacji.
30 T. Jakovina, Američki komunistički saveznik; Hrvati, Titova Jugoslavija i Sjedinjene Američke
Države 1945–1955, Zagreb 2003; idem, Socijalizam na američkoj pšenici, Zagreb 2002.
31 Masowy ruch społeczny w Socjalistycznej Republice Chorwacji w latach 1970–1971, który
two-rzyli chorwaccy politycy i intelektualiści. Cieszył się masowym poparciem społecznym. Przywódcy ruchu dążyli do emancypacji swojej republiki w ramach federacji jugosłowiańskiej i nadania jej większych praw. W Polsce pisał o tym Michał Jerzy Zacharias (zob. idem, Chorwacka „wiosna”
i serbski „liberalizm”. Konflikty polityczne w Jugosławii na początku lat siedemdziesiątych, „Dzieje
Najnowsze” 2000, nr 2).
32 T. Jakovina, Život…, s. 159–186; idem, Američki komunistički saveznik?..., s. 81–108; idem, Što
je značio…, s. 347–371; idem, Je li Nixon doista podupirao Hrvatsko proljeće? [w:] Pro Historia Croatica 1, Zbornik uz 70. godišnjicu života Dragutina Pavličevića, Zagreb 2002, s. 381–399; idem, Tito i Nixon, Kako je pripreman i što je značio Titov posjet Washingtonu 1971?, „Historijski
298
w Czechosłowacji). Cezurę badawczą wyznaczają: rok 1961, w którym osta-tecznie wykrystalizowała się jugosłowiańska strategia w polityce zagranicznej, i rok 1971, gdy doszło do ponownego ustabilizowania stosunków Belgradu z Moskwą, zaostrzonych wskutek poparcia, którego Broz-Tito udzielił obalonym przez Breżniewa reformatorom w Czechosłowacji w 1968 r. Bogetić opublikował też ciekawe artykuły na temat pomocy finansowej udzielanej Belgradowi przez
amerykańską administrację w latach pięćdziesiątych33 oraz polityki
amerykań-skiej wobec Jugosławii w czasach prezydentury Johnsona i Nixona34.
Wśród badaczy zajmujących się stosunkami amerykańsko-jugosłowiańskimi warto zwrócić także uwagę na chorwackiego historyka z Uniwersytetu w Zada-rze, Ante Batovića. W ostatnich latach wydał książkę poświęconą przemianom w Jugosławii w drugiej połowie lat sześćdziesiątych i początku siedemdziesią-tych oraz międzynarodowym uwarunkowaniom chorwackiej wiosny, bazującą na
źródłach z archiwów serbskich, chorwackich, amerykańskich i brytyjskich35.
Ba-tović prowadzi również badania nad relacjami Jugosławii z Wielką Brytanią.
Te-matyce tej poświęcił serię artykułów36. Jego publikacje stanowią niestety wyjątek,
gdyż stosunki Jugosławii z państwami Europy Zachodniej nie zostały dotychczas
należycie opracowane37.
Aspektom kulturalnym relacji amerykańsko-jugosłowiańskich w okresie zim-nej wojny, przyjmowaniu zachodnich wzorców kulturowych w życiu codziennym i wpływom kultury masowej na życie społeczno-polityczne Jugosławii są poświę-cone wydane ostatnio prace doktorskie młodych historyków serbskich
Aleksan-dra Rakovića i Radiny Vučetić38. Raković zajmował się muzyką rozrywkową na
Bałkanach, Vučetić – filmem, teatrem i muzyką.
Inne ważne publikacje dotyczące współpracy Jugosławii z zagranicą w dzie-dzinie kultury w okresie zimnej wojny są autorstwa prof. Predraga Markovića, Aleksandra Perišića i Gorana Miloradovića z Instytutu Najnowszej Historii Serbii
33 D. Bogetić, Jugoslavija i svetsko tržište kapitala. Američka finansijska podrška jugoslovenskim
razvojnim programima krajem 50-tih godina, „Tokovi istorije” 2010, nr 3, s. 89–102.
34 Idem, Jugoslovensko-američki odnosi u svetlu vojne intervencije u Čehoslovačkoj 1968, „Istorija
20. veka” 2007, nr 2, s. 75–88; idem,
Međunarodni položaj Jugoslavije u vreme prvih spoljnopo-litičkih akcija Džonsonove administracije, „Tokovi istorije” 2009, nr 3, s. 131–161; idem, Razgo-vori Tito-Nikson oktobra 1971. Političke implikacije „Vašingtonske deklaracije”, „Istorija 20. veka”
2011, nr 2, s. 159–172.
