Maciej Kronenberg
Uniwersytet ŁódzkiK atedra Geografii M iast i Turyzm u 90-142 Łódź, ul. Kopcińskiego 31 tel. (0-42) 635 46 75 mkronenberg@ geo.uni.lodz.pl
TEORETYCZNE I RZECZYWISTE
OBSZARY PENETRACJI
TURYSTYCZNEJ
NA TERENIE ŁODZI
THEORETICAL AND ACTUAL
TOURISM PENETRATION
AREAS
IN ŁÓDŹ
Z arys treści: C elem autora arty k u łu je s t p o rów nanie teoretycz nych i rzeczyw istych o b szaró w penetracji turystycznej na przykładzie L odzi. N a pod staw ie przep ro w ad zo n eg o badania autor w nioskuje n a tem at m ożliw ości w y korzystania teoretycz nych o bszarów penetracji w an alizie rozw oju przestrzeni p en e tracji turystycznej.
Słow a k luczow e: przestrzeń turystyczna, p rzestrzeń penetracji turystycznej, Ł ódź.
A b stract: T he a im o f th e article is to com p are th eoretical a n d a c tu a l to u rism p e n e tr a tio n a r e a s u s in g th e ex a m p le o f Lodz. O n th e b a s is o f h is r e s ea r ch , th e a u th o r d raw s c o n c lu s io n s regard in g th e u s e o f th e o r etica l p e n etra tio n a r e a s in a n a n a ly s is o f to u r ism p e n e tr a tio n sp a c e d ev elo p m en t.
Key w o r d s : to u r ism s p a c e , to u r ism p e n e tr a tio n sp a c e , Łódź.
Łódź, mimo posiadania praw miejskich od blisko 600 lat, ukształtowała się jako duży organizm miejski w ciągu zaledwie dwóch ostatnich stule ci. Poza bardzo nielicznymi obiektami, tkanka miejska wytworzyła się dopiero w XIX i XX w. Przestrzeń miejska kształtowała się tutaj bardzo gwałtownie, podlegając istotnym zmianom. Rów nocześnie przez wiele lat Łódź traktowana była jako miasto przemysłowe i nieatrakcyjne tury stycznie. W drugiej połowie XX w. pogląd ten zaczął ulegać zmianie. Odkryte zostało piękno ar chitektury XIX-wiecznej, w tym również przemy słowej. Zaczyna doceniać się unikatowe w ska li Polski założenie urbanistyczne z XIX w., a tak że zachowane w prawie niezmienionym kształcie kompleksy zabudowy z tego okresu (WlLUŚ 1998,
K a c z m a r e k 1998). To co dotychczas uważane było za tuiystycznie nieatrakcyjne, zaczęło przy ciągać turystów. W sposób znaczący powiększy ła się (i nadal powiększa) przestrzeń turystyczna miasta.
D esp ite h av in g m u n ic ip a l rig h ts for n e arly 6 0 0 y e a rs, Łódź b e ca m e a large u r b a n c c n trc only in th e la s t two
c e n tu rie s . A p art from a very few
b u ild in g s, th e u r b a n fabric took s h a p e in th e 19th a n d 2 0 th c. w h e n the u rb a n
sp ac e developed very rap id ly an d
u n d e rw e n t sig n ific a n t c h a n g e s. Łódź w as s e e n a s a n in d u s tria l a n d u n attra ctiv e city for m a n y y e a rs b u t in th e seco n d h a lf of th e 2 0 th c. th is opinion b eg an to change. The b e a u ty of th e 19th c. a rc h ite c tu re , in c lu d in g th e in d u stria l, w as red isco v ered a n d g ra d u a lly th e v alu e of th e u n iq u e a n d a lm o st u n ch an g ed b u ild in g co m p lex es from the
19th c. s ta r te d to b e a p p re c ia te d ( Wi l u ś
1998, Ka c z m a r e k 1998). W h at h a d e arlier
b e e n c o n sid e re d u n a ttra c tiv e from a to u ris t p o in t of view, s ta rte d to a ttra c t them ; th e to u ris m sp ac e of th e city en larg ed a n d is still ex p an d in g .
1. OBSZARY PENETRACJI TURYSTYCZNEJ 1. TOURISM PENETRATION AREAS
Obszary penetracji turystycznej (obiekty po wierzchniowe, liniowe i punktowe) stanowią frag ment przestrzeni turystycznej, dlatego przed przy stąpieniem do definiowania takich obszarów, konieczne jest wyjaśnienie, czym jest sama prze strzeń turystyczna. Szczegółowego przeglądu de finicji tego pojęcia dokonała BRÓDKA (2004), wobec tego autor zrezygnował z dokonywania po dobnej charakterystyki, przyjmując za WARSZYŃ- SKĄ i Ja c k o w s k im (1979), że „przestrzeń tury
styczna jest to część przestrzeni geograficznej i społeczno-ekonomicznej, w której zachodzą zja wiska turystyczne”. Konieczne jest przy tym pod kreślenie dwóch istotnych cech przestrzeni tury stycznej: funkcjonalności oraz dynamizmu (zmien ności w czasie).
Jednym z typów przestrzeni turystycznej, wy różnionym przez Lis z e w s k ie g o (1995, 1999),
jest przestrzeń penetracji turystycznej. Samo okre ślenie „penetracja”, pochodzące z łaciny (pene-
tratio), oznacza m.in. docieranie dokądś w celach
badawczych, zagłębianie się czy wnikanie w coś (Ko p a l iń s k i 1978). Lis z e w s k i (1995) zjawisko
penetracji turystycznej określił jako „formę ru chu turystycznego o znacznej skali i rozmiarach, której motywem są cele poznawcze, realizowane najczęściej przez działalność krajoznaw czą lub krótko trwały wypoczynek, najczęściej bez noc legów”. Pojęcie przestrzeni penetracji turystycz nej (w obrębie miasta) tłumaczył jako „te frag menty przestrzeni miejskiej”, które „są najczęś ciej i przez największą liczbę turystów pene trowane, a celem tej penetracji jest ich pozna nie” (Lis z e w s k i 1999). Zaliczone tu zostały
przede wszystkim centra historyczne, obiekty za bytkowe i sakralne, muzea, cmentarze, punkty w i dokowe oraz ogrody zoologiczne i botaniczne. Przestrzeń penetracji jest główną przestrzenią tu rystyczną w miastach, ponieważ większość od wiedzających w pierwszej kolejności chce zoba czyć obiekty historyczne i zabytkowe (uznawa ne powszechnie za atrakcyjne). Ważne w defi niowaniu przestrzeni penetracji jest również to, że jest ona na ogół podzielona na szereg nie wielkich obszarów lub pojedynczych obiektów. W dalszej części pracy przestrzeń penetracji tury stycznej jest traktowana zgodnie z definicją S. Li szewskiego.
Praca Lis z e w s k ie g o (1999) była p ró b ą p rz e d staw ien ia p rzem ian p rz e strz e n i tu ry sty czn ej
Ło-T o u rism p e n e tra tio n a re a s (surface, lin e a r a n d point) a re a p a r t of to u rism sp ace, th erefo re, before th ey a re defined, it is n e c e s sa ry to ex p lain w h a t to u rism sp ac e itse lf is. A d e tailed review of d efin itio n s h a s b e e n m ad e by Br o d k a
(2004), th u s th e a u th o r did n o t carry o u t a sim ila r ta sk a n d a ss u m e d , after Wa r s z y ń s k a & J a c k o w s k i (1979), th a t
‘to u ris m sp a c e is a p a rt of geog rap h ical
a n d socio -eco n o m ic sp ac e in w hich
t o u r i s m p h e n o m e n a o c c u r .' Two im p o rta n t fe a tu re s of to u ris m sp ac e need to be s tre s s e d h ere: fu n c tio n a lity a n d d y n a m ism (variability in time).
O ne of th e to u rism sp ac e types,
acco rd in g to Li s z e w s k i (1995, 1999), is
to u rism p e n e tr a tio n sp ac e . The very w ord ‘p e n e tr a tio n ’ is of L atin origin (p e n e -
tratio) a n d m e a n s , a m o n g o th e r th ing s,
‘re a c h in g in to so m ew h ere for re s e a rc h ’, ‘im m ersin g in s o m e th in g ’ ( Ko p a l i ń s k i
1978). Li s z e w s k i (1995) d escrib ed the
p h e n o m e n o n of to u ris m p e n e tra tio n a s ‘a large scale form of to u rism w hose
aim s a re cognitive, achieved u su a lly
th ro u g h a trip o r a s h o r t visit, m o st often w ith o u t sta y in g so m ew h ere over n ig h t’. The n o tio n of to u rism p e n e tra tio n speice (w ithin a city) w as explained a s ‘th o se p a r ts of u r b a n sp ace w hich a re p e n e tra te d m o s t freq u e n tly a n d by th e la rg e st n u m b e r of to u rists , a n d th e aim of th is p e n e tra tio n is to le arn s o m e th in g a b o u t th e m ’ ( Li s z e w s k i
1999). T his in c lu d e s above all h isto rical centres, m o n u m en ts, c h u rch es, m u seu m s, cem eteries, p a n o ra m a view ing sp o ts, an d z o o lo g ical a n d b o ta n ic a l g a rd e n s. P e n e tra tio n s p a c e is th e m ain to u rism sp ace in cities, b e c a u s e th e m ajo rity of v isito rs w a n t first to see th e h isto rical b u ild in g s a n d m o n u m e n ts com m only c o n sid e re d th e m o s t attra ctiv e. W hen defining p e n e tra tio n sp a c e it is also im p o rta n t to re m e m b e r th a t it is u su a lly divided in to sev e ra l sm a lle r a re a s or
single site s. In th is article to u rism
p e n e tra tio n sp a c e is tre a te d according to L iszew ski’s d efinition.
d/i, w tym głównie przestrzeni penetracji (jako najdłużej funkcjonującej), w której autor posłu żył się tzw. metodą przewodnikową, polegającą na analizie przewodników turystycznych z róż nych okresów rozwoju miasta. W ten sposób wydzielone zostały trzy fazy tworzenia się prze strzeni turystycznej w Lodzi: do 11 wojny świa towej, okres od 1939 do 1970 r. oraz okres na stępujący po 1970 r. Tak jak zmieniała się ogól na przestrzeń turystyczna, tak również zmianom (rozwojowi) podlegała przestrzeń penetracji. Cechą charakterystyczną tej ostatniej jest jej sil na koncentracja w centrum miasta (w grani cach administracyjnych z 1840 r.). Widoczna jest również rola głównej ulicy miasta, czyli ulicy Piotrkowskiej, w tworzeniu tego typu przestrze ni.
Obszarami penetracji turystycznej, w świetle przedstawionych definicji, są zatem miejsca i obiekty odwiedzane przez turystów, kierują cych się motywem poznawczym. Autor wyróżnił w tytule pracy obszary rzeczywiste i teoretyczne penetracji. Pojęcie rzeczywistych obszarów jest dość oczywiste i oznacza tereny rzeczywiście odwiedzane przez turystów chcących poznać naj ciekawsze i najważniejsze ich zdaniem miejsca w mieście. Teoretyczne obszary penetracji autor traktuje jako te, które posiadają walory turystycz ne (krajoznawcze), niekoniecznie jednak gene rują ruch turystyczny. W ten sposób, jeżeli przy
jąć, że teoretyczne obszary tworzą teoretyczną przestrzeń turystyczną (penetracji), a rzeczywi ste przestrzeń rzeczywistą, widoczna jest analogia do pojęć zaproponowanych przez W Ł O D A R C Z Y KA (1999). Autor ten dokonał podziału przestrze
ni turystycznej na: rzeczyw istą potencjalną oraz nieturystyczną. Przestrzeń rzeczywista to taka, w której „zachodzą zjawiska turystyczne”, nato miast potencjalna została zdefiniowana jako „speł niająca warunki szeroko rozumianej atrakcyjno ści turystycznej, jednak obecnie nic wykorzy stywana do podejmowania aktywności turystycz nej, np. ze względu na brak zagospodarowania turystycznego lub dostępności obszaru”. Różnica w podejściu polega więc na tym, że przestrzeń potencjalna może dopiero stać się przestrzenią rzeczywistą (w przyszłości), a przestrzeń teore tyczna może być tożsama z przestrzenią rzeczy wistą już w tej chwili (jeżeli wykazana zosta nie obecność ruchu turystycznego).
Li s z e w s k i (1999) a tte m p te d to p re se n t
c h a n g e s in th e to u rism sp ace of Lódż, m ainly to p e n e tra tio n sp ace (as th a t existing longest). He u s e d th e 'guide m e th o d ’, a n a n a ly sis of to u rism gu id es from different p erio d s of th e city’s develop m en t. In th is way th re e p h a s e s in the creatio n of to u rism sp ace in Łódź were estab lish ed : before World W ar II, betw een 1939 a n d 1970, a n d after 1970. The g en eral to u rism sp ace, a s well a s p e n e tra tion sp ace, w ere c h an g in g sim u ltan eo u sly . A c h a ra c te ristic fe a tu re of the la tte r is its stro n g c o n c e n tra tio n in th e city centre (within th e a d m in istra tiv e b o rd e rs of 1840). It is also easy to observe th e lead ing role of th e city’s m ain street, Piotr kow ska, in th e cre atio n of p en etratio n space.