35 A. Batović, Liberalno-nacionalni pokret u Hrvatskoj od 1966 do 1972 i svijet, Zadar 2010. 36 Zob. idem, Britansko-jugoslavenski odnosi od Bagdadskog pakta do Sueske krize [w:] Spoljna
politika…, s. 363–380; idem, Od ekonomske reforme do Brijunskog plenuma – Američki i britanski izvještaji o Hrvatskoj (1964–1966), „Historijski zbornik” 2010, nr 2; idem, Zapadne reakcije na objavu Deklaracije o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika 1967 godine, „Časopis za
suvre-menu povijest” 2010, nr 3; idem, Titova Jugoslavija i Ujedinjeno Kraljevstvo za vrijeme Hrvatskog
proljeća [w:] Hrvatsko proljeće 40 godina poslije, Zagreb 2012, s. 77–92.
37 Książkę dotyczącą stosunków włosko-jugosłowiańskich w latach sześćdziesiątych i siedem-
dziesiątych XX w. wkrótce opublikuje Saša Mišić, serbski historyk z Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu w Belgradzie. Rozprawę doktorską o stosunkach jugosłowiańsko-francuskich od zakończenia II wojny światowej do lat sześćdziesiątych przygotowuje na Uniwersytecie McMaster w Toronto w Kanadzie Katarina Todić.
38 A. Raković, Rokenrol u Jugoslaviji 1956–1968. Izazov socijalističkom društvu, Beograd 2011;
R. Vučetić,
299
Historiografia serbska i chorwacka
oraz Dragomira Bondžića39 z Instytutu Historii Współczesnej. Ukazują one,
ja-kie odzwierciedlenie w życiu kulturalnym miały orientacje polityki zagranicznej władz w Belgradzie. Historyków interesowała też kwestia kształcenia młodych obywateli Jugosławii za granicą i towarzyszących temu wpływów ideologicz-nych oraz rola Jugosławii w kształtowaniu elit intelektualideologicz-nych w krajach Trze-ciego Świata. Temu ostatniemu zagadnieniu poświęcił swoją rozprawę Bondžić. To właśnie w Jugosławii, dzięki współpracy Belgradu z państwami rozwijający-mi się od połowy lat pięćdziesiątych, zdobywali wykształcenie obywatele tych państw40.
W ostatnich latach ukazały się zbiorowe publikacje, głównie pokonferencyj-ne, z dziejów dyplomacji jugosłowiańskiej od zakończenia II wojny światowej do początku lat siedemdziesiątych XX w., których autorami są wymieniani już historycy: Dimić, Bogetić, Cvetković, Životić, Selinić i inni. Wspomnieć też na-leży o kilku jeszcze pozycjach już wcześniej przywoływanych: Spoljna politika
Jugoslavije 1950–1961 pod redakcją Slobodana Selinića, Jugoslavija u hladnom ratu. Prilozi istraživanjima pod redakcją Aleksandra Životića i 1968-četrdeset godina posle pod redakcją prof. Radmili Radić z Instytutu Najnowszej Historii
Serbii. W dalszym ciągu brakuje monografii dających gruntowny obraz polityki zagranicznej państwa Josipa Broza-Tity. Wyjątkami są wspomniane już prace
Ju-goslavija, Albanija i velike sile 1945–1961 Životića, Liberalno-nacionalni pokret u Hrvatskoj od 1966 do 1972 i svijet Batovića czy wydana w styczniu 2012 r.
rozprawa doktorska Hrvoje Klasića z uniwersytetu w
Zagrzebiu 1968. Jugoslavi-je i svijet. Chorwacki historyk przedstawił sytuację w Jugosławii w 1968 r. na tle
wydarzeń w polityce międzynarodowej. Ukazał implikacje, które miała sytuacja na świecie dla realiów polityczno-społecznych Jugosławii i podjętych w związku z tym przez władze działań. Mowa jest tu przede wszystkim o interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji, demonstracjach studenckich na świe-cie i w głównych miastach Jugosławii – Belgradzie i Zagrzebiu – oraz reperku-sjach konfliktu bliskowschodniego z 1967 r.