In th e light of th e definitions p resen ted , p laces of to u rism p e n e tra tio n are sites visited by to u rists w ith a cognitive m otiva tion. The title of th e article c o n tain s n o tio n s of a c tu a l a n d th eo retical p en etratio n areas; th e n o tio n of a n a c tu a l a re a is quite obvious a n d signifies a n a re a w hich is actu ally visited by to u rists w an tin g to see, in th e ir opinion, th e m o st in te re stin g a n d im p o rta n t p laces in th e city. The th e o retical p e n e tra tio n a re a s a re th o se w hich p o sse ss to u rism a ss e ts, b u t do no t g en erate to u rism . A ssu m in g th a t theo- retical a re a s c re a te a th eo retical to u rism p e n e tra tio n sp ac e a n d a c tu a l o nes create a n a c tu a l sp ace, it c a n be observed th a t th e re is a n an alo g y to th e n o tio n s proposed by Wł o d a r c z y k (1999). He divided
to u rism sp ac e in to a ctu a l, po ten tial an d n o n -to u rism . The a c tu a l sp ace is the one in w hich ‘to u rism p h e n o m e n a o ccu r’, while th e p o te n tia l sp ac e w as defined a s
one w hich ‘m e e ts th e co n d itio n s of
to u rism a ttra c tiv e n e ss, in th e bro ad sen se of th e term , b u t is n o t c u rre n tly u se d for to u rism p u rp o s e s d u e to, for exam ple,
a lack of to u rism in fra s tru c tu re or
accessibility.’ The difference in app ro ach th e n c o n sists in th e fact th a t a p otential sp ace m ay becom e a n a c tu a l sp ace in th e fu tu re, a n d th e th eo retical sp ace m ay becom e identified w ith th e a c tu a l a t the p re s e n t m o m e n t (provided th e o ccu rren ce of to u rism is proved).
2. TEORETYCZNE OBSZARY PENETRACJI 2. THEORETICAL PENETRATION AREAS
ŁODZI OF ŁÓDŹ
W pracy autor podjął się porównania teoretycz nych i rzeczywistych obszarów penetracji tury stycznej na przykładzie Łodzi. Analiza rzeczy wistych obszarów penetracji przez turystów sta nowi dość oczywistą metodę badania przestrzeni turystycznej. Informacje o tym, jakie miejsca tury ści odwiedzają, są tutaj najlepszym i najpeł niejszym źródłem. Często jednak dotarcie do tu rystów, w szczególności turystów indywidual nych, jest utrudnione bądź wręcz niewykonal ne (dla osiągnięcia odpowiednio wysokiej repre zentatywności badań). Podobnie przedstawia się sytuacja przy badaniu rozwoju przestrzeni tury stycznej w czasie. Pozyskiwanie informacji od tu rystów odnośnie do minionych aktywności tury stycznych prowadzić może do wypaczeń spowo dowanych ulotnością pamięci ludzkiej. Stąd ko nieczne jest poszukiwanie alternatywnych metod oceny rozwoju przestrzeni penetracji. Jedną z nich może stanowić analiza teoretycznych obszarów pe netracji.
Teoretyczne obszary określone zostały na podstawie oferty łódzkich biur podróży. Przyjęte zostało założenie, że programy wycieczek (ofer ta) określają, jakie obszary miasta są uznawane przez fachowców w zakresie turystyki (w osobach pracowników biur podróży) za atrakcyjne i godne zaprezentowania przybywającym turystom.
Za łódzkie biura podróży uznane zostały wszy stkie podmioty gospodarcze posiadające licencję touroperatorską i będące zarejestrowane w Lo dzi. Biur takich było 891 (stan na 15 XI 2005).
T a b e l a I. Tematy programów „łódzkich" w ofercie biur podróży
Nr Temat Liczba biur oferujących dany program
1 Łódź żydowska 3 2 Łódź wielokulturowa 2 3 Łódź przemysłowa 2 4 Ulica Piotrkowska 2 5 Łódzkie pałace 2 6 Łódź w pigułce 2 7 Łódź filmowa 2 8 Łódź artystyczna 1 9 Łódź niemiecka 1 10 Secesja w Łodzi 1
T he a u th o r h a s a tte m p te d to com pare th e o re tic a l a n d a c tu a l to u rism p e n e tr a tion a re a s u s in g th e ex am p le of Łódź. The a n a ly sis of th e ‘a c tu a l a re a of to u rism p e n e tr a tio n ’ is a fairly obv io u s m eth o d of ex am in in g to u ris m s p a c e a n d inform ation re g a rd in g p la ce s v isited by to u ris ts is th e b e s t a n d m o st reliab le so u rc e. However, re a c h in g to u rists , p a rtic u la rly individual o n e s in o rd e r to achieve sufficiently re p re se n ta tiv e d a ta , is so m etim es difficult o r even im p o ssib le. A s im ila r s itu a tio n o c c u rs w h e n s tu d y in g th e d ev elo p m en t of to u rism sp a c e a c ro ss tim e a s o b tain in g in fo rm atio n from to u r is ts reg ard in g th e ir
p a s t to u rism activ ity m ay lead to
in a c c u ra c ie s c a u s e d by th e u n reliab ility of h u m a n m em ory. T herefore it is n e c e ssa ry to se e k a lte rn a tiv e m e th o d s of ev alu a tin g th e d e v elo p m en t of p e n e tra tion sp ace. O ne of th e m co u ld be a n a n a ly sis of th e o re tic a l p e n e tra tio n a re as.
The th e o re tic a l a r e a s w ere e sta b lish e d on th e b a s is of th e offer of Łódź travel ag en cies. It w as a s s u m e d th a t ex cu rsio n itin e ra rie s w ould sh o w w h ich p a rts of the city a re c o n sid e re d by to u rism sp e c ia lists to be a ttra c tiv e a n d w o rth p re se n tin g to to u rists . Łódź trav el a g en c ie s a re th o se firm s (89') w h ich h ave a to u r-o p e ra tin g licence a n d are re g iste re d in Łódź (15th N ovem ber 2005). However, th e a n aly sis
T a b l e I. Excursion themes offered by Łódź travel agencies
No Theme No of agencies to offer a given itinerary 1 Jewish Łódź 3 2 Multi-cultural Łódź 2 3 Industrial Łódź 2 4 Piotrkowska Street 2 5 Łódź palaces 2 6 Łódź in a nutshell 2 7 Film Łódź 2 8 Artistic Łódź 1 9 German Łódź 1 10 Secession in Łódź 1
Ź r ó d ł o : Opracowanie własne na podstawie oferty łódzkich biur podróży.
S o u r c e : Author's compilation based on the offer of travel agencies and on the information provided by tourist guides.
Analizie poddane zostały programy skierowane do turystów przybywających do miasta z zewnątrz. Wykluczone zostały programy biur nastawionych na obsługę łódzkich placówek oświatowych, któ re autor uznał za element nauki o regionalizmie (podstawą zaszeregowania byl fakt, że w 2005 r. biura nie obsłużyły żadnej grupy, oprócz młodzie ży z łódzkich szkól).
W toku badań nad ofertą biur podróży utrudnie niem okazał się brak precyzyjnych programów. Jak zaznaczają pracownicy wszystkich biur podróży, programy są jedynie ramowe, uszczegółowianie na stępuje dopiero po konsultacji z klientem. Stąd w ofercie często można odnaleźć stwierdzenia takie, jak np. „zwiedzanie terenu getta” (przy wycieczce tematycznej „Szlakiem żydowskim”) bez precyzo wania, jakie obiekty znajdują się na trasie zwiedza nia. W wielu biurach w ogóle nie istnieją gotowe szablony programów. Powstają one jedynie na kon kretne zamówienie klientów. Dlatego dokładnej ana lizie poddana została oferta zaledwie trzech łódz kich biur podróży. Posiadają one od czterech do dziewięciu programów tematycznych z zaznaczo nymi obiektami. Dokładny wykaz tematów wraz z informacją o tym, w ilu biurach wystąpiły, znajdu je się w tab. I. Łącznic pojawiło się 10 programów wycieczek, przy czym większość z nich (7) powtó rzyła się w co najmniej dwóch biurach. Można na tej podstawie założyć, że za charakterystyczne dla Łodzi i równocześnie atrakcyjne dla turystów uzna ne zostały następujące tematy: „Łódź żydowska”, „Łódź wielokulturowa”, „Łódź przemysłowa”, „Uli ca Piotrkowska”, „Łódzkie pałace”, „Łódź w piguł ce” oraz „Łódź filmowa”. Obszary uwzględniane w tych programach stanowią najważniejszą część teoretycznych obszarów penetracji turystycznej.
Biorąc pod uwagę fakt, że programy z różnych biur występujące pod taką samą nazwą różnią się w zakresie zwiedzanych obiektów (wyjątek stano wią wycieczki „Łódź filmowa” oraz „Ulica Piotr kowska”), w dalszej analizie będą one traktowane oddzielnie. W ten sposób wydzielonych zostało 16 programów. Przy analizie częstotliwości umiesz czania konkretnych obiektów w programach nale ży odnosić ją zatem do tej właśnie wartości. Przed stawia to tab. II. Znalazł się w niej wykaz wszyst kich (28) obiektów uwzględnionych w progra mach. Warto zwrócić uwagę na kilka cech wymie nionych obiektów:
- są to pojedyncze budynki (jak rezydencje, muzea, świątynie), większe obszary (jak Nowe Miasto, Stare Miasto, Księży Młyn, getto), jest również jeden obiekt liniowy (ul. Piotrkowska);
c o n ce rn e d only th e itin e ra rie s offered to to u ris ts arriv in g from o u ts id e th e city a n d th o se offered by a g en c ie s serv in g Łódź e d u c a tio n a l in s titu tio n s w ere excluded. The a u th o r c o n sid e re d th e m to be a n elem en t of reg io n al te a c h in g (su ch a n a p p ro a c h w a s b a s e d o n th e fact th a t in 200 5 som e travel ag en cies served no o th e r g ro u p th a n th o s e from Łódź schools).
The s tu d y of th e offer w as h in d e re d by a lack of d e ta ile d itin e ra rie s. A ccord ing to em p lo y ees from all travel agencies, itin e ra rie s a re only very g en eral an d a c tu a l d e ta ils a re a g reed u p o n w ith th e
client. E x p re ssio n s like ‘v isiting the
g h e tto ’ (as p a r t of 'Je w ish T rail’ e x c u r sions) c a n often b e fo u n d w ith o u t p recise in fo rm atio n a b o u t w h a t s ite s will be visited. In m a n y a g en c ie s th e re a re no itin e ra ry p a tte r n s a t all a s th e y a re p re p a re d a t a p a rtic u la r c lie n t's re q u e st. T herefore only th e offers of th re e Łódź travel a g en c ie s w ere a n aly se d in detail w ith from 4 to 9 th e m e d itin e ra rie s w ith site s sin g led o u t. A list of e x cu rsio n th e m e s a n d in fo rm atio n a b o u t th e n u m b e r of a g en c ie s in w hich th ey a p p e a re d c a n b e fo u n d in tab le I a n d a lto g e th e r th e re w ere 10 itin e ra rie s, m o st of w h ich re a p p e a re d in a t le a st one m ore agency. It c a n b e a s s u m e d th a t
th e following th e m e s w ere reg ard ed
a s c h a ra c te ris tic of Łódź a n d a t th e sa m e tim e a ttra c tiv e to to u rism s: ‘Jew ish Łódź’, ‘M u ltic u ltu ra l Łódź’, ‘In d u stria l Łódź’, ‘P io trk o w sk a S tr e e t’, ‘Łódź P a la ce s’, ‘E s s e n tia l Łódź [Łódź w pigułce)', a n d ‘Film Łódź’. T he a r e a s in c lu d e d in th e above e x c u rsio n s a re th e m o st im p o rta n t p a rts of th e th e o re tic a l to u rism p e n e tr a tio n area.
C o n sid erin g th e fact th a t itin e ra rie s from d ifferen t trav el a g en c ie s carry in g th e sam e n a m e, differ a s fa r a s site s visited are c o n ce rn e d (with th e ex cep tio n of th e ‘Film Łódź’ a n d ‘P io trk o w sk a S tre e t’ ex cu rsio n s), th e y w ere tre a te d se p a ra te ly in fu r th e r a n a ly sis. In th is w ay 16 itin e r a rie s w ere e s ta b lis h e d . W hen an aly sin g how often a given site is in clu d ed , th e
d a ta re fers to th e se 16 itin eraries.