Współczesna historiografia Serbii i Chorwacji stanowi ważny element global-nych badań nad zimną wojną. Uczeni z obu krajów odwołują się w zdecydowa- nej większości do postmodernistycznej teorii dziejów zimnej wojny. Według tej teorii konflikt dwóch supermocarstw najpełniej wyrażał się w wydarzeniach o charakterze lokalnym. Większe zainteresowanie polityką zagraniczną Jugosła-wii w latach 1945–1990/1991 można zaobserwować obecnie w Serbii. Chorwac- ka historiografia kładzie nacisk raczej na pokazanie rozwoju sytuacji wewnętrz-nej w Jugosławii z perspektywy Socjalistyczwewnętrz-nej Republiki Chorwacji. Badania
39 P. Marković, Društveni život u Beogradu 1948–1965. Uticaj sveta podeljenog na Istok i Zapad,
Beograd 1995; A. Perišić,
Od Staljina ka Sartru. Formiranje jugoslovenske inteligencije na evrop-skim univerzitetima 1945–1958, Beograd 2008; G. Miloradović, Lepota pod nadzorom. Sovjetski kulturni uticaji u Jugoslaviji 1945–1955, Beograd 2012; D. Bondžić, Misao bez pasoša. Međuna-rodna saradnja Beogradskog Univerziteta 1945–1960, Beograd 2011.
40 Zauważył to także w 1960 r. polski chargé d’affaires w Belgradzie, Jakub Gelbart, o czym
infor-mował w raporcie dyplomatycznym przesłanym do MSZ (zob. Archiwum MSZ RP, Departament I, zespół 7, wiązka 21, tom 196, Raport polityczny Jakuba Gelbarta, chargé d’affaires ambasady PRL w Belgradzie, obejmujący okres 16 II – 1 X 1960 r. do dyrektora Departamentu I MSZ, tow. J. Siedleckiego, Belgrad, 8 X 1960 r., k. 142–143).
300
współczesnej historiografii serbskiej i chorwackiej ograniczają się jedynie do okresu 1945–1970. Luki badawcze dotyczą przede wszystkim stosunków Jugo-sławii z krajami Europy Zachodniej. Historycy powinni poświęcić więcej uwagi także badaniom współpracy Jugosławii z Europą Wschodnią, gdyż mimo istot-nych prac kilku uczoistot-nych, kwestie te wymagają dalszej analizy.
Mateusz Sokulski (ur. 1984) – doktorant w Instytucie Historii Uniwersytetu
Wrocławskiego (Zakład Historii Polski i Powszechnej XIX i XX w.); absolwent filologii serbsko-chorwackiej (2008) i historii (2010) Uniwersytetu Wrocław-skiego. Zainteresowania badawcze: polityka międzynarodowa w okresie zim-nej wojny, ze szczególnym uwzględnieniem Jugosławii; problemy narodowoś-ciowe na Bałkanach; historia Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX w. Stypendysta uniwersytetu w Zagrzebiu (2008, 2009) oraz w Belgradzie (2012). Autor artykułu:
Językowo-kulturowy obraz postaci świętych we fra-zeologii i paremiologii języka serbskiego, chorwackiego i polskiego, „Rozprawy
Komisji Językowej” 2012, nr 39; recenzji książki: S. Selinić, Jugoslovensko-
-čehoslovački odnosi 1945–1955, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2012, nr 2 (20).
Słowa kluczowe: Jugosławia, zimna wojna, Zachód, blok wschodni, Trzeci
Świat
Serbian and Croatian historiography about Yugoslav foreign policy
during the Cold War
Specific situation of Yugoslavia – the communist state not belonging neither to the West nor to the Eastern Block, active and dexterous in its foreign policy-meets interest of Serbian and Croatian historians. The collapse of Yugoslavia in 90s evo-ked focus mainly on the national issues amongst academics from both states. At the end of 90s, researchers began to survey Yugoslav foreign policy and position of Tito’s state in the Cold War constellation. Nowadays, both in Croatia and Serbia interest of historians is focused on such problems as Yugoslav policy towards the Third World as a leading state of the non-aligned movement, American policy to-wards Yugoslavia and Tito’s oscillation in his attitude towards both blocks. Except of the few very important monographs, documents’ collections and articles about relations between Yugoslavia and the Eastern Block, especially treating first deca-de after the World War II, this field still needs to be the object of survey. There is also a few relevant studies about cultural impact of the West and the communist block in Yugoslavia, reflecting political and ideological concerns of the divided world and their influence in Tito’s state. Surveys about Yugoslav position in international relations, mainly carried out in Serbia, have not exceeded years 1945–1970 and there is still need to research Cold War problematic from the Balkan perspective.
Keywords: Yugoslavia, the Cold War, the West, the Eastern Bloc, the Third