Table II p re s e n ts a lis t of all 28 site s in c lu d e d a n d sev eral c h a ra c te ris tic s listed a re w o rth a tte n tio n :
T a b e l a II. Rzeczywiste i teoretyczno obszary penetracji turystycznej T a b I o II. Actual and theoretical tourism penetration areas w Łodzi w 2005 r. in Łódź in 2005 Obiekt Liczba wycie czek Ranga rzeczy wista Liczba progra mów Ranga teore tyczna
Muzeum Historii Miasta 65 1 9 1
Ulica Piotrkowska 63 1 9 1 Księży Młyn 53 2 7 2 Cmentarz żydowski 23 4 4 5 Muzeum Kinematografii 23 4 6 3 Stare Miasto 22 5 5 4 Stacja Radegast 19 5 1 7 Nowe Miasto 17 5 6 3 Manufaktura 15 5 4 5
Rezydencja Księży Młyn 13 6 5 4
Getto 13 6 3 6 Stary cmentarz 10 6 3 6 Szkoła filmowa 10 6 2 7 Katedra 9 6 3 6 Muzeum Włókiennictwa 8 6 3 6 Akademia Muzyczna 7 7 2 7 Kościół ewangelicki 7 7 5 4 Willa Kindermanna 7 7 1 7 Muzeum Sztuki 7 7 1 7 Wille Richterów 5 7 1 7 Aleja Gwiazd 5 7 4 5 Elektrownia secesyjna 5 7 3 6 Kościół św. Józefa 4 7 - -Cerkiew św. Aleksandra 4 7 2 7 Pub Łódź Kaliska 4 7 - -Synagoga 3 7 3 6 Mauzoleum na Radogoszczu 3 7 -
-Park Szarych Szeregów 3 7 -
-„Nowa Tkalnia" Scheiblera 2 7 -
-Wille Grohmanów 2 7 - -Palmiarnia 2 7 - -Uniwersytet Medyczny 2 7 - -Kościół NMP 2 7 - -Park Źródliska 2 7 - -Pomnik Dekalogu - - 1 7 Restauracja Esplanada - - 1 7 Niemieckie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne 1 7 „Beczki Grohmana" - - 1 7
Ź r ó d ł o : Opracowanie własne na podstawie oferty biur podróży oraz informacji uzyskanych od przewodników turystycznych.
T a b e l a III. Skala rangowania rzeczywistych i teoretycznych obszarów penetracji turystycznej w Łodzi
Obszary rzeczywiste Obszary teoretyczne liczba wycieczek ranga liczba programów ranga
54-65 I 8-9 I 42-53 II 7 II 32-41 III 6 III 23-31 IV 5 IV 15-22 V 4 V 8-14 VI 3 VI 2-7 VII 1-2 VII Sito No of oxcurslons Actual rank Number of itineraries Theoretical rank Museum of Łódź History 65 1 9 1 Piotrkowska Streot 63 1 9 1
Księży Młyn (Priest's Mill) 53 2 7 2
Jewish cemetery 23 4 4 5 Museum of Cinemato graphy 23 4 6 3 Old Town 22 5 5 4 Radegast Station 19 5 1 7 New Town 17 5 6 3 Manufaktura 15 5 4 5
Księży Mlyn Mansion 13 6 5 4
Ghetto 13 6 3 6 Old cemetery 10 6 3 6 Film School 10 6 2 7 Cathedral 9 6 3 6 Museum of Textile Industry 8 6 3 6 Music Academy 7 7 2 7 Evangelical Church 7 7 5 4 Kindermann Villa 7 7 1 7 Museum of Art 7 7 1 7 Richter Villas 5 7 1 7 'Avenue of Stars’ 5 7 4 5
Secessionist Power Plant 5 7 3 6
St. Joseph Church 4 7 - -St. Alexander Orthodox Church 4 7 2 7 Łódź Kaliska Pub 4 7 - -Synagogue 3 7 3 6 Radogoszcz Mausoleum 3 7 -
-Szarych Szeregów Park 3 7 -
-Scheibler's ‘New weaving 2 7 mili' (Nowa Tkalnia)
Grohman Villas 2 7 -
-Palm Garden 2 7 -
-Medical University 2 7 -
-Church of the Blessed Virgin Mary Źródliska Park 2 7 - -Decalogue Monument - - 1 7 ‘Esplanada’ Restaurant - - 1 7 German Socio-Cultural Society ‘Grohman Barrels' - - 1 7
S o u r c e : Author's compilation based on the offer of the travel agencies and on the information provided by tourist guides.
T a b l e III. The ranking of actual and theoretical tourism penetration areas in Łódź
Adual areas Theoretical areas no of excursions rank no of itineraries rank
54-65 I &-9 I 42-53 II 7 II 32-41 III 6 III 23-31 IV 5 IV 15-22 V 4 V 8-14 VI 3 VI 2-7 VII 1-2 VII Ź r ó d t o: Opracowanie własne.
obiekty pojawiające się w programach po lo/one są przede wszystkim w centrum miasta (20 obiektów w obrębie granic miasta z 1840 r., wszystkie obiekty w granicach łódzkiej kolei ob wodowej);
- w wykazie dom inują obiekty powstałe w XIX i na początku XX w., bardzo nieliczne są obiekty późniejsze;
- wśród obiektów można wyróżnić kilka typów miejsc: dawne rezydencje przemysłowców (9), świątynie, miejsca kultu i cmentarze (6), obiekty poprzemyslowe (5), pomniki (3), założenia urbani styczne (2) oraz inne (3);
brak wśród obiektów miejsc wypoczynku i rekreacji, zwłaszcza obszarów zielonych (parki, las miejski, ogród botaniczny czy ogród zoologicz
ny).
Zastanawiający jest fakt braku obszarów zie lonych w programach przeznaczonych dla tury stów. Oznaczać to może brak świadomości odno śnie do atrakcyjności tych miejsc, jak również pogląd, że przybywający do miasta nastawieni są przede wszystkim na poznanie obiektów zwią zanych z dziedzictwem kulturowym antropoge nicznym.
Warte porównania z przedstawionymi wyni kami są również rezultaty badań Wit k o w s k ie j
(1995). Na potrzeby określenia percepcji prze strzeni turystycznej Lodzi przeprowadziła ona badanie ankietowe na próbie 250 mieszkańców miasta. Jedno z pytań dotyczyło wymienienia obiektów, które respondent pokazałby gościom przyjeżdżającym z zewnątrz. Najczęściej wskazy wano na pałac I. Poznańskiego (obecnie Muzeum Historii Miasta Lodzi - 17,4%), Teatr Wielki (10,1%), ulicę Piotrkowską (9,6%), rezydencję Księży Młyn (8%), Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki (6,5%), Łagiewniki (6%) oraz Białą Fabrykę (obecnie Centralne Muzeum W łókiennic twa - 4,5%).
Jeżeli uznamy, że teoretyczna przestrzeń tu rystyczna pokrywa się z przestrzenią turystycz ną w percepcji mieszkańców, to wyniki obydwu typów badań możemy porównywać. Widoczne staje się, że przeciętni mieszkańcy inaczej postrze gają atrakcyjność Łodzi niż specjaliści z dziedzi ny turystyki (pracownicy biur podróży). O ile część miejsc się powtarza (Muzeum Historii Miasta, ul. Piotrkowska, rezydencja Księży Młyn czy M u zeum Włókiennictwa), to mieszkańcy Łodzi uwzględniali również współczesne obiekty uży teczności publicznej (teatr, szpital), jak również tereny zielone (Las Łagiewnicki). Fakt, że
pomię-- th e re a re single b u ild in g s (e.g. resid en ces, m u s e u m s, sh rin es) a n d larger a re a s (e.g. th e New Town (N owe Miasto), th e Old Tow n (Slare Miasto), K sięży M tyn (Priest's Mill), th e ghetto). T here is also one lin ear site (Piotrkow ska Street);
- th e site s are m ostly located centrally (20 site s w ith in th e city b o rd e rs of 1840, all site s w ith in th e b o rd e rs of Łódzs encircling railways)
- th e list is d o m in ated by th o se b u ilt in th e 19th a n d early 2 0 th c.; th e re are very few la te r buildings;
- sev eral types c a n be distin g u ish ed : form er re sid e n c e s of factory ow ners (9); sh rin e s a n d cem eteries (6); p o st-in d u stria l site s (5); m o n u m e n ts (3); p la n n ed u rb a n com plexes (2); a n d o th e rs (3);
- th e list lack s re creatio n al sites, especially g reen a re a s (parks, m u n icip al forest, b o tan ical o r zoological gardens).
It is in te re stin g th a t th e re are no green a re a s in clu d ed in th e itin eraries for to u rists. This c a n m e an th a t th e attractiv e n e ss of s u c h p laces h a s n o t b een y et acknow ledged o r th a t visito rs to Łódź are orien ted m ainly to w ard s visiting places co n n ected w ith th e c u ltu ra l a n d a n th ro p o genic heritage.
The re s u lts p re se n te d above are w orth co m p arin g w ith th o se o b tain ed by W it
k o w s k a (1995) who for the purpose of delin
ing th e p e rcep tio n of Lódź to u rism space c o n d u cte d a su rv ey am o n g 25 0 in h a b it a n ts. O ne q u e stio n c o n cern ed th e places th e re s p o n d e n t w ould show to visitors arriving from o u tsid e th e city. The m o st freq u en t choices were th e Poznański Palace (currently th e M u se u m of Łódź H istory - 17.4%), th e G ran d T h e a tre (10.1%), Piotr kow ska S tree t (9.6%), K sięży M tyn (Priest’s Mill) (8%), th e Polish M o th ers’ M emorial H ospital - R esearch In stitu te (In stytu t C en
trum Zdrow ia M atki Polki) (6.5%), Łagiew
niki F o rest (6%) a n d th e W hite Factory
(Biała FaJjryka - c u rre n tly th e C entral
M u seu m of th e Textile Industry) - (4.5%). If we a ss u m e th a t th eo retical to u rism sp ace overlaps w ith a c tu a l to u rism sp ace in th e p e rcep tio n of th e in h a b ita n ts, th e n we c an co m p are th e re s u lts of b o th types of stu d y . It b eco m es obvious th a t the average in h a b ita n t perceives the
attractive-dzy okresem prowadzenia poszczególnych ba dań minęło ok. 10 lat, zmniejsza możliwości po równawcze wyników. Jest to spowodowane prze de wszystkim udostępnieniem szeregu miejsc atrakcyjnych dla turystów (np, Manufaktura czy secesyjna elektrownia), jak również dużymi prze mianami w postrzeganiu atrakcyjności Lodzi.
3. RZECZYWISTE OBSZARY PENETRACJI LODZI
W celu opisania rzeczywistych obszarów penetra cji na terenie Lodzi, przeprowadzone zostało bada nie wśród przewodników łódzkich. Dotyczyło ono wycieczek zrealizowanych przez nich w 2005 r.
Osób posiadających licencję przewodnika miej skiego łódzkiego jest obecnie (stan na listopad 2005) 1702. Aktywnych na polu przewodnictwa jest jednak znacznie mniej. Autor na podstawie informacji uzyskanych w łódzkich biurach podró ży oraz Centrum Informacji Turystycznej (CIT) oszacował tę liczbę na 40 osób. Badaniem ankieto wym objęte zostały 34 osoby: współpracujące z łódzkimi biurami podróży (18 osób) oraz z CIT (16 osób). Zgodę na udział w badaniach wyrazi ło jedynie 20 osób.
Najważniejszym elementem badania była ana liza wycieczek przeprowadzonych przez przewod ników w okresie od stycznia do listopada 2005 r. Pod uwagę brane były jedynie wycieczki organi zowane dla osób spoza Łodzi. W ten sposób wy kluczone zostały imprezy organizowane dla szkół łódzkich (m.in. kilkadziesiąt wycieczek „Szla kiem niemieckim” związanym z obchodzonym w Lodzi Rokiem Krajów Obszaru Języka Nie mieckiego), a także dla wszystkich mieszkańców Łodzi (akcje „Poznaj swoje miasto” organizowa ne przez Urząd Miasta Łodzi). Taka selekcja mate riału związana była z głównym celem badania, czyli analizą przestrzeni penetracji turystycznej Łodzi użytkowanej przez turystów przyjeżdża jących z zewnątrz. W ten sposób z ponad 150 wycieczek wymienionych w ankietach, analizie poddano 104. Realizowane były one przez 17 prze wodników.
Krótka charakterystyka uwzględnianych grup znajduje się w tab. IV. Ogółem w wyciecz kach uczestniczyło ponad 1800 osób, reprezen tujących ok. 30 narodowości. Najczęściej poja wiali się w Łodzi Amerykanie, Niemcy, Fran cuzi, Brytyjczycy oraz obywatele Izraela.
Przecięt-n e ss of Łódź differePrzecięt-nUy from tourism specialists (employees of travel agencies). A lthough som e site s were m entioned repeatedly (the M useum of Łódź History, Piotrkow ska Street, K sięży M łyn or th e M useum of Textile Industry), Lódż in h ab it a n ts also included co n tcm p o raiy buildings in public u se (theatre an d hospital), a s well a s green a re a s (Łagiewniki Forest). The fact th a t 10 y ears elap sed betw een individual
stu d ie s m ak es th e com parison m ore
limited. In th e m ean tim e several attractive sites have becom e available to to u rists (e.g.
M a n u fa ktu ra o r th e se c e ss io n is t pow er
plant) while the perception of the attractive n e ss of Łódź h a s changed considerably.
3. ACTUAL PENETRATION AREAS OF ŁÓDŹ
In order to describe th e actu al penetration are as in Łódź a survey w as carried o u t am ong Łódź to u rist guides concerning excursions ru n by Uiem in 2005. 'I'llere arc curren tly 1702 w ith a guide’s licence in Łódź (November 2005) b u t active guides arc n o t a s n u m e ro u s. O n th e b a sis of inform a tion obtained in Łódź travel agencies and from the T o u rist Inform ation Centre, the a u th o r estim ated th e ir n u m b e r a t 40. The survey included 34, som e of them cooperat ing w ith Łódź travel agencies (18) an d som e w ith the T o u rist Infonnation C entre (16). Only 20 agreed to take p a rt in the study.
The m o st im p o rtan t elem ent of the stu d y w as a n an aly sis of excursions ru n by
the to u rist g uides betw een J a n u a ry
a n d November in 2005. Only excursions organized for to u rists from outside Łódź were considered a n d schools excursions were excluded (e.g. a n u m b e r entitled ‘Following th e G e n n a n Trail’, connected
w ith the ‘Y ear of G erm an Speaking
C o u n tries’), a s well a s ex cu rsio n s for Łódź
in h a b ita n ts ('Know y o u r City’ events
organized by th e City Council). S uch a selection of m aterial resu lted from the m ain object of th e study, i.e. the analysis of th e to u rism p en etratio n sp ace in Lódż used by to u rists from o u tsid e th e city. O ut of over 150 ex cu rsio n s m entioned in the q u estio n n aires, only 104 were analysed. They were r u n by 17 to u rist guides.
nie w grupie znajdowało się 18 osób, przy czym widoczne są duże rozbieżności w zależności od krajów pochodzenia. Zdecydowanie najliczniejsze były grupy polskie.
Ogółem przewodnicy wymienili 54 obiekty odwiedzone podczas wycieczek w 2005 r. Te
i nich, które pojawiły się co najmniej dwukrot
nie (34), zostały przedstawione w tab. II. Zdecy dowanie najczęściej wskazywano na trzy obiek ty: Muzeum Historii Miasta Lodzi, ulicę Piotr kowską oraz Księży Młyn. Każdy z nich poja wi! się w ponad połowie wszystkich wycieczek. Obiekty wskazane przez przewodników w dużej części pokrywały się z ujętymi w programach wycieczek. Ich charakterystyka jest zatem zbież na z przedstawioną dla teoretycznych obszarów penetracji. Jedyną różnicą jest uwzględnienie przez przewodników obszarów zielonych (dwa parki i palmiarnia).
Obiektom ujętym w tab. II nadano rangi, od powiadające częstotliwości, z jak ą pojawiały się zarówno w programach biur, jak i w zrealizo wanych wycieczkach. Skala rangowania przed stawiona została w tab. III. Rangowanie pozwoli ło na porównanie obydwu statystyk i ocenę po dobieństw. Spośród wszystkich 38 obiektów (34 wymienionych przez przewodników i 28 w pro gramach biur) powtarzało się 24. Wśród nich 13 miało tę samą rangę, a w 6 przypadkach rangi różniły się o wartość 1. Najwyższa różnica rang
A s h o rt description of to u rist groups can be found in table IV. All in all, over 1800 participated in th e excursions, an d they
rep resen ted 30 n atio n alities w ith the
m ajority of foreign visitors being American, G erm an, F rench, B ritish a n d Israeli. H ie average group size w as 18, and large differences c an be observed a s far as the nationalities of p a rtic ip a n ts are concerned. Polish g ro u p s were th e m o st n u m ero u s.
T a b l e IV. Tourist groups visiting Lodz in 2005 (included in the study)
Nationality No of groups Average no/ group
Total 104 18.2 Mixed 32 15.5 Poland 29 29.0 including: Poland In general 7 33.4 Lódź Województwo 5 45.0 Poznań 4 20.5 Warsaw 3 29.3 other 10 23.3 USA 7 18.6 Germany 7 16.6 France 5 5.2 Great Britain 4 17.5 Israel 5 7.8 Other 15 8.7
S o u r c e : Author’s compilation based on information provided by tourist guides.
In total, th e gu id es pointed to 54 sites visited d u rin g e x cu rsio n s in 2005, an d those m entioned a t le ast twice (34) are p resen ted in table II. The following three were those m en tio n ed m o st frequendy: the M useum of Łódź History, Piotrkowska S treet and K sięży M łyn (Priest’s Mill), each appearing in n early h alf th e excursions. The sites included by th e guides largely overlapped w ith th o se in excursion itin er aries so they are in accordance w ith the theoretical p e n etratio n area. The only difference is th e in clusion of green are as by th e guides (two p a rk s a n d th e palm house).
Sites in table II w ere given ra n k s cor responding to th e ir frequency of occurrence b o th in th e agencies’ itineraries and in actu al trips. The ra n k in g scale is presented in table III enabling th e a u th o r to com pare bo th s e ts of figures a n d to evaluate the sim ilarities. From all the 38 sites (34 m entioned by d ie g uides an d 28 in the T a b o I a IV. Charakterystyka grup turystycznych odwiedzających Łódź
w 2005 r. (uwzględnionych w badaniu)
Narodowość Liczba grup Średnia liczba osób w grupie Ogółem 104 18,2 Mieszana 32 15,5 Polska 29 29,0 w tym: cała Polska 7 33,4 woj. łódzkie 5 45,0 Poznań 4 20,5 Warszawa 3 29,3 pozostałe 10 23,3 USA 7 18,6 Niemcy 7 16,6 Francja 5 5,2 W. Brytania 4 17,5 Izrael 5 7,8 Pozostałe 15 8,7
Ź r ó d ł o : Opracowanie własne na podstawie Informacji uzyskanych od przewodników turystycznych.
wyniosła 3 i wysU\pila w zaledwie jednym przy padku. Byl to kościół ewangelicki, obiekt, któ ry pojawia się często w programach biur podró ży (jako sztandarowy przykład łódzkiej wielo- kulturowości), ale dość rzadko jest odwiedzany przez turystów.
Obiekty uwzględnione w tab. II zostały przed stawione na rys. 1. Widoczna jest znacząca kon centracja obiektów na terenie miasta (wszyst kie obiekty w granicach kolei obwodowej). Poza 24 obiektami (które wystąpiły zarówno w pro gramach biur, jak i w zrealizowanych wyciecz kach), wystąpiło jeszcze 14, które pojawiły się tylko w jednym z tych źródeł. Wśród tych ostat nich widoczne jest bardzo duże podobieństwo w rozmieszczeniu.
itineraries), 24 reap p eared and am ong th e se 13 h a d th e sam e ran k , while in 6 cases th e ra n k s differed by j u s t 1. The biggest difference w as 3 w hich occurred only once in the case of the evangelical c h u rc h - th is often ap p ea rs in travel agencies’ itin eraries a s a leading exam ple of the m u lticu ltu ral c h a ra c te r of Lodz, b u t is rarely visited by to u rists.
Sites in table II are p resen ted in figure 1 an d it is easy to observe a considerable concentration in th e cen tral area (all sites can be found w ithin th e b o u n d aries of Lodz's encircling railways). A part from 24 sites w hich ap p eared b o th in the agencies’ itineraries an d in a ctu a l trips, there are 14 oth ers w hich ap p eared only in one of the two. Among them a high sim ilarity in d istrib u tio n c a n be observed.
= * 10 --- 11
Rys. 1. Przestrzeń penetracji turystycznej lo d z i ( ź r ó d ł o : opracowanie własne) Obszary penetracji: 1 - rzeczywiste, 2 - teoretyczne; rangi: 3 — 1,4 — 11, 5 — III,
6 - IV , 7 - V, 8 - VI, 9 - V II, 1 0 -lin ie kolejowe, 11 - głównedrogi Fig. 1. Tourist penetration space in Łódź ( s o u r c e : author’s compilation) Penetration areas: 1 - actual, 2 - theoretical; ranks: 3 - 1,4 - II, 5 - III, 6 - IV,
4. PODSUMOWANIE
Celem postawionym przez autora na początku badań było porównanie dwóch rodzajów obsza rów penetracji - rzeczywistego i teoretycznego. Wyniki miały dać odpowiedź na pytanie o zasad ność wyznaczania teoretycznych obszarów pene tracji turystycznej w kontekście wykorzystania ich do analizy rozwoju przestrzeni penetracji tu rystycznej. Badanie wykazało, że oferta biur po dróży w zdecydowanej większości pokrywa się z preferencjami turystów (zarówno pod wzglę dem przestrzennym, jak i ilościowym - patrz rys. 1 oraz tab. II). Możliwe jest zatem wnioskowanie o kształcie i rozmiarach przestrzeni penetracji turystycznej na podstawie oferty biur podróży. Uwzględnienie zmian w programach biur podró ży na przestrzeni dłuższego czasu pozwoliłoby na określenie przemian przestrzeni penetracji turystycznej. Badanie takie traktowane może być jako metoda pośrednia w analizie rozwoju prze
strzeni penetracji turystycznej i stanowić uzupeł nienie analizy przewodnikowej zaproponowanej przez Li s z e w s k i e g o ( 1 9 9 9 ) na podstawie pracy
Że b r o w s k i e j ( 1 9 9 6 ) .
Konieczne jest jednak zwrócenie uwagi na pewne mankamenty proponowanej metody:
1) ogranicza się ona do określonego typu prze strzeni turystycznej, jakim jest przestrzeń penetra cji turystycznej,
2) badanie może być utrudnione w odniesie niu do obszarów szczególnie atrakcyjnych tury stycznie (tam gdzie wycieczki organizowane są nie tylko przez lokalnych turoperatorów, ale także in ne firmy spoza tego obszaru).
W celu pełnej weryfikacji metody oraz po równania oferty biur podróży z pracą przewod ników, konieczne jest także przeprowadzenie pełniejszych badań wśród tych ostatnich. Wyniki zaprezentowane w pracy dotyczyły jedynie poło wy tej grupy zawodowej (20 z 40 osób), co mo gło zaważyć na jakości otrzymanych rezultatów.
PRZYPISY ' www.turystyka.crz.m g.gov.pl. “Tamże.
4. CONCLUSIONS
The a u th o r’s aim a t th e s ta rt of the stu d y w as to com pare two types of penetration a re a - a ctu al a n d theoretical. The resu lts were to an sw er th e q u estio n of the purpose of estab lish in g theo retical to u rism p e n etra tion a re as in ord er to stu d y the develop m e n t of to u rism p en etratio n space. The re search show ed th a t travel agencies’ offers m ostly resp o n d to to u rists’ preferences (both a s far a s sp ace a n d quan tity are concerned - see figure 1 a n d table II) so it is possible to draw co n clu sio n s regarding the sh ap e a n d size of to u rism penetration space on the b a sis of this offer. Analys ing ch an g es in travel agencies’ itineraries over a longer period of tim e would allow a description of ch an g es in tourism p en etratio n space. S u c h a stu d y could be treated a s a n in d irect m ethod in die analysis of th e developm ent of penetration space a n d su p p le m e n t th e guide analysis suggested by L i s z e w s k i (1999), b ased on Ż e b r o w s k a ’s (1996) work.
It is necessary, however, to consider certain draw backs:
1) it is lim ited to a p articu lar type of to u rism space, nam ely to u rism penetration space;
2) research could be difficult as regards the particularly attractive a re as (where ex cu rsio n s are organized n o t only by local tour-operators, b u t also o th e r firms from outside th e areas).
In order to fully verify the m ethod a n d to com pare th e offer of travel agencies with gu id es’ work, it is also n ecessary to c a n y o u t m ore com prehensive research am ong th e latter. The re su lts p resen ted in the article concerned only h alf of th eir group (20 o u t of 40) w hich could have affected Uie reliability of th e resu lts.
FOOTNOTES > w w w .tu ry sty k a .crz.m g .g o v .p l. 2 S e e above.
BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY
BrOdka S ., 2 0 0 4 , Przestrzeń rekreacyjna Jako przedm iot badań geograficznych. B a d a n ia Fizjograficzne n a d Pol sk a Zachodnią, ser. A - Geografia fizyczna, 55, s. 3 5 -5 1 . Ka c z m a r e k S . , 1 9 9 8 , X IX-w ieczne tereny przem ysłow e Ł o
d z i ja k o elem ent potencjału turystycznego, „Turyzm", t. 8 , z. 2 , s. 8 5 - 9 0 .
Ko p a l iń s k i W., 1 9 7 8 , S łow nik w yrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, W iedza P o w sz ec h n a , W arszaw a. L iszew ski S ., 1 9 9 5 , Przestrzeń turystyczna, „Turyzm",
t. 5, z. 2. s. 8 7 - 1 0 1 .
Li s z e w s k i S ., 1 9 9 9 , Przestrzeń turystyczna miasta (przy kład Łodzi), „Turyzm”, t. 9 , z. 1, s. 5 1 - 7 0 .
Wa r s z y n s k a J . , Ja c k o w s k i A., 1 9 7 9 , Podstaw y geogra jli turyzmu, PWN, W arszaw a.
Wi u j ś R., 1 9 9 8 , W iedza o mieście przem ysłow ym Łodzi w świetle analizy przew odników turystycznych. „Tu ryzm", t. 8, z. 2.
Wit k o w s k a K., 1 9 9 5 , Percepcja przestrzeni turystycznei Łod zi przez j e j m ieszkańców, m a sz y n o p is pracy m agi stersk iej w y k o n a n ej w K atedrze G eografii M iast i T u ryzm u UL, Lódż.
Wł o d a r c z y k B., 1 9 9 9 , Przem iany f o r m aktyw ności tury
stycznej. Przykład kraw ędzi W yżyny Łódzkiej, „Szla kam i Nauki", nr 2 6 , LTN, Łódź.
ŻEBROWSKA A., 1 9 9 6 , O braz turystyczny Łodzi w świetle analizy zawartości treści przewodnilców, m a sz y n o p is pracy m a g istersk iej w y k o n a n ej w K atedrze Geografii M iast i T u ryzm u UL, Lódż.
